ابىلايلاپ جاۋعا شاپقاندا دۇشپانىنىڭ قۇتىن قاشىرعان بابامىز ابىلاي حاننىڭ 300 جىلدىعى اتالاتىن كۇنى ءيىسى قازاق كوزىن كوكشەگە تىكتى. كوكشەگە اۋزى دۋالى تالاي عالىم جينالىپ، ابىلاي حانعا قاتىستى ءمالىم ءھام بەيمالىم تاريحي دەرەكتەردى جاريا ەتكەنى جانە ايان. ءباھادۇر بابامىزدىڭ تويى اس ءىشىپ، اياق بوساتقان كوپ تويدىڭ ءبىرى ەمەس. ەلباسى ن.نازارباەۆ ايتقانداي، «ابىلاي حاننىڭ 300 جىلدىعى – ەلدىگىمىز­دىڭ بەدەرلى ءبىر بەلەسى» بولۋى ءتيىس. تارىداي شاشىلعان قازاق رۋلارىن ءبىر تۋدىڭ استىنا جيناعان حاننىڭ تورقالى تويى كەربەز كوكشەتاۋ جەرىندە ءوتۋى دە تەگىن ەمەس. كيەلى تۇركىستان ولكەسىندە دۇنيەگە كەلگەنىمەن، كوكشە جەرىنە ورداسىن تىگىپ، 40 جىلدان استام ۋاقىت حاندىق قۇرعانى بار قازاققا ايان. جالپى سانى 600-دەن استام قوناق كەلگەن توي ەكى كۇنگە سوزىلدى.

ابىلايلاپ جاۋعا شاپقاندا دۇشپانىنىڭ قۇتىن قاشىرعان بابامىز ابىلاي حاننىڭ 300 جىلدىعى اتالاتىن كۇنى ءيىسى قازاق كوزىن كوكشەگە تىكتى. كوكشەگە اۋزى دۋالى تالاي عالىم جينالىپ، ابىلاي حانعا قاتىستى ءمالىم ءھام بەيمالىم تاريحي دەرەكتەردى جاريا ەتكەنى جانە ايان. ءباھادۇر بابامىزدىڭ تويى اس ءىشىپ، اياق بوساتقان كوپ تويدىڭ ءبىرى ەمەس. ەلباسى ن.نازارباەۆ ايتقانداي، «ابىلاي حاننىڭ 300 جىلدىعى – ەلدىگىمىز­دىڭ بەدەرلى ءبىر بەلەسى» بولۋى ءتيىس. تارىداي شاشىلعان قازاق رۋلارىن ءبىر تۋدىڭ استىنا جيناعان حاننىڭ تورقالى تويى كەربەز كوكشەتاۋ جەرىندە ءوتۋى دە تەگىن ەمەس. كيەلى تۇركىستان ولكەسىندە دۇنيەگە كەلگەنىمەن، كوكشە جەرىنە ورداسىن تىگىپ، 40 جىلدان استام ۋاقىت حاندىق قۇرعانى بار قازاققا ايان. جالپى سانى 600-دەن استام قوناق كەلگەن توي ەكى كۇنگە سوزىلدى.

مەرەكەلىك شارا كوكشەتاۋدىڭ ورتالىق الاڭىنداعى ابىلاي حان­نىڭ تۇعىرلى ەسكەرتكىشىنە گۇل شوق­تارىن قويۋمەن باستالدى. ال­عاش­قى ءسوز كەزەگى اقمولا وبلىسى­نىڭ اكىمى قوسمان ايتمۇحام­بەتوۆ­ك­ە بەرىلگەن. تامام ەلدى تورقالى توي­مەن قۇتتىقتاعان اكىم ابىلاي حان جايلى ويلارىن ورتاعا سالىپ،  الەۋ­مەتكە اقجارما تىلەگىن ءبىل­دىردى. بىرقاتار مينيستر­لىك وكىل­دەرى مەن دەپۋتاتتار باستاعان  ال­قالى جۇرت «كوكشەتاۋ» مادەنيەت سارايىنا قاراي اعىلدى. وندا «ابىلاي حان جانە ونىڭ تاريحي ءداۋىرى» اتتى عىلى­مي-پراكتيكالىق كونفەرەنتسيا وتكىزىلدى. مەملەكەت­تىك حاتشى مارات ءتاجين جينالعان­دار ال­دىندا ەلباسىنىڭ قۇتتىقتاۋ حاتىن وقىدى.

مەملەكەت باسشىسىنىڭ قۇت­تىق­تاۋ حاتىندا «ابىلاي حاننىڭ 300 جىلدىعى – ەلدىگىمىزدىڭ بە­دەرلى ءبىر بەلەسى. وسىعان وراي حا­لىق­ارالىق عىلىمي-پراكتي­كالىق كون­فەرەنتسيانىڭ ۇيىم­داستى­رىلۋى دا، ونىڭ ايبىندى حانى­مىز وردا تىككەن كيەلى كوك­شە جە­رىندە وتكىزىلۋى دە وتە ورىندى. ءبىز بۇل جيىن­دا ابىلاي حاننىڭ ەرەك­شە ەڭبەگىن اشىپ كورسەتۋمەن شەك­تەلىپ قالماۋى­مىز كەرەك.

بارىنەن بۇرىن ابىلاي حاننىڭ قولى نەگە جەتتى، نەگە جەتپەدى، بابامىز نەنى ارماندادى، بىزگە نەنى اماناتتادى، بولاشاق ۇرپاقتارىنان نەنى كۇتتى، كەلەر كۇندەرگە نەنى ەسكەرتتى، ءبىز سول زاماننىڭ تاريحىنان قانداي تاعىلىم الامىز دەگەن ساۋالدارعا جاۋاپ ىزدەپ، تابۋعا تىرىسۋىمىز كەرەك. مىڭجىلدىقتار توعىسىندا ابىلاي ارمانىن جۇزەگە اسىرىپ، ازات مەملەكەت قۇرعان، تاۋەلسىز ەلدىڭ ورداسىن ەل ورتاسىنا، ايبىندى حانىمىز ات ويناتقان ارقا توسىنە ورناتقان مىنا ءبىز جاس تاۋەلسىزدىگىمىزدى قالاي شىڭدايمىز، ءدۇ­بىر­لى دۇنيەدە الدىمىزدان توسىلاتىن سىن-قاتەر­لەر­گە قالاي شىدايمىز دەگەن ماسەلەلەر وتە ماڭىز­دى. ازاتتىقتىڭ جولى ازاپتى، تاۋەلسىزدىكتىڭ جولى تا­ۋە­كەلگە تولى بولاتىنىن ۇمىتپاۋعا ءتيىسپىز» دەلىن­گەن.

كونفەرەنتسيا بارىسىندا تالاي تاريحشىلاردىڭ باسىن اۋىرتىپ، بالتىرىن سىزداتقان ابىلاي حان تاقىرىبىندا تىڭ دەرەكتەر ورتاعا سالىندى. جينال­عان تاريحشىلار تاقىمىنا كوكپارداي تالاپايعا تۇس­كەن تاقىرىپتا ءبىرشاما سونى، تىڭ جاڭالىقتار دا بار. قازىرگى كۇنى «حالىق – تاريح تولقىنىندا» اتتى ەل­باسىنىڭ جوباسىمەن قىتاي ەلىنەن حاننىڭ ءبىز بىل­مەيتىن دەرەكتەرى دە تابىلا باستاعانى بەلگىلى. سون­داي-اق ەلىمىزدىڭ عالىمدارىمەن قاتار قىتاي، رەسەي، اقش، موڭعوليا عالىمدارى دا باياندامالارىن وقىپ، ابىلاي حان بەينەسىنىڭ بەيمالىم تۇستارىنا ءۇڭىلدى.

ابىلاي حان جايلى تىڭ مالىمەت ىزدەۋشىلەر مادە­نيەت سارايىنىڭ ەكىنشى قاباتىندا ورنالاسقان كور­مەنى تاماشالادى. مۇندا الاش بالاسىنىڭ ارعى-بەر­گى تاريحىنان حابار بەرەتىن 300-دەن استام تاريحي جادىگەرلەر قويىلعان. بۇلاردىڭ كوبى الماتى قالا­سىن­داعى ابىلاي حان عىلىمي كىتاپحاناسىنىڭ جادى­گەرلەرى ەكەن. ىشىندە ابىلاي حاننىڭ ءوز قولتاڭباسى­مەن جازىلعان قولجازبالار دا بار. سونداي-اق دارا تۇلعا جايلى بارلىعى 50 قولجازبا دەرەكتەرى مەن 34 كىتاپ جۇرت نازارىنا ۇسىنىلىپتى. تاريحي دەرەك­تەر اراب، لاتىن جانە قازاق تىلدەرىندە جازىلعان.

ءوز كەزەگىندە ءسوز العان ابىلاي حاننىڭ ۇرپاقتارى ۇيىمداستىرۋشىلارعا العىسىن ءبىلدىرىپ، بار قازاق­تىڭ بىرلەسىپ ابىلاي حانىن ۇلىقتاپ جاتقانىنا ال­عىس­تارىن ءبىلدىردى. ەلباسىمىز نۇرسۇلتان ءابىشۇلىنا ابىلايدىڭ بيۋست ءمۇسىنىن سىيعا تارتتى.

ءيا، 300 جىل. تاريح ءۇشىن ونشا كوپ ۋاقىت تا ەمەس. ال­ايدا بۇگىن وشكەنىمىز جاندى، ولگەنىمىز ءتىرىلدى. ابى­لاي زامانىنان كەيىن 300 جىل وتكەن سوڭ بار قازاق ۇلى حانىن ەسكە الدى. ابىلايدىڭ تويىنا ات ارىل­تىپ كەلگەن قوناقتا ەسەپ جوق. قالامىن قارۋ ەت­كەن جازۋشىلار مەن اقىندار، تاريح تەرەڭىنە بوي­لا­عان عالىمدار مەن ويشىلدار، انشىلەر مەن جىرشى­لار، ابىزدار مەن اقساقالدى قاريالار. ۇلى تويعا ابىلاي حاننىڭ تىكەلەي ۇرپاقتارى دا شاقىرىلىپتى. رەسمي جانە تاريحي دەرەكتەرگە قاراعاندا، بۇگىندە ولاردىڭ جالپى سانى 20 مىڭنان اسىپ جىعىلعان. سونىڭ ءبىر شوعىرى قىتايدان 80 ادام بولىپ جەتتى. بابالار توپىراعىنىڭ ءىزى قالعان جەردى باسىپ، حان ابىلايدىڭ رۋحىنا تاعزىم ەتتى.

ۇلان-اسىر تويدىڭ جالعاسى كەلەسى كۇنى كراسنويار سەلوسىنداعى «قۇلاگەر» اتشابارىندا جالعاستى. جاۋ­گەر­شىلىك زاماننان كورىنىس بەرەتىن تەاترلاندىرىل­عان قويىلىم قويىلىپ، بار قازاقتىڭ قانىن قىز­دىر­عان الامان بايگە وتكىزىلدى. جەڭىمپازدارعا باعالى سىيلىقتار مەن اقشالاي ماراپاتتار تابىس ەتىلدى.

ەل بىرلىگىن ويلاعان...

تاريحشىلاردىڭ ايتۋىنشا، قازاق تاريحىندا 40-قا جۋىق حان بولىپتى. ال ولاردىڭ اراسىندا قازاق­تىڭ مەملەكەت بولىپ قالىپتاسۋىندا، باسىنىڭ بىرى­گىپ، ەل بولۋىندا ابىلاي بابامىزدىڭ ەرەن ەرلىگى مەن الىس-جاقىن دۇشپاندارمەن ديپلوماتيالىق ءتىل تا­بى­سا العاندىعى تۋرالى تاريحي دەرەكتەر دە از ەمەس. ول تۋرالى ابىلايتانۋشى زەرتتەۋشىلەردىڭ زەرتتەۋ­لەرى دە جەتەرلىك. قازاق بيلەرىنىڭ ابىلايدى جوڭعار حانى قالدان سەرەننەن بوساتۋىن سۇراۋىنىڭ ءوزى ۇلت­تىڭ ۇيىستىرۋىنىڭ ءبىر بەلگىسى بولسا كەرەك. بۇل تۋرا­لى ابىلاي حاندى زەرتتەۋشى عالىم زارقىن تاي­شىباي بىلاي دەيدى...

«ابىلقايىر حان مەن ابىلمامبەت حاندارعا قوقان-لوقى جاساپ، قىسىم كورسەتكەن جوڭعار حانىنىڭ ءۇز­ىل­دى-كەسىلدى تالاپتارى ءمالىم بولعان سوڭ، قازاق جەر­لەرىنەن ايرىلىپ قالۋ قاۋپى تونگەن كەزدە عانا رەسەي ۇكىمەتى 1742 جىلى 2 قىركۇيەكتە قالدان سەرەن­گە ەل­شىلىك جىبەردى، باسقا ماسەلەلەر قاتارىندا ابىلايدى تۇتقىننان بوساتۋدى سۇرادى. الايدا ابىلاي سۇل­تاندى بوساتىپ، سىي-سياپاتپەن قايتارۋ تۋرالى قال­دان سەرەن رەسەي دەلەگاتسياسى كەلمەستەن بۇرىن-اق ابىلايدىڭ وتەۋىنە جوڭعار جاعىنا امانات بارىپ، ماسەلە شەشىلىپ قويىلعان بولاتىن. وسىدان بىلاي ابى­لاي رەسەي جاعىنىڭ ادالدىعىنا كۇمانمەن قا­راپ، ءوز ءومىرى ءۇشىن ساقتىق جاسادى، ديپ­لوماتيالىق باي­لا­نىس­تاردىڭ حابارلاسۋ، ەلشىلىك الماسۋ تاسىلدە­رىنە كوش­تى. 1740 جىلعى كەلىسسوزدەن كەيىن، ولە-ولگەن­شە، ياعني 40 جىل بويى رەسەيدىڭ بىر­دە-ءبىر قالاسىنا ات ءىزىن سالعان جوق، پاتشالاردىڭ، بيىك شەندى اسكەر­با­سى­لاردىڭ شا­قى­رۋىنا بارعان جوق جانە ءوزىنىڭ وسىنداي قىزمەت تارتىبىنە رەسەيلىك ارىپ­تەستەرىن ەرىك­سىز كوندىردى.

1743 جىلدىڭ كوكتەمىنە دەيىن، ياعني ەكى جىل ءبىر اي قالدان سەرەننىڭ قولىندا، كۇزەت استىندا، بىراق باس ەركى وزىندە، جاقسى كۇتىممەن وتكەن تۇتقىندىق كە­زەڭىندە ابىلاي جوڭعار حاندىعىنىڭ اسكەري جۇيەگە نەگىزدەلىپ، ءبىر ورتالىقتان قاتاڭ تارتىپپەن باسقارىل­عان مەملەكەتتىك قۇرىلىمىن، قورعانىس جانە ىشكى ەكو­نوميكالىق جۇيەسىن مۇقيات زەرتتەگەن، ويرات ءتىلىن ۇي­رەنگەن. قالدان سەرەنگە ءوزىنىڭ جەكە باسىنىڭ وزىق ازاماتتىق قاسيەتتەرىن مويىنداتىپ، تۇتقىننان قۇر­مەت­پەن بوساپ، مول سىي جانە قالىڭدىق الىپ ورالعان. ابىلاي ەلگە كەلگەن بەتتە ەدىل قالماقتارىنىڭ ايۋكە حانىنىڭ توقالى، قالدان سەرەننىڭ قارىنداسى دار­ما­بالاعا جازعان قۇپيا حاتىندا قازاق-جوڭعار قاتى­ناستارىنىڭ بۇدان بىلاي تاتۋ كورشىلىك ارناسىندا داميتىنىنا سەندىرگەن».

ەلدىڭ تىنىشتىعى مەن تۇتاستىعىن ساقتاپ قالۋدى ويلاعان ابىلاي بابامىز كورشىلەس ەلدەرمەن بەيبىت قارىم-قاتىناس ورناتىپ، قازاق ديپلوماتياسىنىڭ وزىق ۇلگىسىن كورسەتتى. بۇل تۋرالى ەلباسىمىز نۇرسۇل­تان ءابىشۇلى نازارباەۆ تا: «اقىلدى حان جالاڭ قى­لىش، جاداعاي ۇراننىڭ زامانى وتكەنىن وزگەلەردەن بۇ­رىن اڭعارىپ، ەل بولاشاعى تاتۋ كورشىلىك پەن اعا­يىن­نىڭ اۋىزبىرشىلىگىندە ەكەنىن سەزە ءبىلدى»، – دەپ جازادى.

مۇحتار اۋەزوۆتىڭ «قازاقتىڭ دەربەس ەل بولۋىنا، ءارى-بەرىدەن سوڭ سول قازاقتىڭ قازاق بولۋىنا، باسى قوسىلىپ ءبىر جەڭنەن – قول، ءبىر جاعادان باس شىعارۋعا ەڭبەك سىڭىرگەن ابىلايدان ارتىق ادام بولماس» دەگەنى جانە بار. قاي تاريحشى بولسا دا وسى ۋاجگە ءسوزسىز جىعىلارى حاق.

ابىلاي تۋرالى ءبىز نە بىلەمىز؟

تاريح قاتپارلارىنان بۇگىنگە جەتكەن ابىلاي تۋ­را­لى ءبىز نە بىلەمىز؟ ۇلى تۇلعا جايلى دەرەكتەر جە­تەر­لىك بولعانىمەن، كوڭىلگە كۇدىك تۋعىزاتىن جايلار ءالى دە كەزدەسىپ جاتادى. ءتىپتى ابىلاي بەينەسىنىڭ كۇنى بۇگىنگە دەيىن ءبىر ىزگە تۇسپەي قويۋى شىندىقتىڭ ءبىر پا­را­سى عانا. ءدال قازىر ابىلايدىڭ 10-نان استام سۋرە­تى بار. بىراق ءبىرى بىرىنە كەلمەيدى. اربىرەۋى بەل­گىلى ءبىر سۋرەتشىنىڭ كوركەم تۋىندىسى. وكىنىشتىسى سول، سولار­دىڭ قايسىسى بابامىزدىڭ ناقتى سۋرەتىن اينىتپاي تۇسىرە العانى ءالى بەلگىسىز كۇيدە. ياعني 300 جىل وتسە دە ءۇش ءجۇزدىڭ باسىن قوسقان ايبىندى تۇلعا­نىڭ باسقاسىن بىلاي قويىپ، سۋرەتىن ناقتىلاي الماي كەلەمىز. تاري­حي دەرەك قۇجاتتارعا سۇيەنىپ جاسالعان ابىلاي حان­نىڭ العاشقى سۋرەتىن جۇماقىن قايران­باەۆ سالىپتى.

ابىلاي تۋرالى ءبىرشاما دەرەكتەر قورى مول بول­عانىمەن، جۇيەلى زەرتتەۋدى قاجەت ەتەدى. بيىلعى جىلى تاريح مۇرالارىن زەرتتەۋدى قولعا العان «حالىق – تاريح تولقىنىندا» باعدارلاماسى وتكەنىمىزدى زەر­دەلەپ، دارا تۇلعامىزدىڭ بىزگە بەلگىسىز قىرلارىن تاۋىپ بەرە الادى دەپ سەنەمىز. ءبىر قۋانارلىعى، جاقىندا «قىتايدان ابىلاي جايلى دا تىڭ دەرەكتەر مەن تسين يمپەرياسى مەن ابىلاي اراسىنداعى قولجازبا­لار اكەلىندى» دەگەن قۋانىشتى حابار جەتتى. وتكەن تاريح بەدەرىنەن سىر شەرتەتىن بۇل قۇ­جات­تاردى زەرت­تەۋدە عالىمدارى­مىز جۇيەلىلىككە جەتە مە؟ ازىرگە تاريحشىلار بۇل قولجازبالاردى زەرتتەپ-زەردەلەۋ ۇستىندە.

ابىلايدىڭ ورلىگى مەن ەرلىگى ەلباسىنىڭ دا نازارىنان تىس قالماق ەمەس. بۇل تۋرالى جاقىندا ن.نازارباەۆتىڭ ابىلاي حان جاي­لى اقجارما ماقا­لاسىنىڭ جا­رىق­قا شىعۋى – سوعان تولىق دالەل. ماقا­لادا بىلاي دەلىنىپتى: «بو­لا­شاعىمىز باياندى، تاۋەلسىزدىگىمىز ماڭگىلىك بولۋى ءۇشىن ءبىز بابالار­دان قالعان اماناتتى ەسىمىزدەن شىعارماي، ۇنەمى ەلەكتەن وتكىزىپ وتىرۋعا ءتيىسپىز. ويتكەنى ءبىز ابى­لاي بابامىز ارمانداعان وسى كۇن­گە وڭايلىقپەن جەتكەنىمىز جوق». ەلباسىنىڭ ماقالاسى دا تا­ريح­قا جۇيەلىلىك قاجەت دەگەن پىكىرگە نە­گىزدەلگەن.

قادىرجان ابۋەۆ، شوقان ءۋاليحانوۆ اتىنداعى كوكشەتاۋ مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ پروفەسسورى:

– ءبىز وسى كۇنگە دەيىن ابى­لايدىڭ جۇزدەردى بىرىكتىرۋ جانە قازاق جەرىن جات­جەر­لىكتەردەن ازات ەتۋدەگى ءرو­لىن ءدال انىقتاي الماي كەلە­مىز. ءبىر دە­رەك­تەردە ابىلاي بۇل تۇرعىدا بيلەردىڭ كەڭەس­تەرى­مەن شەشكەن دەگەن ويلار باسىم. سوندىقتان ابى­لاي بەي­نەسىن ۇرپاققا جەتكىزۋ ءۇشىن ءالى دە بول­سا بەيمالىم جايلار مەن تاريحي قۇجاتتاردى ناق­تىراق زەرتتەۋ قاجەت دەپ ەسەپتەيمىن.

قىزعالداق ايتجانوۆا، ابزال الپىسبايۇلى، كوكشەتاۋ

مانسۇر حاميت (فوتولار)

"الاش ايناسى" گازەتى