«جاس ازامات» گازەتىنىڭ سەگىزىنشى سانى

 جاس ازامات

 8 - سان

1918 جىلعى 25 وكتيابر

پەتروپاۆل ق.

ساياسات كۇيى

قازىر ساياسات دۇنيەسىندە الەۋمەت پىكىرىن ابىگەرگە ءتۇسىرىپ تۇرعان ەكى اۋىرلىقتىڭ ءبىرى - بولشەۆيكتەردىڭ كۇشەيە باستاۋى، ەكىنشىسى: ىنتىماقتاس پاتشالىقتاردىڭ ءوزارا مۇشەگە تالاسىپ، روسسياعا شىن كومەك كورسەتە الماي جاتۋى. بولشەۆيكتىڭ كۇشەيۋىنە ءار تاپ وزىنشە سەبەپ كورسەتەدى: باي، كادەت، سوتسيالسىماقتار تابى.

«جاس ازامات» گازەتىنىڭ سەگىزىنشى سانى

 جاس ازامات

 8 - سان

1918 جىلعى 25 وكتيابر

پەتروپاۆل ق.

ساياسات كۇيى

قازىر ساياسات دۇنيەسىندە الەۋمەت پىكىرىن ابىگەرگە ءتۇسىرىپ تۇرعان ەكى اۋىرلىقتىڭ ءبىرى - بولشەۆيكتەردىڭ كۇشەيە باستاۋى، ەكىنشىسى: ىنتىماقتاس پاتشالىقتاردىڭ ءوزارا مۇشەگە تالاسىپ، روسسياعا شىن كومەك كورسەتە الماي جاتۋى. بولشەۆيكتىڭ كۇشەيۋىنە ءار تاپ وزىنشە سەبەپ كورسەتەدى: باي، كادەت، سوتسيالسىماقتار تابى.

 سامارا كوميتەتىنە قاراعان اسكەردە تەمىر ءتارتىپ بولماعاندىقتان، ءىس باسىندا اسكەر كىسىلەر جوقتىقتان، ءبىر جان، ءبىر دەنە بولىپ قارسى تۇرماعاندىقتان، دەيدى. سوتسياليستەر توبى، پاتشاشىلدار باس كوتەرىپ، بيلىك تىزگىنىنە جارماسقاندىقتان، كرەستيان جۇمىسكەر پايداسى كۇن سايىن شوگەرىلە باستاعاندىقتان، بۇرىنعىداي كوپ ازدىڭ جەتەگىندە حايۋانشا كونە بەرۋ جوق. ساياسات بيىك تاس ۇيلەردە بۇيرىق جازۋشىلاردا ەمەس، كوشەدە جۇرگەن جۇمىسكەردە، مۇجىقتا. بۇلار دا ازىرشە كوڭىلى ۇناتقان جولمەن جۇرمەكشى. سوڭعى كەزدەردە بۇلاردىڭ نەگىزگى قۇقىقتارىنا قول سۇعىلىپ، ەسكىلىكتىڭ ءيىسى شىعا باستاعان سوڭ، بولشەۆيك پىكىرىن قۋاتتاۋشىلار كوبەيدى. سامارانىڭ، قازاننىڭ الىنۋى – كوبىنەسە، ىشتەن شىققان كومەكتەن دەيدى.

كەي تاپ: بولشەۆيكتەر ءوز بەتىمەن تۇك بىتىرمەس ەدى، بۇعان كومەك بەرىپ، رەتتەپ، العا باستىرىپ جاتقان نەمىس. جانە ىنتىماقتاس پاتشالىقتاردىڭ جارقىراتىپ، مول كۇش كورسەتپەگەندىگىنەن دەيدى. ءبىزدىڭ پىكىرىمىزشە: ورىس مۇجىعىنىڭ قيتىعىنا تيەتىنى - سوعىستىڭ قايتا جاڭارتىلۋى. ۇلتتى، ءوزىڭدى ساقتاۋ ءۇشىن نەمىس پەن سوعىسامىز دەگەندى دۇرىس كورمەۋ، مۇجىق جۇمىسكەر تابيعاتىندا ازدىعى، بايلاردىڭ جۇمىسكەرلەردى قىسا باستاۋى [سياقتى سەبەپتەر] ىڭعايعا بيلەگەن، قۋ ءسوزدىڭ قورداسى بولعان بولشەۆيكتىڭ كۇشەيۋىنە سەبەپ بولىپ جاتىر.

ەندى ىنتىماقتاس پاتشالىقتاردىڭ كومەگىنە كەلەيىك، ءبىزدىڭ ۇكىمەتتەردىڭ ءھام ۋفادا بولىپ وتكەن مەملەكەت كەڭەسىنىڭ برەست تاتۋلىعىن بۇزامىز، نەمىسكە قارسى سوعىس اشامىز، دەگەندە، كوبىنەسە، بەل قىلىپ ۇستاعاندارى - ىنتىماقتاس پاتشالىقتار مەن امەريكا، جاپونيا ەدى. بۇلار ءالى جارىتىپ كورسەتپەك تۇگىلى، ءوزارا كەلىسە الماي جاتقان ءتۇرى بار. كومەگى قويبولدى بولاما دەپ، باستىعى ميليۋكوۆ بار تاپ گەرمانيادان كومەك سۇراپ وتىر.

مەملەكەت دوستىعى قاشان دا بولسا، «اينىمالى توبەتتەر» دەگەندەي بولادى. مايلى جىلىكتىڭ قاي جاقتان ءتۇسۋى بىلەدى. ەكى مەملەكەتتىڭ ءبىر-بىرىمەن دوستىعى دا، دۇشپاندىعى دا، بايانسىز ەكەندىگى - تاريحي سىنالعان ءىس. جانە ءبىر مەمەلكەتتىڭ السىرەۋى، ەكىنشى مەملەكەتتىڭ گۇلدەنۋىنە سەبەپ.

مىسالى، روسسيا السىرەسە، گەرمانيا، تۇرىك، جاپونيا گۇلدەنەدى. ويتەتىنى: جاپونيا قىتاي مەن قيىر كۇن شىعىس ءسىبىردى قىلعيدى. جاپونيانىڭ چيتادا جەر ساۋدا بانكىلەر اشىپ ۇيلەر، ءىس ورىندارى (پرەدپرياراتيە) ساتىپ الىپ جاتقاندىعى، قىتايعا بيلىك جۇرگىزە باستاعانى بۇعان دالەل. ءسىبىر ۇكىمەتىنىڭ ءتىلى تيگەنى گازەتتە جازىلدى.

جاپونيا ونەر - ءبىلىم، تاربيەنى نەمىستەن الىپ ەدى. نەمىس ونى بىزگە كومەك كورسەتەر مە ەكەن. ءتورت جىلعى سوعىستا دا، جاپونيانىڭ تۇتقان ساياساتى دا بەلگىلى. سوندىقتان، نەمىسكە ۋاقىتىمەن كۇشتى دەپ تۇرىك، روسسيا جەڭسە، قارا تەڭىز بەن كاۆكازدى بيلەپ كەتەدى. گەرمانيا ۇندىستانعا (انگليا قول استىندا)... كاۆكازدان اۋعانستان ارقىلى شىعىپ، ءۇندىستاننىڭ بايلىعىن سورىپ، انگليانى قۋادى.

 روسسيا السىرەمەسە، امەريكاعا پايدا: وندا روسسيا گەرمانيانىڭ ۇندىستانعا وتۋىنە بوگەت بولادى. ەكىنشى جاقتان، جاپونياعا قارسى تۇرادى. مۇنىسى - قىتايعا كوز تىككەن امەريكاعا جاقسى.

مىنە، وسىنداي بايلاسقان ماقساتتار بىرىنە-ءبىرى قايشى بولىپ، روسسيا جەرىنە ىنتىماقتاس پاتشالىقتاردىڭ اسكەرلەرىنىڭ كەلۋىن بوگەپ جاتىر. بالكي، باسقا استارلى شارالار جاسالسا، اسكەردىڭ توپ-توبىمەن كەلىپ قالۋى مۇمكىن. ساياسات جۇمباق سولتۇستىك امەريكانىڭ پرەزيدەنتى ۆيلسون بولشەۆيكتى ۇكىمەتىنە ايتاقتاپ ەدى.

ەندى كىم ءبىلسىن! الىستا جاتىپ، وت جاعۋعا شەبەر اق-قارا بۇقارا، ادىلدىك نەگىزىندە قۇرىلعان جوباسىندا تۇرىكتى ەۋروپادان قۋ كەرەك دەپ شوق تاستاعان ۆيلسون ەدى.

روسسيا قاجىدى، قانسىرادى. دوس پاتشالىقتار قاشان كومەك كورسەتەدى؟ دەگەن الەۋمەت پىكىرى ابىگەرشىلىككە كىرىپ وتىر. تالاي جەردە ساياسي ماقساتپەن كومەك كورسەتكەن روسسيا، ەندى مىناۋ، تىلەنشىدەي قولىن سوزىپ تۇر. قارنى اشقاندا بولتىرىگىن جەيتىن قاسقىر سيپاتتى ۇلى پاتشالىقتاردىڭ ادىلدىگى تالاي سىنالىپ ەدى. بۇل جولى قايتەر ەكەن؟

زەمستۆو

 زەمستۆونىڭ جانە ءبىر جۇمىسى – جۇرتتىڭ شارۋاسىن تۇزەۋ. اقمولا وبلىسىنىڭ كرەستيان- كازاعىنىڭ كۇن كورىپ تۇراتىن كاسىپتەرى - ەگىن سالۋ ءھام مال ءوسىرۋ. ەگىن سالۋ جاعىن الايىق. وبلىستىڭ بار ادامنىڭ جۇزدەن 86-سى ەگىن سالادى. سىرتتان قاراعاندا، حالىقتىڭ كوبى ەگىن سالاتىن بولىپ كورىنسە دە، ەگىننىڭ شىعىمى ناشار. ەگىن سالاتىن، ورىپ-سوعاتىن ماشينانىڭ جوقتىعى، جەردى ۋاقىتىندا تازارتىپ، تىنىقتىرىپ، وڭالتىپ تۇرماعاندىق.

 وسىلاردى كورسەتىپ، قاي جەرگە قانداي استىق جاقسى شىعاتىنىن، قاي جەردى قانشا ۋاقىتتا تىنىقتىرۋدىڭ كەرەك ەكەنىن، ەگىنگە زالالىن تيگىزەتىن ارام ءشوپ پەن شەگىرتكەنىڭ قالاي كوزىن جويۋدىڭ ءمانىسىن تۇسىندىرەتىن ءھام تاربيە ۇيرەتەتىن اگرونومداردىڭ جوقتىعى.

 وسىلاردىڭ بارلىعى جيىلىپ، جۇرتتىڭ ەڭبەكتەنىپ جىرتىپ-شاشقان ەگىنىنەن ءتيىستى پايداسىن كورگىزبەيدى. بۇعان دالەل ءۇشىن جەرىنىڭ توپىراعى، دىمقىلدىعى وسى بىزدىكىمەن بىردەي، بىراق جۇمىسى جاقسى جولعا قويىلعان تومەندەگى پاتشالىقتاردىڭ ءھام ءبىزدىڭ ەگىننىڭ شىعىمىن سالىستىرىپ كورەيىك: 1906 جىلدان 1910 جىلعا دەيىن ءبىر جىلدىڭ ىشىندەگى ەگىننىڭ ورتاشا دەسياتيناسىنان الىنعانى:

                     بيداي      قارا بيداي       سۇلى

بۇدان كورىنەدى، جەردى تىرمالاپ جۇمىستاۋىندا ۇلكەن ايىرما بار ەكەندىگى. ەگەر دە، 49 ميلليون دەسياتينا ەگىن شاشۋعا لايىقتى جەرى بار اقمولا وبلىسى جوعارداعىداي تىرمالاپ جۇرگىزسە، ءجۇز ميلليونداي پۇت استىق شىعارلىق ءحالى بار.

 سوڭعى ءبىر جىلداردىڭ ەسەبىندە (13 جىلدىق) اقمولا وبلىسىنىڭ ءجاي كرەستياندارىنىڭ ورتاشا دەسياتيناسىنان 41 پۇتقا شىققاندا، كازاك-ورىس ۋچاسكەنى ساتىپ الىپ، سالعان بايلاردىكىنەن 69 پۇتقا شىققان. بۇل كورسەتەدى سوڭعىلارىنىڭ جەردى تىرمالاپ، سوعۋ، ورۋ، جىرتۋىندا ماشينالارىن جۇمىستاپ، مۇجىقتاردان ارتىق قاراعاندىعى. ەگەر دە انا 41 پۇت شىققان جەرلەردى تەگىس سوڭعىلارشا جۇمىستاسا، وبلىستا 43 ميلليونداي ارتىق استىق شىعار ەدى.

 زەمستۆو وسىلاردى ەسكە الىپ، ۋەزدەرگە جەر تىرماسىنىڭ عىلىمىن وقىعان اگرونومدار شىعارماقشى. ولار جۇرتقا ءتۇسىندىرىپ تۇقىم شاشىپ، تىرمالاپ شىعارىپ، ەگىنگە كەرەكتى ماشنالاردى قالاي جۇمسايتىنىن، جەردى قالاي تازارتاتىنىن، تىنىقتىراتىنىن كورسەتىپ، باعىپ تۇرماقشى.

زەمستۆو كىسىسى،

(جالعاسى بار).

اشتىق اپاتى

الماتىدان ساماراعا كەلگەن ءبىر جولاۋشى «ۆولجسكي دەن» دەگەن گازەتتە جازادى:

 جەتىسۋدا ەسەپسىز اشتىق. قازاقتاردىڭ جارتىسى قىرىلدى دەۋگە بولادى. الماتىدان تاشكەنت جولىنداعى ارىس ستانتسياسىنا شەيىن جاياۋ شۇبىرعان قازاقتار مەن قىڭسىلاپ جۇرگەن يتتەردەن باسقا ءتىرى ماقۇلىق كورمەيسىڭ. جول بويى ارۋاق ءوڭدى، ينەلىكتەي قاتقان قازاقتار: «بالا ساتىپ الاسىڭدار ما؟ نانعا ايىرباستايمىز»، دەپ الدى-ارتىڭدى وراپ جىبەرمەيدى. اشتىقتان ىڭىرانىپ ءولىم حالىندە جاتقان قازاقتار، اشتان ولگەندەردىڭ دەنەسىن شۇقىلاعان قۇزعىن-قارعالار، جۇلقىلاعان يتتەر كوزگە ءجيى ۇشىرايدى.

 بار مالدارى بولشەۆيكتەردىڭ تالاۋىنا ءتۇسىپ كەتكەندىكتەن، مىنەكي كەلەشەكتى ويلاپ قام قىلماعاندىقتىڭ كەسەلى. قارۋلى ميليتسيا وسىنداي بالەدەن باس پەن مالدى قورعاۋ ءۇشىن ەدى. ەندى باس-مالى تۇگەل ەلدەر وتكەننەن ۇلگى الىپ، قامدانۋ كەرەك. ەكى جىلدا ەكى وبلىس ەلدەن ايىرىلدىق، كەلەشەكتە قانداي كۇي الاش باسىنا تۋارى بەلگىسىز. مۇنداي زور بۇلىنشىلىكتەر دە، قامسىزدىقتان، رۋ-رۋ ەلدەردىڭ ازىپ-توزىپ، جەر جۇزىنەن جوعالىپ كەتكەندىكتەرى تاريحتان بەلگىلى. قارا بۇلتتىڭ قايتا تۇنەرگەنىن الاش بالاسى ەسكەرۋ كەرەك.

ەسكەرۋ كەرەك

(جالعاسى. باسى وتكەن نومىردە)

وسىلاردى شىن باسشىلار قوسارعا السا، ەل قايتىپ ەلدىكتى ويلايتىن، وركەندى جۇرت بولا الادى؟ جۋان اۋىل - قىرداعى بۇزىق مىنەزدىڭ ۇياسى. قازاقتىڭ ءجاي ءومىرىنىڭ شىرقىن بۇزاتىن پارتيا بولسا، وعان سولار باسشى ەكەن، ۇرلىق بولسا، ۇرىعا قۇرىق بەرەتىن تاعى سولار. ەل اراسىندا جۇرگەن جامان، ءوزىنىڭ ءتۇرىن جوعالتۋىمەن، ۇرلىقتىڭ تامىرى قۇرىمايدى. سول ۇرىلاردىڭ اتاسى بولىپ وتىرعان جۋاندار جاقسىلارىن باۋىرىنا باسىپ بەرمەي قالادى، نە ۇرى ەمەستى ۇرى قىلىپ الادى. بۇعان قاراعاندا، الدىمەن جامان ۇرىعا تىيىم سالۋ - قيانات سەكىلدى كورىنەدى. جانە ءبىر جۋانعا تيسەڭ، بار جۋان شۇرقىراپ جيىلىپ، ارا تۇسەدى. وسىمەن ەلدىڭ شىن تەنتەگى تيىلماي بارادى. ول ۋاقىتتا ەل ىشىندەگى جىلاۋلار، ناشار، جۋاننىڭ ەزگىسى-ەرمەگىندە قۇلدىق ارقانىندا موينى ءشىرىپ، تاعى سورعا قامالىپ جۇرە بەرەدى.

ەرتەڭگى ميليتسيا قىزمەتىن دە كورەمىز. قىزمەتكە كەلگەن ءبىر كەدەيدىڭ ءوزى ءبىر كەدەيدىڭ جالعىزى بولعاندا، جۋاننىڭ بالاسىنىڭ ون-وننان ساۋسىلداپ مىرزالىق قۇرىپ، ناشارلاردى زارلاتىپ جۇرگەنىن. ابايدىڭ: «مەن زاكون قۋاتى قولىمدا تۇرعان كىسى بولسام، ادام بالاسىنىڭ مىنەزىن تۇزەپ بولمايدى دەگەن كىسىنىڭ ءتىلىن كەسەر ەدىم»، دەگەن ءسوزىنىڭ قازاق تۋراسىندا ىسكە الىناتىن كەزى كەلدى.

وسى كۇنگى دۇنيە مايدانىنىڭ ەڭ بيىك تۇرعىسىنا شىعىپ تۇرعان جۇرتتاردىڭ قايسىسىن الساق تا، ولاردىڭ وسىنشا دارەجەگە جەتۋىنە، ءادىل بيلىك، ءتارتىپتى، اشىق ساياسات بولعان. ولاردىڭ باسشىسى ەل قامىن جاقسى ۇعىپ، اۋەلگى ماقساتىنا كوپتىڭ قامىن قويعان. وسىدان، باسشىسىن كوبى ءسۇيىپ، ارتىنان ەرگىش بولعان. ءبىزدىڭ باسىمىزعا كەلىپ تۇرعان وسى كۇنگى زامان جۇقالاعان - جۋاستىق، قايىرىمدىلىقتى كوتەرمەيدى. اۋەلى حالىقتىڭ جۇرتتىعىنان ايىرىلۋىنا سەبەپ بولعان نارسەنى قايتا الىپ كەلىپ، ەندى حالىقتىق دۇكەنىن قۇرۋىنا قۇرال قىلامىن دەۋگە بولمايدى. ول يلىگە المايدى. يگەندى كوتەرمەيدى. ەندىگى حالىق بولۋىمىزعا ۇيتقى بولاتىن نارسە - قۇرىش قۇرساۋلى ءادىل، قاتال بيلىك. ەندىگى حاكىمنىڭ الدىنا ناشار دا، جۋان دا تەڭشىلىكتە بولىپ، بيلىگى نەگىزگە قۇرىلعان زاكون بولماسا، جۋان اتانىڭ بەرەكەلى ەل ىشىندە جۇرمەۋى كەرەك. ءالى دە جۋان اتا بيلەپ-توستەپ، قادىرلى بولاتىن بولسا، اۆتونوميا دەگەن بولەكتىك دەگەننىڭ ءبارى دە سىرتى ءبۇتىن، ءىشى ءتۇتىننىڭ ءىسى بولادى. بىراق، مۇنداي كۇيدى بۇرىنعى ۋاقىت كوتەرسە، قازىرگى ۋاقىت كوتەرمەيدى. ءىشى ءتۇتىن بولسا، سىرتىندا بۇتىندىك جوق، ەرتەڭ كۇل بولىپ كوككە ۇشادى. ەگەر بۇل كۇنگە دەيىن كەلگەن وسى حال، بۇدان كەيىن دە سوزىلاتىن بولسا، ەلدىڭ ەلدىككە ماحابباتى ويانبايدى. ەندى ناشاردى ورتاعا تارتىپ، تەڭدىككە الىپ، ادىلەت كوزبەن قاراپ، ەسەسىن وزىنە تاپسىرۋ كەرەك.

وسى جولدى تۇتىنعان اكىمشىلىك كەلە-كەلە جۇرتتىڭ مەيىرىمدى اتاسى بولىپ، شىن جۇرت بولۋعا جارارلىعىنا كوز جەتكىزىپ، جۇرەگىنە جىگەر قوسۋىنا بولادى. اۋەلى جۋان اتا جىڭىشكە اتا جىگىنىڭ قايتا تۋىنا سەبەپ بولعان. سول كوپكە بىردەي قورعان بولارلىق بيلىكتىڭ جوقتىعىنان بولاتىن.

 وزگە جۇرتتى الساق - باي ءوز بەتىنە، كەدەي ءوز بەتىنە، اركىم ءوز ىسىنە ەرىكتى. ءبىزدىڭ جىڭىشكە اتانىڭ بالالارى، جۋاننان بوتەن ءىس ىستەمەك تۇگىل، سودان بوتەن وي ويلاۋىنا دا بولمايدى. مۇنىڭ ءتۇبى - ويلانىپ قاراعان كىسىگە قۇلدىق. وزگە جۇرتتا اركىم ءوز باسى، ءۇي ءىشىنىڭ قامىنان باسقا، باققا تالاسىپ، نە بىرىنىكىن ءبىرى ۇرلاپ الىپ، بىرىنە-ءبىرى زورلىق قىلىپ، جۇلقىسىپ پارتيا قىلاتىندارى ەش ۋاقىتتا بولمايدى. بىزدە نە ءسوز ۇعار، نە مالدى كىسى بولسا، اۋەلى اۋىلىنا قوجا بولىپ، ودان اعايىنىنا، ودان اۋىلناي-بولىس ىسىنە قوجا بولعىسى كەلەدى. وسىدان جوعارىداعى ايتىلعان كوپ شاتاق ەرىكسىز شىعادى. ءبىزدىڭ ەندى ەسكەرەتىن نارسەمىز، سول جۋان مەن ناشار اراسىنداعى ايىرماشىلىقتى جوعالتىپ، جۇرتتى بولىكسىز، تىنىشتىق ءومىر قالپىنا ءتۇسىرۋ.

بۇل ءۇشىن ەل ىشىنە كۇشتى، ءادىل ۇكىمەت ورناپ، ناشار مەن جۋاندى تەڭەستىرىپ، جۋان زورلىقشىلدى نە قىلسا دا ەلدەن ايىرىپ، السىرەتۋگە تىرىسۋ كەرەك. وسى ايتىلعان جۋان، ناشار دەگەن جىك كەتسە، قازاق جۇرتى مادەنيەتكە شىلبىر بەرەرلىك قالىپقا جاقىنداۋىنا بولادى. بۇلاي بولماي، ەل مەن شىن باسشى بىرىنە-ءبىرى جاقىنداسا الماي، جۋاندى باسشى قىلاتىن بولسا، ەل شىن سارىسۋ كەۋلەپ، جۇرتتىقتىڭ بۋىنىن بەكىتىپ، بويىن وسىرە المايدى.

جۇرتشىلىققا رۋح ۇيالايدى دەگەن تاريح جولى، مىسقالداپ بويعا سىڭگەن عىلىم دەيمىز، سول تاريحتىڭ جولى وسىنداي وزگەرىستەردى كەرەك قىلىپ وتىر. ءبىز ءالى شيكى جۇرتپىز، تالاي وزگەرىسكە مويىن ۇسىنامىز، زامان ەرىكسىز مويىن ۇسىندىرادى.

بيىلعى جاستار سەزىنىڭ قاۋلىسىنداعى «نيكولاي زامانىندا ءىس باسىنا مىنگەندەر، ەندى ەل ىشىندەگى كىسىلىككە سايلانباسىن» دەگەن قاۋلى وسى نەگىزگە كەلەتىن. بۇل ءحالدى ءار كىمگە دە ەسكەرۋ كەرەك!

مۇحتار اۋەزوۆ.

ىشكى حابارلار

ەل ىشىندە يىعى اسقان ەرتىس بويىنداعى قازاقتاردىڭ ورىس جەرلەرىن ارەنداعا الىپ پايدالانعاندىعى كوپكە ءمالىم. بۇل جەرلەردىڭ ارەنداتورلارى (ۋاقىتشا پايداسىن كورۋگە الاتىندار) پىسىقشالار، پارتياقورلار، جۋان اتالار ءھام بايلار بولادى. وسىلار وزدەرىنىڭ اتتارىنا الىپ، جاندارىنداعى قاراشالارىنا بەرمەي قوياتىن ۋاقىتتارى دا بولادى. مۇنداي وزبىرلىق پارتيا كوتەرىلگەن جىلداردا ءجيى بولادى. مىسالى: 17-جىلعى كوميتەت سايلاۋىندا ارەنداتورلار جەردەن قىسىلعانداردى وزدەرىنە اۋدارتىپ، كوپشىلىك داۋىس الىپ وتىردى. سونداعى ارەنداتورلاردىڭ سويىلىن سوقپاعاندار، ەندى جازاسىن تارتىپ جاتىر. وتكەن جىلعى جادىگەر بولىسىنداعى داۋدىڭ اقىرى جەرگە سوقتى. پارتياعا ەرمەي قالعان قاراشالاردان ارەنداتور پىشەندىكتى ەسەپسىز قىمباتقا ساتىپ، ءوسىمىن الىپ جاتىر. قاراشى ەكى شوشاق ءشوپ شاپسا، ءبىرىن ءوزى الىپ جانە ۇستەۋ اقشا الادى. ارەنداتوردىڭ ولجام از دەۋىنە بوگەت، كىرەرگە ەسىك جوق. ارەنداتور مىرزانىڭ «كەمپىر نازدى» قويا تۇرىپ ەلدىكتى ويلاۋى ءجون ەدى. بىراق ولاي بولمادى. انىعى، اسقاندىقتى ىستەدى.

دالا بالاسى

قۇلاقتاندىرۋ

اقمولا وبلىسىنىڭ قازاقتارىنا! بيىل 80 بالاعا ارنالعان ينتەرنات اشىلادى. مۇنىڭ وتىزى پولتاۆكەنىڭ (ومبى ۋەزى) ەكى كلاستى شكولىندە، ارقايسىسى 25 بالادان اتباسار مەن پرەسنوگوركوۆكانىڭ (قىزىلجار ۋەزى) ەكى كلاستى شكولىندە اشىلادى. بالاسىن قازىنادان وقىتامىن دەگەن ناشارلار وسى ايتىلعان شكولداردىڭ ءبىرىنىڭ باسقارۋشىسىنىڭ اتىنا ارىز بەرۋ كەرەك. ارىز قابىلدانباعان كۇندە وبلاستنوي زەمسكي ۋپراۆانىڭ اتىنا بەرۋ لايىق. ەرتە قامتىماي، كەش قالىپ وكىنىپ جۇرمەڭدەر!

وقۋ ءىسىن باسقاراتىن وبلاستنوي ۋپراۆا

جانىنداعى «قازاق ءبولىمى».

ءتۇرلى حابار

قازىر باشقۇرت پولكتارىندا ۋچەبنىي كوماندا (ۋپرەتۋ) اشىلعان. تەزدەن باشقۇرتتار ءۇشىن پراپورششيك وفيتسەرلەر مەكتەبى اشىلماقشى. بۇعان ەكى كلاستى شكول پروگرامماسىمەن ەمتيحان بەرگەن مۇسىلمان جىگىتتەرى الىنباقشى.

***

 گەرمانيانىڭ باس ءمينيسترى رەيحستاگتا (مەملەكەت دۋماسى) سويلەگەن: قازىر ءبىزدىڭ ءحالىمىز 1916-نشى جىلداعىدان ناشار ەمەس. وندا ءبىزدى ەكى بۇيىردەن قىسقان روسسيا مەن رۋمىنيا ساپتان شىعىپ قالدى... بىزدە وزبىرلىق قىلايىق دەگەن وي جوق: بەلگيانىڭ ءوزى جاي تۇرمادى. بۇل دۇنيە سوعىسىن ازىرلەگەن ءۇىى ەدۋارد بولاتىن. فرانتسيانىڭ بىزدەن جەر الۋعا ۇمتىلىپ كەلگەندىگىنە تاريح كۋا. روسسيانىڭ سلاۆيانشىلدىعى (سلاۆيان تۇقىمىن بىرىكتىرۋ پىكىرى) اۆستريانى بالقان تۇبەگىنەن قۋعىسى كەلدى...انگليا، فرانتسيا وزدەرىنىڭ گرەتسياعا ىستەگەن زورلىقتارىن جاۋىپ، گەرمانيا بەلگياعا زورلىق ىستەپ جاتىر دەپ جار سالادى. ءالسىز، سانى از حالىقتار سوعىسامىز دەسەدى، ءجۇز جىلدان بەرگى يرلانديانىڭ (انگليانىڭ ءبىر بولىگى) تارتقان ميحناتى امەريكادا ەسكەرۋسىز.... ەڭ تاتۋلىق سۇرايتىن كۇنى. بۇلار، ءبىزدىڭ ماقساتىمىز ءوزىمىزدى قورعاۋ. ءبىزدىڭ ۇكىمەت حالقىنىڭ ايتقانىنان شىقپايدى، ءبىزدىڭ تاتۋلىق سۇراعان وتىنىشىمىزگە تاتۋلىقتى سۇيگىش امەريكا رەسپۋبليكاشىلدارىنىڭ باسى ۆيلسون تەرىس قارادى.

***

ءسىبىر ۇكىمەتى قالا دۋماسىنىڭ سايلاۋ زاكوندارىن وزگەرتۋ جونىندە كوميسسيا قۇرعان.

***

19 وكتيابردە ومبىداعى فابريكا-زاۆود جۇمىسكەرلەرىنىڭ قويعان شارتتارىن قۋاتتاۋ ءۇشىن زاباستوۆكاعا كىرىسكەن.

***

17 وكتيابردە ومبىعا انگليانىڭ ىشكى روسسياعا قاراي بارا جاتقان ءبىر ەشەلون اسكەرى كەلدى.

***

17 وكتيابردە ىشكى روسسيا سىبىردەگى تۇرىك-تاتارلاردىڭ ۋفاداعى باس ميللاتلار ءىسى قىزىلجارعا كوشىپ كەلدى. تۇراتىن ورىن الىپ جاتىر. ميللاتلار كوميتەتى مۇشەلەرىنەن باسقا، تاتاردىڭ الەۋمەت قىزمەتكەرلەرى كەلگەن. اراسىندا عازيز ىسقاقي، ساحانبەك ماملەەۆ تە بار.

***

ومبىدا تەمىر جول جۇمىسكەرلەرىنىڭ ۇكىمەت شىعارعان جالاقىنى جۇمىستىڭ بىتۋىنە قاراي تولەيتىن تارتىبىنە كونبەي، جاساعان زاباستوۆكاسى كۇشپەن تيىلعان.

***

تەمىر جول بويىنداعى قالالارداعى شكولداردىڭ كوبى اسكەر تۇرۋعا دەپ الىنىپتى، تەاتر، كينوماتوگراف، كلۋب ورىندارى ءالى الىنعان جوق. بۇل دا بولسا، ورىس حالقىنىڭ وقۋدان ويىندى ارتىق باعالايتىندىعىن كورسەتەدى. بۇرىن دا ناداندارى از ەمەس ەدى. ەندى ءتىپتى سوراقى بولار.

***

 گازەتتەرگە شاشتارازى – تسەنزۋرا قويىلا باستادى. اقپارات بوستاندىعى [دەگەن تۇسىنىك] جانسىز سوزگە اينالدى. اشىنا سويلەگەن گازەتتەردىڭ بەتى اققۇيقالانىپ، [الىنىپ قالعان ماتەريالداردىڭ ورنى بوس قالىپ] شىعاتىن بولدى.

***

 باسقارمادان ءوتىنىش: بۇل ۋاقىتقا دەيىن ۇيىمدارعا، كەيبىر «الاش وردا» سوۆەتتەرىنە، قادىرلى ەل اعالارىنا، از دا بولسا ۇلت قاجەتىن وتەر دەگەن سەنىممەن «جاس ازاماتتى» تاراتىپ ساتۋعا، توپتاپ جىبەرىپ تۇرمىز. كەيبىر ورىنداردان ساتىلعاننان تۇسكەن سومانى الىپ تا جاتىرمىز. باسقالار دا سولاي جىبەرەدى دەگەن ءۇمىتىمىز بار. ەندى جوعارىدا ايتىلعان ۇيىمدار «الاش وردا» سوۆەتتەرى ءھام قادىرلى ەل اعالارىنىڭ بۇدان بىلاي تاراتىپ ساتۋعا حالدەرىنىڭ كەلەتىن-كەلمەيتىنىن، كەلگەن كۇندە قانشا داناعا دەيىن جىبەرۋدىڭ مولشەرىن حات ارقىلى بىلدىرۋلەرىن وتىنەمىز!

گازەتتىڭ ساندارىن  باسپاعا دايىنداعان، تۇسىنىكتەرىن جازعان

م. قوزىباەۆ اتىنداعى سقمۋ پروفەسسورى

زارقىن تايشىباي

Abai.kz