(شەتەلدىك مۇراعاتتاردى زەرتتەۋ جۇمىسىنىڭ العاشقى ناتيجەلەرى كورىنە باستادى)  

ۇلتتىق تاريحتى زەردەلەۋ باعىتىندا مەملەكەت تاراپىنان قولعا الىنعان ءىرى ىستەردىڭ ءبىرى – شەتەلدىك مۇراعاتتار مەن عىلىمي ورتالىقتاردا قازاق تاريحىنا قاتىستى قۇجاتتار مەن جادىگەرلەردى  انىقتاۋ، زەرتتەۋ، ولاردى ەلگە جەتكىزۋ، عىلىمي اينالىمعا ءتۇسىرۋ بولاتىن. جەرگىلىكتى عالىمداردى شەتەلدىك ىسساپارلارعا اتتاندىرۋ ءۇشىن 2013-2014 جىلدارعا ارنالعان كۇنتىزبە جاسالعان. وسى قۇجاتقا سايكەس، باس-اياعى 23 تاريحشى عالىمنان تۇراتىن ارنايى توپتىڭ ون مەملەكەتكە: يران، ءۇندىستان، قىتاي، ەگيپەت، تۇركيا، موڭعوليا، ۇلىبريتانيا، گەرمانيا، وزبەكستان مەن رەسەيگە بارىپ-قايتۋ كەستەسى بەكىتىلگەن.

وزگە ەلدەردەگى دەرەككوزدەردى انىقتاۋعا جەرگىلىكتى عالىمدارمەن قاتار شەتەلدىك ماماندار دا تارتىلعان. ءبىلىم جانە عىلىم ءمينيسترى اسلان ءسارىنجىپوۆتىڭ ايتۋىنشا، قازاق تاريحىن زەرتتەيتىن شەتەلدىك عالىمدارعا قاتىستى مالىمەتتەر جيناقتالىپ بولىپ، ولارمەن ارىپتەستىك قارىم-قاتىناس ورناتىلعان. الەمنىڭ ون ءتورت مەملەكەتىندە قازاق ۇلتتىق تاريحىن زەردەلەۋگە ۇلەس قوسىپ جۇرگەن 28 عالىم بار ەكەن.

(شەتەلدىك مۇراعاتتاردى زەرتتەۋ جۇمىسىنىڭ العاشقى ناتيجەلەرى كورىنە باستادى)  

ۇلتتىق تاريحتى زەردەلەۋ باعىتىندا مەملەكەت تاراپىنان قولعا الىنعان ءىرى ىستەردىڭ ءبىرى – شەتەلدىك مۇراعاتتار مەن عىلىمي ورتالىقتاردا قازاق تاريحىنا قاتىستى قۇجاتتار مەن جادىگەرلەردى  انىقتاۋ، زەرتتەۋ، ولاردى ەلگە جەتكىزۋ، عىلىمي اينالىمعا ءتۇسىرۋ بولاتىن. جەرگىلىكتى عالىمداردى شەتەلدىك ىسساپارلارعا اتتاندىرۋ ءۇشىن 2013-2014 جىلدارعا ارنالعان كۇنتىزبە جاسالعان. وسى قۇجاتقا سايكەس، باس-اياعى 23 تاريحشى عالىمنان تۇراتىن ارنايى توپتىڭ ون مەملەكەتكە: يران، ءۇندىستان، قىتاي، ەگيپەت، تۇركيا، موڭعوليا، ۇلىبريتانيا، گەرمانيا، وزبەكستان مەن رەسەيگە بارىپ-قايتۋ كەستەسى بەكىتىلگەن.

وزگە ەلدەردەگى دەرەككوزدەردى انىقتاۋعا جەرگىلىكتى عالىمدارمەن قاتار شەتەلدىك ماماندار دا تارتىلعان. ءبىلىم جانە عىلىم ءمينيسترى اسلان ءسارىنجىپوۆتىڭ ايتۋىنشا، قازاق تاريحىن زەرتتەيتىن شەتەلدىك عالىمدارعا قاتىستى مالىمەتتەر جيناقتالىپ بولىپ، ولارمەن ارىپتەستىك قارىم-قاتىناس ورناتىلعان. الەمنىڭ ون ءتورت مەملەكەتىندە قازاق ۇلتتىق تاريحىن زەردەلەۋگە ۇلەس قوسىپ جۇرگەن 28 عالىم بار ەكەن.

وسى سالا ماماندارىنىڭ ايتۋىنشا، بۇل جۇمىستار جەمىسسىز ەمەس. قىسقا مەرزىمدە كەشەندى زەرتتەۋلەر جاسالىپ، عىلىمي ىسساپارعا بارعان تاريحشىلار ولجالى ورالۋدا. عاسىرلار بويى شەتەلدىك مۇراعاتتار مەن قورلاردا شاڭ باسىپ جاتقان، ەسكەرۋسىز قالعان قۇندى دەرەكتەردىڭ كوشىرمەلەرى بىرىنەن سوڭ ءبىرى ەلگە جەتكىزىلۋدە.

ر.ب.سۇلەيمەنوۆ اتىنداعى شىعىستانۋ ينستيتۋتىنىڭ ءبولىم مەڭگەرۋشىسى مەرۋەرت ابۋسەيىتوۆا بۇل دەرەكتەردىڭ ماڭىزدىلىعى تۋرالى: «ەڭ باستىسى، قازىر ۇلتتىق تاريحتى وبەكتيۆتى تۇردە، پانارالىق دەڭگەيدە جازىپ شىعۋ. ونىڭ قاينار كوزى – مۇراعات دەرەكتەرى، جازباشا مالىمەتتەر، قولجازبالار، ءتۇرلى ارحەولوگيالىق مالىمەتتەر، ونەر جانە تۇرمىستىق زاتتار، كارتوگرافيالىق دەرەكتەر» دەيدى.

شەتەلدىك ءىسساپارلار ناتيجەسىندە وزگە ەلدىڭ مۇراجايلارى مەن مۇعاراتتارىندا تابىلعان قۇجاتتار تولىعىمەن ۇلتتىق ارحەولوگيا مەن دەرەككوزدەر ورتالىعىنىڭ ەلەكتروندى كاتالوگىنا ەنگىزىلدى. جالپى العاندا، شەتەلدىك عىلىمي مۇراعاتتاردا 35 مىڭداي اسا قۇندى تاريحي دەرەكتەر تابىلعان. ولاردىڭ باسىم كوپشىلىگىن www.ncai.kz ينتەرنەت-رەسۋرسىنان تابۋعا بولادى.

مادەنيەت جانە اقپارات مينيسترلىگىنىڭ ۇلتتىق تاريحتى زەردەلەۋگە قاتىستى جۇمىستارىنىڭ باستى باعىتتارىنىڭ ءبىرى – عىلىمي-زەرتتەۋ باعىتى ەدى. بۇعان دەيىن «مادەني مۇرا» مەملەكەتتىك باعدارلاماسى اياسىندا ۇيىمداستىرىلعان شەتەلدىك عىلىمي-تانىمدىق ەكسپەديتسيالار بارىسىندا جيناقتالعان ماتەريالداردى جيناقتاۋ، توپتاستىرۋ، سۇرىپتاۋ  جۇمىسى ءالى اياقتالعان جوق. ال جيناقتالعان ماتەريالدار توبى دۇركىن-دۇركىن «مادەني مۇرا» پورتالىندا، سونداي-اق «كازكونتەنت» اق ينتەرنەت-رەسۋرستارىندا جاريالانۋ ۇستىندە.

قازىرگى كەزدە مادەنيەت جانە اقپارات مينيسترلىگى ەگيپەت، تۇركيا، يران، رەسەي مەن وزبەكستانداعى قازاق تاريحىنا قاتىستى دەرەكتەردى ءبىر جەرگە توپتاستىرا باستادى. وسىلايشا، يران مەن تۇركيا مەملەكەتتەرىنىڭ مۇراعاتتارىنداعى قازاق حاندارى مەن سول كەزدەگى بيلەۋشىلەرى اراسىندا جازىلعان حاتتار، قىتاي يمپەراتورى تسيانلۋن مەن ابىلايحان اراسىندا جازىلعان حاتتار عىلىمي اينالىمعا قوسىلدى. «وسى حاتتاردى جۇرتشىلىققا تانىستىرۋ ءۇشىن جىل سوڭىندا ارنايى كورمە ۇيىمداستىرىلۋى مۇمكىن» دەيدى مادەنيەت جانە اقپارات ءمينيسترى مۇحتار قۇل-مۇحاممەد.

شەتەلدىك ىسساپارعا شىققان قازاق عالىمدارى تۇركى قاعاناتىنىڭ قالىپتاسۋ مەن دامۋىنا قاتىستى تۇركى تاسجازۋلارى مەن قولجازبا دەرەككوزدەرىن ايقىنداۋ، سۋرەتكە ءتۇسىرۋ، كوشىرۋ جۇمىستارىن جانە شىڭعىسحان ءداۋىرى كەزەڭىنە دەيىنگى تۇركى تايپالارانىڭ تاريحي ساباقتاستىعى مەن بىرىڭعاي ەتنوگرافيالىق بايلانىستارى جونىندە قوماقتى جۇمىس اتقارعان.

وسى ءىسساپارلار ناتيجەسىندە قازاق تاريحي تالاي قۇندى جازبا دەرەكتەرمەن تولىقتى. مىسالى، موڭعوليا، قىتاي مەن گەرمانياعا ۇيىمداستىرىلعان ءىسساپار بارىسىندا كونە ءداۋىر، تۇركى رۋنيكالىق تاسجازبالارى، كونە ءۇندى، قىتاي دەرەككوزدەرىنىڭ نەگىزىندەگى ەجەلگى كوشپەندىلەر تاريحى بويىنشا تاريحي قۇجاتتاردىڭ كوشىرمەلەرى الىنعان. بۇل قۇجاتتار تۇركى، ونىڭ ىشىندە قازاق حالقىنىڭ اتا-باباسىنىڭ تاريحىنىڭ تۇركىلەرگە دەيىنگى، ەجەلگى جانە ورتا تۇركىلىك كەزەڭدەرى تۋرالى ءبىلىمىمىزدى جاڭارتادى. عالىمدار تاپقان تاس مۇسىندەردەگى تاڭبا مەن بەلگىلەر اسكەري يەرارحيا تۋرالى، اسكەري سالاسى تۋرالى، ەتنوستاردىڭ قونىستانۋى تۋرالى، تۇركىلەردىڭ دۇنيەتانىمى تۋرالى كەڭىنەن ماعۇلمات بەرەدى.

ءبىر عاجابى، قازاق عالىمدارى ۇلتتىق تاريحقا عانا قاتىستى ەمەس، ورتا ازيا حالىقتارىنىڭ وتكەنىنە قاتىستى مالىمەتتەردى دە تاۋىپ، عىلىمي اينالىمعا قوسىپ جاتىر. مىسالى، سيريالىق، تاسقا قاشالعان تۇركىلىك جانە قىتاي دەرەككوزدەرىندەگى مالىمەتتەر ورتا ازيا ايماعىن مەكەندەگەن كوشپەلى حالىقتاردىڭ ەتنوستىق قۇرامى مەن گەوگرافيالىق قونىستانۋ ەرەكشەلىكتەرىن تەرەڭ زەرتتەۋگە جول اشادى. ولاردىڭ ىشىندە ەجەلگى تۇركىلەردىڭ جوعارعى بيلىكتەگى مۇراگەرلىك جۇيەسى تۋرالى تىڭ عىلىمي تۇجىرىم جاساۋعا مۇمكىندىك بەرەدى.

شەتەلدىك ءىسساپارلار قازاق تاريحىنا قاتىستى سونى دەرەكتەردى تابۋعا سەبەپكەر بولۋدا. مىسالى، بۇرىن-سوڭدى بەيمالىم بولىپ كەلگەن ۇلى جىبەك جولى بويىندا ساقتالعان تۇركىلىك قۇلپىتاس جانە نەستورياندىق ەسكەرتكىشتەردى زەرتتەۋ كوپتەگەن جاڭا دەرەك بەرمەك. قازاقستان، قىرعىزستان مەن قىتاي مەملەكەتتەرى جەرىندە ورنالاسقان نەستورياندىق ەسكەرتكىشتەردىڭ بەتىنە بەدەرلەنگەن ماتىندەر قازاق حالقى ەتنوگەنەزى، دىندەر تاريحى، تۇركى ءتىلى مەن جازۋىنىڭ قالىپتاسۋ تاريحىنا قاتىستى تىڭ تۇجىرىمدار جاساۋعا سەپ بولۋى عاجاپ ەمەس.

ەگيپەت، يران، تۇركيا مەن وزبەكستانعا بارعان زەرتتەۋشىلەر تۇركى حورەزمشاحتارى، موڭعولدار، ۇيعىرلار، مۇسىلمان بيلەۋشىلەرى تاريحى، شىڭعىسحان، ءامىر تەمىر تاريحىنا قاتىستى قۇندى مۇراعات دەرەكتەرىن تاۋىپ، الىپ كەلدى. اتاپ ايتقاندا، «تاريح-ي-ءال-سالجۋك»، «تاريح-ي جالالاددين حورەزمشاح»، «مادجا ال-انساب»، «تاريح-ي ۋلجايتۋ»، «كيتابكاميل في-ت-تا'ريح» سياقتى ماۋەرانناحرداعى تۇركى تايپالارى، تۇركى حاندارى تۋرالى دەرەكتەر تابىلدى. سونداي-اق تۇركىستان قالالارىنىڭ سيپاتى باياندالعان قازاقستان مەن ورتالىق ازيانىڭ موڭعول شاپقىنشىلىعىنا دەيىنگى جانە موڭعول ۇستەمدىگى كەزىندەگى تاريحىنا قاتىستى مالىمەتتەر اكەلىندى.

قازاق تاريحشىلارىنىڭ قىتاي، ءۇندىستان، رەسەي مەن ۇلىبريتانياعا بارعان ساپارىندا بودلەان جانە بريتان كىتاپحانالارىندا، قىتايدىڭ تۇڭعىش تاريحي مۇراعاتىندا، ءۇندىستاننىڭ رامپۋر قالاسىنداعى ءامىر راز كىتاپحاناسىندا، حايداراباد قالاسىنداعى سالاردجانگ مۇراجايىندا، قالماق رەسپۋبليكاسىنىڭ ۇلتتىق مۇراعاتىندا ساقتالعان اسا قۇندى شىعىس قولجازبالارى تابىلىپ، ولاردىڭ كوشىرمەلەرى ەلگە جەتكىزىلدى.

ونىڭ ىشىندە XIV عاسىردىڭ سوڭىندا – XV عاسىردىڭ باسىندا دەشتى قىپشاق دالاسىندا، قازاق حاندىعىنىڭ قۇرىلۋ، قالىپتاسۋ كەزەڭى تۇسىندا بولعان ساياسي وقيعالار جىلناماسى سانالاتىن «تاريحي-ي كيپچاك-حاني» دەرەكتەر جيناعىنىڭ ورنى ەرەكشە. بۇل ماتەريالدار XVI عاسىر جانە ءXVIIى عاسىردىڭ العاشقى جارتىسىنداعى قازاقستان جانە ورتا ازيا تاريحىن زەردەلەۋدە ماڭىزى زور بولماق.

عالىمدار تابىلعان شىعىس قولجازبالارىنىڭ ىشىندە «نۋسرات-نامە» جانە «مۋيززال-انساب» شىعارمالارىن ەرەكشە اتايدى. ويتكەنى بۇل قولجازبالاردا بۇعان دەيىن بەلگىسىز بولىپ كەلگەن XIV-XVII عاسىرلارداعى تاريحي وقيعالاردى زەرتتەۋدە تىڭ دەرەكتەر بەرەدى. بۇل دەرەكتەردىڭ قاتارىندا 15 كوركەم مينياتيۋرانى، XVI-XVII عاسىرلارداعى قازاق حاندارى مەن سۇلتاندارىنىڭ تاريحىنا قاتىستى ماحمۋد-بەن ءۆاليدىڭ «باحر-ال-اسرار» شىعارماسىن اتاۋعا بولادى. باسقاشا ايتقاندا، سول كەزدەگى بيلەۋشىلەر ابىلقايىر حان، مۇحاممەد شايباني حان، كەرەي مەن جانىبەك حاندار، ابدوللا حان زاماندارى تۋرالى تىڭ تاريحي دەرەكتەر عىلىمي اينالىمعا قوسىلدى دەگەن ءسوز.

قىتاي حالىق رەسپۋبليكاسىنا بارعان ساپارىندا قازاق عالىمدارى  تۇڭعىش تاريحي مۇراعاتتا ەلارالىق ارنايى كەلىسىم نەگىزىندە جۇمىس ىستەپ قايتقان ەدى. وسى ساپاردان سوڭ قازاق تاريحىنا قاتىستى 283 تومنان تۇراتىن، قىتاي، مانچجۋر، شاعاتاي تىلدەرىندەگى دەرەكتەر ەلگە اكەلىندى. بۇل – 72812 قۇجاتتان تۇراتىن تسين يمپەرياسىنىڭ مۇراعاتتىق قۇجاتتاردىڭ كوشىرمەلەرى. باسقاشا ايتقاندا، 1730 جىل مەن 1911 جىل ارالىعىنداعى باس-اياعى 181 جىلدى قامتيتىن كەزەڭدەگى قازاق-قىتاي ەلدەرىنىڭ ءوزارا ساياسي-ەكونوميكالىق قارىم-قاتىناسىنىڭ كەيبىر قىرلارىن اشىپ كورسەتەدى. قازاق حاندارىنىڭ قىتاي بيلەۋشىلەرىمەن جازىسقان حاتتارىنىڭ ىشىندە ابىلايحاننىڭ، سۇلتان بولات حاننىڭ، ءۋالي سۇلتاننىڭ جانە باسقا دا قازاق حاندارى مەن سۇلتاندارىنىڭ اتىنان جازىلعان حاتتار بار. بۇل قۇجاتتاردا كورشى ەلدە لاۋازىمدى ادامداردى تاعايىنداۋ، ەلشى الماسۋعا قاتىستى ماعۇلماتتار ايتىلادى.

وسى ورايدا، تاريحي تۇلعالاردىڭ ومىردەرەگىن زەرتتەۋدىڭ، ولاردىڭ بەينەسىن جاڭعىرتۋدىڭ ماڭىزى تۋرالى ش.ءۋاليحانوۆ اتىنداعى تاريح جانە ەتنولوگيا ينستيتۋتىنىڭ ديرەكتورى، تاريح عىلىمدارىنىڭ دوكتورى حانكەلدى ءابجانوۆ: «تاريحتى جاسايتىن حالىق. تاريحتىڭ جولى قايشىلىقتار مەن قيىنشىلىقتارعا تولى. ولار شەشىلمەسە، قوعام كۇيرەيدى. ونى ءبىز كەڭەستەر وداعى تاعدىرىنان كوردىك. تۇلعا – وزىنە تاۋەلدى ەمەس وبەكتيۆتى ورتاداعى قاجەتتىلىكتى پراكتيكالىق قولدانبالى، تەوريالىق شىعارماشىلىق جاڭاشىلدىقپەن شەشكەن نەمەسە شەشۋ جولىن دۇرىس نۇسقاعان الەۋمەتتىك سۋبەكت. تۇلعا دايەكتەگەن نارسەنى ءىزاشارلارى، كەيىنگى ۇرپاق دا قاجەتىنە جاراتادى» دەگەن ەدى.

شاڭ باسقان مۇراعاتتاردان تابىلعان قۇندى دەرەكتەر ىشىندە ابىلايحان تۇلعاسىنا قاتىستى عىلىمي سەنساتسيا دەپ باعالاۋعا لايىق تىڭ مالىمەتتەر بار. عالىمدار بۇل ءسۇيىنشى حاباردى حان ابىلايدىڭ 300-جىلدىق مەرەيتويىنا ارناپ وتكىزىلەتىن «ابىلايحان جانە ونىڭ تاريحتاعى ءرولى» اتتى حالىقارالىق كونفەرەنتسياسىندا جاريالاۋعا ۋادە ەتتى.

بۇگىنگە دەيىنگى وتاندىق عالىمدار ۇيىمداستىرعان عىلىمي ەكسپەديتسيالار ناتيجەسىندە مۇراعات قۇجاتتارىنىڭ 3000-نان اسا كوشىرمەسى الىنىپ، ەلگە جەتكىزىلدى. ولاردىڭ ىشىندە ساندىق پىشىندەگى سۋرەتتەر، ساۋلەت ەسكەرتكىشتەرىنىڭ فوتوكامەراعا تۇسىرىلگەن سۋرەتتەرى، تۇركىلىك قۇلپىتاس ەسكەرتكىشتەرى، ميكروفيلمدەر، كاتالوگتار، كارتالار ت.ب. دەرەكتەر بار.

ر.ب.سۇلەيمەنوۆ اتىنداعى شىعىستانۋ ينستيتۋتىنىڭ ءبولىم مەڭگەرۋشىسى مەرۋەرت ابۋسەيىتوۆا بۇل دەرەكتەر تۋرالى بىلاي دەيدى: «عالىمدار اكەلگەن ماتەريالدار ءۇش كەزەڭگە وراي توپتاستىرىلدى: ءبىرىنشىسى، ب.ز.د. VIII-VII عاسىرلاردان ب.ز. VI عاسىرى ارالىعىنداعى كەزەڭدە قازاق حالقىنىڭ ەتنوگەنەزىن انىقتاۋ، ەتنيكالىق تاريحتى زەردەلەۋ جۇمىستارى. كەلەسى كەزەڭ VI-IX عاسىرلاردا قازاقستانداعى ەجەلگى تۇركى تاريحىنا قاتىستى دەرەككوزدەردى قامتيدى. ءۇشىنشىسى، X-XIV عاسىرلاردى قامتيتىن موڭعول شاپقىنشىلىعىنا دەيىنگى جانە موڭعول ءداۋىرى كەزەڭىندە، سونداي-اق XIV-XIX عاسىرلار ارالىعىنداعى قازاق حاندىعىنىڭ قۇرىلۋ كەزەڭىندە كورشى ەلدەرمەن ساياسي-ديپلوماتيالىق، الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق قارىم-قاتىناسى قاراستىرىلادى. بۇل كەزەڭگە قاتىستى اسا قۇندى ءتۇرلى دەرەكتەر، مالىمەتتەر وتە كوپ. ەڭ عاجابى، شىعىس پەن باتىستىڭ ديالوگى وسى كەزەڭ ماتەريالدارىنان ايقىن كورىنىس تابادى».

ونىڭ ۇستىنە، تىڭ دەرەكتەر پانارالىق زەرتتەۋلەردىڭ تىنىسىن اشادى. مىسالى، تاريحشىلار قۇقىقتانۋ سالاسىنا قاتىستى سونى دەرەكتەر اكەلگەن. بۇل تۋرالى ۇلتتىق تاريحتى زەردەلەۋ جونىندەگى ۆەدومستۆوارالىق جۇمىس توبىنىڭ ءۇشىنشى وتىرىسىندا بايانداعان مەرۋەرت ابۋسەيىتوۆا: «بىزگە قازاق زاڭدارىن زەرتتەۋ كەرەك. ءبىز «قاسىم حاننىڭ قاسقا جولىن» بىلەمىز، تاۋكە حاننىڭ «جەتى جارعىسىن» بىلەمىز، بىراق، البەتتە، ولارعا دەيىن شىڭعىسحاننىڭ «ياسى» زاڭدار جيناعى بولعان. سەبەبى بۇل زاڭنىڭ كوپتەگەن بولىمدەرى ءبىزدىڭ زاڭدارعا اۋىستى، 1640 جىلعى موڭعول-ويرات زاڭى، دالا زاڭدارى – وسىنداي قازاق زاڭدارىن ءناپىل بازىلحان دەگەن عالىمىمىز موڭعوليادان تاپتى. كونە موڭعول تىلىندە جازىلعان 13 بەتتىك ءماتىن سول كەزدە قازاق زاڭدىق قۇقىعىنىڭ قالاي دامىعانىن كورسەتەدى. سوندىقتان قازىر تاريحشىلار اراب، پارسى، تۇركى، قىتاي، حيندي تىلدەرىندەگى بۇل دەرەككوزدەردى اۋدارىپ، ولاردى ساراپتاۋ، زەردەلەۋ، عىلىمي اينالىمعا ءتۇسىرىپ، قازاقستان تاريحىن ىرگەلى زەرتتەۋ تۇرىندە جاريالاۋ كەرەك» دەدى.

ەڭ باستىسى، شەتەلدىك مۇراعاتتار مەن قورلاردا ساقتالعان دەرەكتەر قازاق تاريحىنداعى اقتاڭداقتاردى جويۋعا، ۇلتتىق تاريحىمىزعا دەگەن كەلەڭسىز كوزقاراستاردى دۇرىستاۋعا سەبەپشى بولماق. عالىمدار تاپقان دەرەكتەر قازاق تاريحىنىڭ تامىرى تەرەڭدە ەكەنىن، قازاق مەملەكەتتىگىنىڭ ىرگەتاسى بەرىك قالانعانىن دالەلدەيدى.

 «بۇعان دەيىن بىزگە قازاقتاردا جازۋ بولماعان، مەملەكەتتىلىك بولماعان دەپ كەلدى. مەن سوۆەت زامانىندا قازاق حاندىعىنىڭ تاريحىمەن اينالىسقانمىن. «16 عاسىردىڭ ەكىنشى جارتىسىنداعى قازاق حاندىعى» اتتى مونوگرافيام دا جارىق كورگەن. مەن العاشقىلاردىڭ ءبىرى بولىپ قازاق مەملەكەتتىگى تۋرالى، ونىڭ ديپلوماتيالىق قارىم-قاتىناستارى تۋرالى، ەلشى الماسۋ ت.ت. جازعان ەدىم. ەندى، مىنە، مەنىڭ سول كەزدە جازعاندارىمنىڭ دالەلىندەي بولىپ، اتالعان قۇجاتتار قازاق حاندىعى مەن تسين يمپەرياسى اراسىندا كەلىسىمدەر جاسالعانىن كورسەتەدى، سونداي-اق قازاق-ويرات، قازاق-قوقان، قازاق-ورىس، باسقا دا ەلارالىق كەلىسىمدەرگە نەگىزدەلگەن قارىم-قاتىناس دەرەكتەرى بار» دەيدى مەرۋەرت ابۋسەيىتوۆا.

ال مەملەكەتتىك حاتشى ءوز سوزىندە ۇلتتىق تاريحتى زەردەلەۋدە الەمدىك دەڭگەيدە تۇجىرىم جاساۋدىڭ ماڭىزدىلىعىن، قازاق تاريحىن دۇنيەجۇزىلىك دامۋ بەلەستەرىنەن تىس قاراۋدىڭ مۇمكىن ەمەستىگىن ايتادى. «بىزگە ايماقتىق، ياعني بەلگىلى ءبىر جەر اۋماعىمەن شەكتەلگەن تاريح كەرەك ەمەس. قازاق ۇلتتىق تاريحى – الەمدىك تاريحي پروتسەستىڭ ءبىر بولىگى. ءبىز نەعۇرلىم وسى تۇجىرىمدى نەعۇرلىم تەزىرەك كورسەتىپ، نەعۇرلىم دايەكتى تۇردە دالەلدەيمىز، ۇلتتىق تاريحىمىزدىڭ الەمدىك تاريحپەن ساباقتاستىق تەرەڭدىگىن، ونىڭ اۋقىمىن، بايلانىسىنىڭ مىقتىلىعىن نەعۇرلىم ناقتىراق كورسەتەمىز، ءبىزدىڭ ءتول تاريحىمىز سونشالىقتى ايقىن، نانىمدى بولادى» دەدى م.ءتاجين.

«تاريحشىلاردىڭ جۇمىس ىستەۋىنە بارىنشا جاعداي جاساپ وتىرمىز. ەشكىمگە ءدال وسىنداي جاعداي جاسالماعان» دەپ تۇجىردى مەملەكەتتىك حاتشى.

ال مادەنيەت جانە اقپارات ءمينيسترى مۇحتار قۇل-مۇحاممەد بۇعان دەيىن وسى سالادا اتقارىلعان جۇمىستارعا شولۋ جاساپ، قازىرگى تاڭداعى كەشەندى باعدارلامانىڭ تيىمدىلىگىن اتاپ كورسەتتى. «تاۋەلسىزدىكتىڭ العاشقى جىلدارىندا تاريحشىلاردىڭ وزدەرىنىڭ باستاماسىمەن تاريح عىلىمىندا قوردالانعان اقتاڭداقتاردى اشۋعا ۇلكەن تالپىنىستار بولىپ، 90-جىلداردىڭ باسىنان ورتاسىنا دەيىن بىرقاتار عىلىمي ەڭبەكتەردىڭ سەرياسى جارىق كورگەن بولسا دا، ءدال قازىرگى كەزەڭدەگىدەي جۇيەلى سيپات العان جوق بولاتىن» دەدى مينيستر.

«حالىق تاريح تولقىنىندا» باعدارلاماسىنىڭ جۇزەگە اسىرىلۋى جايلى سالالىق مينيسترلىكتەر كەلەسى جىلدىڭ باسىندا جان-جاقتى ەسەپ بەرەدى.

بۇگىنگە دەيىن تابىلعان دەرەكتەر بىرتىندەپ وڭدەلىپ، جۇيەلەنىپ، ەكشەلەنۋ ۇستىندە. جىل سوڭىنا دەيىن ءالى ءبىرتالاي ءىسساپارلار جوسپارلانعان. ەندەشە، ۇلتتىق تاريح عىلىمىن الدا كۇتىپ تۇرعان جاڭالىق كوپ...

مەرۋەرت اسقارقىزى،

جۋرناليست

(ماقالا مادەنيەت جانە اقپارات مينيسترلىگىنىڭ تاپسىرىسى بويىنشا دايىندالدى)

Abai.kz