انا ءتىلىن بىلمەسەڭ، اداساسىڭ...
ەلباسىنىڭ تاپسىرماسىمەن قۇرىلعان ءبىزدىڭ قوردىڭ نەگىزگى ماقساتى - تۋعان ءتىلىمىزدىڭ مەملەكەتتىك مارتەبەسىن نىعايتۋعا كومەكتەسەتىن يگىلىكتى ىستەرگە قامقور بولىپ، قولداۋ كورسەتۋ بولىپ تابىلادى. وسى ماقساتتا اتقارىلاتىن جۇمىس تا سان-سالالى. سونىڭ ءبىرى - تۇراقتى تۇردە وتكىزىلىپ، جاقسى داستۇرگە اينالعان جاستارمەن كەزدەسۋلەر. وسىنداي القالى باسقوسۋلاردا كوپتەگەن تۇيتكىلدى جايلاردىڭ بەتى اشىلىپ، سىزداعان ساۋالدارعا سىندارلى جاۋاپ بەرىلەدى.
اقمولا وبلىسى تسەلينوگراد اۋدانىنىڭ ورتالىعى - اقمول اۋىلىنا دا ەلمەن جۇزدەسىپ، كوڭىل-كۇيلەرى مەن پىكىر-تىلەكتەرىن بىلسەك دەگەن ماقساتپەن ات باسىن تىرەگەن ەدىك. ءتىل جاناشىرلارىمەن كەزدەسۋ وسى اۋىلداعى ساياسي قۋعىن سۇرگىن قۇرباندارىنىڭ "الجير" مەموريالدى مۇراجاي كەشەنىندە ءوتتى. وسى مۇراجايدىڭ زەردە ورتالىعىندا اشىلعان ء"تىل مەن ءداستۇر مازاعى" اتتى ەكسپوزيتسيا توتاليتارلىق "قىزىل يمپەريانىڭ" ءبىر عانا زۇلىمدىعىنىڭ كۋاسىندەي. ال، ونداي ازاپتىڭ قازاق حالقى تالايىن باستان كەشتى. اشارشىلىق ازاسى، اتوم توزاعى، قۋعىن-سۇرگىن قاسىرەتى، اۋعان قايعىسى "ازاتتىقتىڭ ازاپتى جولىنداي" سايراپ جاتىر.
ەلباسىنىڭ تاپسىرماسىمەن قۇرىلعان ءبىزدىڭ قوردىڭ نەگىزگى ماقساتى - تۋعان ءتىلىمىزدىڭ مەملەكەتتىك مارتەبەسىن نىعايتۋعا كومەكتەسەتىن يگىلىكتى ىستەرگە قامقور بولىپ، قولداۋ كورسەتۋ بولىپ تابىلادى. وسى ماقساتتا اتقارىلاتىن جۇمىس تا سان-سالالى. سونىڭ ءبىرى - تۇراقتى تۇردە وتكىزىلىپ، جاقسى داستۇرگە اينالعان جاستارمەن كەزدەسۋلەر. وسىنداي القالى باسقوسۋلاردا كوپتەگەن تۇيتكىلدى جايلاردىڭ بەتى اشىلىپ، سىزداعان ساۋالدارعا سىندارلى جاۋاپ بەرىلەدى.
اقمولا وبلىسى تسەلينوگراد اۋدانىنىڭ ورتالىعى - اقمول اۋىلىنا دا ەلمەن جۇزدەسىپ، كوڭىل-كۇيلەرى مەن پىكىر-تىلەكتەرىن بىلسەك دەگەن ماقساتپەن ات باسىن تىرەگەن ەدىك. ءتىل جاناشىرلارىمەن كەزدەسۋ وسى اۋىلداعى ساياسي قۋعىن سۇرگىن قۇرباندارىنىڭ "الجير" مەموريالدى مۇراجاي كەشەنىندە ءوتتى. وسى مۇراجايدىڭ زەردە ورتالىعىندا اشىلعان ء"تىل مەن ءداستۇر مازاعى" اتتى ەكسپوزيتسيا توتاليتارلىق "قىزىل يمپەريانىڭ" ءبىر عانا زۇلىمدىعىنىڭ كۋاسىندەي. ال، ونداي ازاپتىڭ قازاق حالقى تالايىن باستان كەشتى. اشارشىلىق ازاسى، اتوم توزاعى، قۋعىن-سۇرگىن قاسىرەتى، اۋعان قايعىسى "ازاتتىقتىڭ ازاپتى جولىنداي" سايراپ جاتىر.
كەزدەسۋگە جينالعان جاستاردى تولعاندىرعان ماسەلە كوپ. ەل-جۇرتتىڭ جۇرەگىندەگى ءسوزدى ەستىپ، بىلسەك دەگەن ءبىزدىڭ كوڭىلىمىز دە ەرەكشە. سوعان وراي كەزدەسۋگە كەلگەندەر كوكەيلەرىندەگى ويلارىن جايىپ سالدى. بارىنەن دە ءبىزدى قۋانتقانى، ولار قازاق ءتىلىنىڭ قولدانىلۋ اياسىنىڭ بارعان سايىن كەڭەيە تۇسكەنىن اتاپ كورسەتە وتىرىپ، بۇل جولدا ناۋقانشىلدىققا بوي الدىرماي، جۇمىستى سابىرمەن اتقارۋدى جاقتايدى. ەڭ باستىسى، اتامەكەنىمىزدەگى تاتۋ-ءتاتتى تۇرمىستى، وزىمىزبەن قويان-قولتىق ءومىر ءسۇرىپ جاتقان وزگە ۇلت وكىلدەرىمەن سىيلاستىقتى بارىنەن دە جوعارى قويادى. پاتريوت دەگەنىمىز دە وسى كەڭبايتاق ولكەدەگى بەيبىت تە، بەرەكەلى ومىرگە جاناشىرلىق ەمەس پە؟!
"ساداعاڭ كەتەيىن، اينالايىن حالقىم! سەنىڭ مۇددەڭ جولىندا بويداعى قۋات، ويداعى ءناردىڭ ءبارىن سارپ ەتۋگە بەيىلمىن" - دەگەن ن. ءا. نازارباەۆتىڭ جۇرەكجاردى ءسوزى ەشكىمدى دە بەيتاراپ قالدىرماسا كەرەك. بىراق، حالىقپەن كەزدەسۋلەردە، سونىڭ ىشىندە جاڭاعى كەزدەسۋدە دە، بايقاپ جۇرگەنىمىزدەي، جۇرتشىلىق كوبىنەسە ءتىل توڭىرەگىندەگى تۇيتكىلدەردى بىزگە باسقا بىرەۋ كەلىپ شەشىپ بەرەتىندەي كورەدى. سوندىقتان "نەگە بۇلاي ەمەس؟"- دەپ سۇراۋعا باپانداي بولعاندارىمەن وزدەرىنىڭ اسا قوزعالا قويعىلارى، بىلەك سىبانا قارەكەتكە كوشكىلەرى جوق.
ال، شىندىعىندا قازىر ەل باسشىلىعى تاراپىنان مەملەكتتىك ء تىلدى لايىقتى تۇعىرىنا قوندىرۋعا قاجەتتىڭ ءبارى دە جاسالۋدا دەسەك ارتىق ايتقاندىق ەمەس. تۋعان تىلىمىزدە ەركىن سويلەپ، ونى تۇرمىستا عانا ەمەس، قىزمەتتە قولدانۋعا بايلانىستى بوگەت جوق. اتا زاڭىمىز بۇعان كەپىلدىك بەرسە، "تىلدەر تۋرالى" زاڭ جان-جاقتى نەگىز قالايدى. بار ماسەلە، وزىمىزگە كەلىپ تىرەلىپ تۇر. قازاق قازاقپەن شۇلدىرلەسسە، نە شارا؟! ءوزارا تۋعان تىلىمىزدە سويلەسسەك، ونى كەڭ قولدانساق، باسقا پروبلەمالار شەشىلە جاتادى. تىم قۇرىسا وتباسىندا انا تىلىمىزدە سويلەسپەگەن سوڭ، كىمگە وكپەلەگەندەي حالدەمىز؟!
وسىنى ايتقاندا اقمولداعى اتالمىش كەزدەسۋدە ءبىر جاس جىگىت ايتقان ءسوز ەرىكسىز ويىما ورالدى. ول ء"بىز قاراكوز اعايىندار كوشەدە مەكەن-جايدى قازاقشا سۇراماسا، جاۋاپ بەرمەيمىز جانە ولارعا مۇنى اشىق ايتامىز" دەگەن ەدى. ءبىر قاراعاندا دورەكىلىك سەكىلدى كورىنۋى دە مۇمكىن. بىراق، ولاي ويلاساڭىز، قاتەلەسەسىز. سەبەبى، دورەكىلىك قانا ەمەس، كورگەنسىزدىكتىڭ كوكەسى ءوز قانداسىڭمەن وزگە تىلدە سويلەسۋ ەكەنى داۋسىز. ولاي بولسا، جاس جىگىتتىڭ ەلجاندى مىنەزىنە ەلجىرەمەۋ مۇمكىن بە؟!
سەبەبى ءتىل قارىم-قاتىناس قۇرالى عانا ەمەس، ول قاسيەتتى انا سۇتىمەن بەرىلەتىن ۇلتتىق بولمىس پەن ءبىتىم. قازاعىمىزدىڭ قايسار دا قاھارمان، قايىرىمدى دا قامقور جانە كەشىرىمدى دە كەڭپەيىل، نامىسشىل دا ناركەسكەن مىنەزى ونىڭ ءتىلى ارقىلى قالىپتاسادى. ءتىل جويىلسا، حالىقتىڭ ءوزى دە جويىلادى. كۇندەلىكتى ومىردە مۇنى بارشامىز كورىپ تە، ءبىلىپ تە ءجۇرمىز. انا تىلىنەن ماقۇرىم اعايىنعا ۇلتتىق ءدىل مەن ءداستۇر، نامىس پەن مارتەبە دەگەن جاي عانا ءسوز بولىپ قالادى. وندايلار ءۇشىن ءتىل دە، تۋىس تا، ۇلت نامىسى مەن ءوزارا تىلەكتەستىك تە دالادا قالادى ەكەن.
ماڭگۇرتتىكتىڭ ونداي جۇرەككە شانشۋداي قادالار مىسالدارى تولىپ جاتىر. ايتالىق، قازاقتىڭ جىگىتتەرىنىڭ ءوزىمىزدىڭ قاراكوز ارۋلارىمىز ىلتيپاتپەن ءيىلىپ تۇرعاندا وزگەنىڭ قىزدارىمەن تاعدىر قوسۋىن، ءتىپتى مىڭ جەردەن ماحاببات بولسا دا، ءتۇسىنۋ قيىن. بۇل دا بولسا، كەيبىر "سەرىلەرىمىزدىڭ" انا تىلىنەن ايىرىلىپ، ۇلتتىق ەرەكشەلىكتى ەستەن شىعارىپ، كۇنكورىس قامىمەن قۇر مىسكىنگە اينالۋىن كورسەتەدى. قازاعىمىزدىڭ ءبىر قىزىن باقىتتى ەتۋدىڭ ورنىنا جەڭىل سەزىم جەتەگىندە كەتۋدىڭ سالدارى دا. بىزدە تۋعان ۇلتىمىزعا قاتىستىنىڭ ءبارى ءبىرىنشى ورىندا تۇرۋى ءتيىس ەمەس پە؟!
ۇلتجاندىلىق وتباسىندا قالىپتاسادى دەسەك، قازاقشا سويلەسپەيتىن جانۇيالاردا ۇلتتىق قۇندىلىقتار ازىپ، توزادى. ءتىپتى، تىلدەن ايىرىلعان سوڭ، ونداي وتباسىلارىندا اتا-اناسى ءوزارا تۇسىنىسە المايدى، ال بالالارى ءتىپتى ءتىل ۇعۋدان قالادى. وندايلار ءۇشىن ءبارى دە تۇككە تۇرمايدى. ءبىر-ءبىرىن رەنجىتە سالۋ، اتا-انانىڭ اقىلىن قۇلاققا دا ىلمەۋ، ءوز پايداسىنان وزگەنى ويلاماۋ ادەتكە اينالادى. ۇلدارى قايتا-قايتا شەتەلدەن كەلىن ءتۇسىرىپ، اكە-شەشەلەرىن ەستەن تاندىرعان جاي از ەمەس. "نە ەكسەڭ، سونى وراسىڭ" دەگەن وسى.
جوق، قازاق جەرىندە ادام بالاسى الالىق كورگەن ەمەس جانە كورمەيدى دە. اتا زاڭىمىز قازاقتى، ونىڭ انا ءتىلىن ارداقتاي وتىرىپ قاتار ءومىر ءسۇرىپ جاتقان وزگە ۇلتتاردىڭ وكىلدەرىنىڭ وسىناۋ قاسيەتتى مەكەندە شات-شادىمان ءومىر سۇرۋىنە جان-جاقتى كەپىلدىك بەرەدى. "تىلدەر تۋرالى" زاڭ دا ەشقانداي قىسىمعا توزبەيدى. ادامدى، ءتىپتى ۇلتىنا قاراي ءبولىپ، جارۋ مۇمكىن بە؟! بۇل جاعىنان قازاق ەلىنە ەشكىم دە كىنا ارتا المايدى. قازاقستاندا ۇلتتار مەن ۇلىستاردىڭ ءوزارا ءتۇسىنىسىپ، تاتۋلىقتا ءومىر ءسۇرۋ سالتى بۇكىل وركەنيەت ءۇشىن ۇلگىگە اينالدى. دۇنيەجۇزىنىڭ ءدىنباسىلارى دا قازاق جەرىندە جىلما-جىل باس قوسىپ، ادامزاتتىڭ اماندىعىنا قاتار تۇرىپ، دۇعا وقيدى.
ولاي بولسا، وركەنيەتتەن ەشكىم دە بولەك تۇرا المايدى. ودان جىرىلىپ، جەكە وتاۋ تىگەمىن دەۋ دە بوس اۋرە. جاھاندانۋ ءۇردىسى جان-جاقتان وراپ، ءوز "ۇيىعىنا" تارتا بەرەدى.
زاڭدىلىق.
الايدا، ادامزات وركەنيەتىن ونى قۇرايتىن ۇلتتار مەن ۇلىستاردىڭ مادەنيەتتەرى بايىتىپ، كەمەلدەندىرە تۇسەتىنى بەلگىلى. بۇل ارادا قازاق تا وركەنيەتتىڭ وزىندىك بولمىس-ءبىتىمى بار ەرەكشە وزەگى بولىپ تابىلادى. دەمەك، جاھاندا اداسپاي، وركەنيەت كوشىنەن لايىقتى ورىن الايىق دەسەك، الدىمەن انا ءتىلىمىزدى ارداقتاي بىلەيىك. ال، وعان دەيىن، قازاقشا بىلمەيتىن قازاقتاردىڭ كوشەدە قالىپ، اداسا تۇرعاندارى ءجون. بالكىم، سوندا وي تۇسەر. ۇلى كوشكە ءبىزدىڭ ۇلتتىق بولمىسىمىزبەن قوسىلۋىمىز ابزال.
ازات شاۋەەۆ،
مەملەكەتتىك ءتىلدى دامىتۋ قورىنىڭ ديرەكتورى
Abai.kz
