وتكەن جازدا جولىم ءتۇسىپ تۇلكىباس اۋدانىنىڭ ورتالىعى (وڭتۇستىك قازاقستان وبلىسى)  تۇرار رىسقۇلوۆ كەنتىندە بولعانىم بار. ورازا ايى. تۋىسقانىمنىڭ ۇيىنە تۋرا اۋىزاشارعا بارا قالىپپىن. اۋىل مولدالارى، وزگە دە ورازا تۇتقان جاميعات جينالىپ جاتتى. ءبىز، ءبىر توپ جىگىت، سىرتتا ءاجۇڭ-گۇجىڭ اڭگىمە ايتىپ تۇردىق. ورتامىزدا ءبىر الا تاقيالى اعايىن دا بار ەدى. مەن ونىڭ ءتۇبى وزبەك ەكەندىگىن اڭعارىپ، اڭگىمەنى ساۋدا-ساتتىققا قاراي بۇرا بەردىم. ساياساتتى ساپىرىپ، ءسوز قىلىسقان قازەكەڭدەر دە الگىنىڭ اۋزىنا قاراي قالدى.

- ساۋدا ما؟ – دەدى الا تاقيا، - قازىر جاقسى بولدى عوي. رەسەي مەن قازاقستاننىڭ كەدەندىك وداققا بىرىككەنى ءتىپتى كەرەمەت بولدى!

- ءسىز سولاي دەگەنىڭىزبەن مىنا جۇرت جىلاپ ءجۇر عوي: «كەدەنى قۇرىسىن» دەپ؟

- كەدەندىك وداق قۇرىماسىن. قايتا كۇشەيە ءتۇسسىن. كەدەندىك وداق بولعالى مىنا ءبىزدىڭ، نوعايسىبىر مەن ۇركىتكە جەمىس-جيدەك تاسيتىن ساۋداگەرلەردىڭ، جولى اشىلدى. قولى جۇرە باستادى.

- و، ءپالى! قالاي؟

- قالاي دەرىڭىز بار ما، بۇرىن كۇرە جولدا قاراقشىلار ءبىر توناپ، ماي قىزمەتكەرلەرى ەكى توناپ ابدەن يت سىلكپەمىزدى شىعارۋشى ەدى، كەدەن كەدەن بولعالى سونىڭ ءبارى ساپ تيىلدى. قاراقشى جوق. جول باقىلاۋدا.

الا تاقيالىم جىمىڭ-جىمىڭ ەتىپ، ءماز بولا ءتۇستى.

- ماي قىزمەتكەرلەرى «بۇيرەكتەن سيراق شىعارىپ» ءتيسۋشى ەدى عوي. ولارىن قويدى ما؟

- بىلايىنشا قويدى دەپ ايتۋعا بولادى. بىراق ولارمەن كەلىسىپ، ءتىل تابىسۋ اسا قيىن ەمەس.

وتكەن جازدا جولىم ءتۇسىپ تۇلكىباس اۋدانىنىڭ ورتالىعى (وڭتۇستىك قازاقستان وبلىسى)  تۇرار رىسقۇلوۆ كەنتىندە بولعانىم بار. ورازا ايى. تۋىسقانىمنىڭ ۇيىنە تۋرا اۋىزاشارعا بارا قالىپپىن. اۋىل مولدالارى، وزگە دە ورازا تۇتقان جاميعات جينالىپ جاتتى. ءبىز، ءبىر توپ جىگىت، سىرتتا ءاجۇڭ-گۇجىڭ اڭگىمە ايتىپ تۇردىق. ورتامىزدا ءبىر الا تاقيالى اعايىن دا بار ەدى. مەن ونىڭ ءتۇبى وزبەك ەكەندىگىن اڭعارىپ، اڭگىمەنى ساۋدا-ساتتىققا قاراي بۇرا بەردىم. ساياساتتى ساپىرىپ، ءسوز قىلىسقان قازەكەڭدەر دە الگىنىڭ اۋزىنا قاراي قالدى.

- ساۋدا ما؟ – دەدى الا تاقيا، - قازىر جاقسى بولدى عوي. رەسەي مەن قازاقستاننىڭ كەدەندىك وداققا بىرىككەنى ءتىپتى كەرەمەت بولدى!

- ءسىز سولاي دەگەنىڭىزبەن مىنا جۇرت جىلاپ ءجۇر عوي: «كەدەنى قۇرىسىن» دەپ؟

- كەدەندىك وداق قۇرىماسىن. قايتا كۇشەيە ءتۇسسىن. كەدەندىك وداق بولعالى مىنا ءبىزدىڭ، نوعايسىبىر مەن ۇركىتكە جەمىس-جيدەك تاسيتىن ساۋداگەرلەردىڭ، جولى اشىلدى. قولى جۇرە باستادى.

- و، ءپالى! قالاي؟

- قالاي دەرىڭىز بار ما، بۇرىن كۇرە جولدا قاراقشىلار ءبىر توناپ، ماي قىزمەتكەرلەرى ەكى توناپ ابدەن يت سىلكپەمىزدى شىعارۋشى ەدى، كەدەن كەدەن بولعالى سونىڭ ءبارى ساپ تيىلدى. قاراقشى جوق. جول باقىلاۋدا.

الا تاقيالىم جىمىڭ-جىمىڭ ەتىپ، ءماز بولا ءتۇستى.

- ماي قىزمەتكەرلەرى «بۇيرەكتەن سيراق شىعارىپ» ءتيسۋشى ەدى عوي. ولارىن قويدى ما؟

- بىلايىنشا قويدى دەپ ايتۋعا بولادى. بىراق ولارمەن كەلىسىپ، ءتىل تابىسۋ اسا قيىن ەمەس.

- «پارە بەرە سالاسىڭ – ءبىتتى اڭگىمە» دەشى؟

- پارە بەرمەۋگە دە بولادى. ونىڭ ۇستىنە ۇلكەن جولدار مەن ماي بەكەتتەرىندە باقىلاۋشى كامەرالار تۇر. پارە الۋدان مايشنيكتەردىڭ وزدەرى دە قورقادى.

- ە-ە، كەدەندىك وداق سىزدەردى ابدەن جارىلقاعان ەكەن عوي؟

- ايتكەنمەندە، ساۋدانىڭ اتى – ساۋدا عوي، - دەپ قويدى تاقيالىم. – ءبىز كولىكتەرىمىزگە ارتىق جۇك باسامىز. ولاي ەتپەسەك پايدا تابۋ قيىن. جول ۇزاق. بارعانشا جانار مايىڭ بار، باسقاڭ بار، ارىپ-اشىپ ارەڭ جەتەسىڭ. جول ۇستىندە تاۋارىمىز بۇزىلۋى دا مۇمكىن. سونداي شىعىنداردىڭ ورنىن تولتىرۋ ءۇشىن جۇكتىڭ سالماعىن ارتتىرۋعا تۋرا كەلەدى.

- سودان؟

-  سودان سول، ماي بەكەتىنەن وتكەندە ارتىق جۇك ءۇشىن كەلىسەمىز.

- قالاي كەلىسەسىزدەر؟

- ونى بىزگە ماي-داعى جىگىتتەردىڭ وزدەرى ۇيرەتكەن. كولىكتەگى جۇكتىڭ سالماعىن ولشەيتىن تارازىعا جەتكەندە ماشينانىڭ استىنا تارازىعا تيگىزبەي بيىك شوركە قويىپ جىبەرەدى.   ەگەر شوركە بولماسا، تارازى جۇكتىڭ سالماعىن انىق كورسەتەدى، ال ونىڭ ءبارى بەينەباقىلاۋعا ءتۇسىپ تۇرادى. سوندىقتان كامەرانىڭ «كوزىنە تۇسپەيتىن» شوركە جارىقتىق كوپ نارسەنى شەشىپ بەرەدى. ءار شوركەنىڭ وزىندىك «قۇنى» بار، سونى تولەيمىز دە، ارقىراتىپ ارىقاراي تارتا بەرەمىز.

-  ءوزىڭىزدىڭ جەمىس وسىرەتىن جەرىڭىز، باۋ-باقشاڭىز بار ما، الدە دايىن ءونىمدى ساتىپ الىپ ۇستەمە باعامەن ساۋدا جاساپ ءجۇرسىز بە؟

-  اي، باۋىرىم-اي، سەن ءوزى بۇل جەرلىك ەمەسسىڭ عوي دەيمىن. بۇل جەردىكى بولساڭ بىلەر ەدىڭ، ءبىز سياقتى قۋلارعا توشكەنت پەن ءاندىجان تۇرعاندا باۋ-باقشانىڭ كەرەگى نە؟ ولار بىزگە قازاقستاننىڭ شەكاراسىنان وتكىزىپ بەرەدى، ءبىز ايداپ وتىرىپ سىبىرگە ساتىپ كەلەمىز. پايدا ەكى جاققا ورتاق. كەدەندىك وداق ىسكە كىرىسكەلى بەرى وزبەك قازاققا جەمىس-جيدەگىن شىعارىپ شىعىندالمايتىن بولىپ الدى، بىردەن ءبىز ارقىلى سىبىرگە جونەلتەدى. تابىس دەگەن شاش ەتەكتەن، اقشا بۋدا-بۋدا.

وسى كەزدە ساياسي ساۋاتى جوعارى باۋىرلارىم اڭگىمەگە ارالاستى:

-  راس، بيىل جەمىس-جيدەك تىم قىمبات. قاربىزدىڭ كەلاسى  جىلدا  9-10 تەڭگە ەدى، بيىل 50-60 تەڭگەگە جەتىپتى. كارتوپتىڭ باعاسى دا ۇشىپ بارادى.

- قىرعىزدىڭ كارتوبىن دا ءبىزدىڭ جىگىتتەر كوتەرە ساتىپ الىپ نوعايسىبىرگە اپارىپ جاتىر، - دەپ قالدى الاتاقيالى جىگىت اعاسى.

-  ە-ە، ەندەشە بيىل كارتوپ تا جوق دەسەڭشى.

(قازاقتار كوكجيەككە كوز سالىپ كۇرسىنستىك. كوكجيەك بۇل شامادا شىمقاي قىزىل تۇستەن ارىلىپ، بىرتە-بىرتە كوگىس تارتىپ بارا جاتقان. اۋىز  اشاتىن ۋاقىت بولىپتى. ءبارىمىز جامىراي كەلىپ داستارحانعا باس قويدىق).

ەندىگى ءسوزدى از-كەم ءوز حالىمىزدەن باياندايىن.

كەدەندىك وداق دەگەندە ىشتەي ءبىر نارسەدەن دامەتكەن پەندەنىڭ ءبىرى مەن بولدىم. ويلادىم: ەلىمىزدىڭ اۋىلشارۋاشىلىعىنىڭ بويىنا ەندى قان جۇگىرەتىن شىعار، ورىس پەن بەلورىستى ەت پەن سۇتكە، وزگە دە دالالىق ونىمدەرگە قارىق قىلاتىن شىعارمىز. مالشىلارىمىز بەن ديحانشارۋالارىمىز كەدەننىڭ پايداسىن كورەتىن بولادى دەپ. قايدااااعى؟ «ارمانداپسىڭ اق توقتى قىستىگۇنى كوك ءشوپتى» دەمەكشى، ءبىزدىڭ دامەمىز دامەلىنىڭ دامبالىنداي بىردەڭە بولىپ شىقتى. ەتتى بەلارۋستەر ۆاگونداپ اكەلىپ ءۇيىپ تاستادى. قازىر قازاقتىڭ مالى قايتادان ارزانداپ توقسانىنشى جىلدارداعىداي ەتى (قۇنى دەگەنىمىز عوي) توپىراققا اينالىپ جاتىر. ءسۇتتى ورىس كاسىپكەرلەرى بۇلاقتاي اعىزىپ قويدى. ءداندى داقىلدار مەن جەمىس-جيدەكتى وزبەكتەردەن ەسەلەپ ساتىپ الۋدا. وزبەك كو-عا كۇلىپ قاراعانىمەن ونىڭ پايداسىن قازاقتان ارتىق كورىپ وتىر. مىنە، كەشەلى-بەرى ءبىزدىڭ اۋىلشارۋشىلىعى مينيسترلىگى قازاقتىڭ اۋىلشارۋاشىلعى ونىمدەرى كەدەندىك وداقتىڭ تالابىنا ساي ەمەس دەپ باسەكەلەستىك مايدانىنان قول كوتەرىپ شىقتى. كەدەندىك وداق قىزمەتى باستالماي جاتىپ ورىستار «قازاق مالىن دالاعا سويادى، ستاندارت جوق، قازاقتا قاساپحانا جوق» دەپ ايقاي سالعان. سونىمەن مالدىڭ ەتى مەن مالدىڭ ەتى مەن سۇتىنەن جاساعان ونىمدەرىمىزدى ورىسقا وتكىزە الماي پۇشايمان بولعانبىز. وتكەن قىستا رەسەيلىك ماماندار قازاق كاسىپكەرلەرى شەت ەلدەن مەملەكەتتىڭ قاراجاتىن شاشىپ ءجۇرىپ ساتىپ اكەلىپ جەرسىندىرمەككە ارەكەت ەتكەن اسىلتۇقىمدى سيىر مالىنان اۋسىل شىقتى دەپ تۇقىم-تۇياعىن قالدىرماي ورتەتتى. ەندى مىنە، اۋىلشارۋاشىلعى مينيسترلىگى سونىڭ ءبارىن مويىنداپ، رەسمي مالىمدەمە جاساۋعا ءماجبۇر بولىپتى. ەندى نە قالدى؟ ەندى تەك پۋتين پرمەر-مينيستر بولىپ تۇرعان كەزدە ورىستىڭ ماشينا شىعاراتىن زاۋىتتارى جاساپ قويعان، ەشقايدا وتپەيتىن، «كارتوپ تاسۋعا عانا جارايتىن» (وسىلاي دەپ ءپۋتيننىڭ ءوزى ايتقان بولاتىن), ارعى عاسىردا قالعان «اربالارعا» اياق ارتىپ، بەلورىستىڭ ورىسىندە جايىلعان، ءدامى سۋ تاتىعان، سۇيەگى جاسىق مالدىڭ ەتىن جەپ، ءسۇتىن ءىشىپ، قىتايدان قاجەتىمىزگە جارايتىن زاتتىڭ ءبارىن تۇتىنىپ شالقايىپ جاتۋ عانا قالدى. قازاققا بۇدان ارتىق نە كەرەك؟ «قوي ۇستىنە بوزتورعاي جۇمىرتقالاعان» دەگەن زامان قازاق ءۇشىن وسى ەمەس پە؟..

Abai.kz