سەن اسىققان ەكەن دەپ، اللا ءامىرىن وزگەرتپەس.
                            اباي

ءبىزدىڭ زاماندا كەيبىر مەملەكەتتەردىڭ جەتىلىپ، ال كەيبىرەۋلەرىنىڭ، كەرىسىنشە، ءالى مەشەۋلىكتەن شىعا الماي، ءتىپتى جويىلىپ كەتىپ جاتقانىن كورۋگە بولادى. ادامزات تاريحىنان دا كوپتەگەن وركەنيەتتىڭ پايدا بولىپ، ورلەپ بارىپ، قايتادان قۇلدىراۋ جولىنا تۇسكەنىن بىلەمىز.

نە سەبەپتەن وركەنيەت وسىلاي بىردە ورلەپ، بىردە قۇلدىراۋ جولىنا تۇسەدى؟

اباي ءىلىمى بويىنشا بۇل زاڭدىلىقتىڭ سىرىنا ءۇڭىلىپ كورەلىك.

قوعام ءومىرىنىڭ تابيعي زاڭدىلىقتارى بار. ادامزات وركەنيەتتەرى اۋەلدە ورلەپ بارىپ، بەلگىلى ءبىر ۋاقىتتان سوڭ ءوزىنىڭ ورلەۋ قارقىنىن باسەڭدەتىپ، شەگىنە جەتكەن سوڭ، قايتادان قۇلدىراۋ جولىنا ءتۇسىپ، اقىرى جويىلىپ كەتۋى وسى زاڭدىلىققا باعىنادى. وركەنيەتتىڭ بۇل تولقىندى كورىنىسىن سينۋسويدامەن سالىستىرۋعا بولادى. سينۋسويدا قاتاڭ ماتەماتيكالىق زاڭدىلىق. ال قوعام ومىرىنە ادامنىڭ ەركى ارالاسادى. ەرىك جان قاسيەتى بولعاندىقتان، قوعام ءومىرى بۇل قاتاڭ ماتەماتيكالىق زاتتىق زاڭدىلىققا باعىنباۋى دا مۇمكىن. بىراق، جان قۇمارىن ءتان قۇمارى جەڭىپ، قوعام زاتتىق بولمىس العاندا ۇقساستىعى بولادى. سوندىقتان، بۇگىنگى زاتتىق قۇندىلىق باسىم زاماندا قوعام ءومىرىنىڭ وزگەرىسىن سينۋسويدا رەتىندە قاراستىرامىز. بۇل ءادىس قوعام وزگەرىستەرىن ناقتى كورسەتە الماسا دا، جالپى زاڭدىلىعىن انىقتاي الادى. سەبەبى، بۇل وزگەرىستى ريم يمپەرياسى ءتارىزدى مەملەكەتتەردىڭ جانە ءوزىمىزدىڭ وتكەن ءداۋىرىمىز كەڭەس وداعىنىڭ ورلەۋ جانە قۇلدىراۋىنان دا كورۋگە بولادى.

اۋەلى وركەنيەتتىڭ جەتىلۋ زاڭدىلىعىن قاراستىرايىق.

جەتىلۋدىڭ ەكى ءتۇرى بولادى. ءبىرى – جەكە ادامنىڭ، ەكىنشىسى – ۇجىمدىق، نە بولماسا قوعامدىق جەتىلۋ.

رۋحاني جاڭعىرۋ بارىسىندا ادامنىڭ يماندىلىعى ءوسىپ، ىشكى ءتارتىپ كۇشەيەدى. جان قۇمارىنان شىققان ەركىندىك وعان ىشكى جانە سىرتقى ءتارتىپتى قاتاڭ ساقتاۋعا مۇمكىندىك بەرەدى. وسىلاي ىشكى جانە سىرتقى ءتارتىپتى ساقتاۋ يماندى ادامداردىڭ ادەتىنە اينالادى. سونىڭ ناتيجەسىندە ولار كىناراتتى، كۇنالى ىستەر جاساماي، رۋحاني جەتىلۋگە مۇمكىندىك الادى.

ادامدار جەتىلسە – قوعام جەتىلەدى. جەتىلگەن ادامدار كوبەيگەندە قوعام وركەنيەتتىڭ سارا جولىمەن جوعارى ورلەي باستايدى. مۇنداي قوعامدا جۇرەك تازارىپ، جان ويانادى. ويانعان جان اقىل مەن قايراتتى جۇرەككە بيلەتىپ، ولاردى جەتىلۋ جولىندا قولدانۋعا مۇمكىندىك الادى. اباي ادامنىڭ جەتىلۋ جولىن ءوزىنىڭ ون جەتىنشى قارا سوزىندە جازادى جانە ولەڭمەن بىلاي دەپ ورنەكتەيدى:

اۋەلدە ءبىر سۋىق مۇز – اقىل زەرەك،
جىلىتقان تۇلا بويدى ىستىق جۇرەك.
توقتاۋلىلىق، قالىپتى، شىدامدىلىق،
بۇل – قايراتتان شىعادى، بىلسەڭ كەرەك.

اقىل، قايرات، جۇرەكتى بىردەي ۇستا،
سوندا تولىق بولاسىڭ ەلدەن بولەك.
جەكە-جەكە بىرەۋى جارىتپايدى،
جول دا جوق جارىمەستى جاقسى دەمەك.

اقىل دا، اشۋ دا جوق، كۇلكى دە جوق،
تۋلاپ، قايناپ ءبىر جۇرەك قىلادى الەك.
بىرەۋىنىڭ كۇنى جوق بىرەۋىنسىز،
عىلىم سول ۇشەۋىنىڭ ءجونىن بىلمەك.

(اۋەلدە ءبىر سۋىق مۇز – اقىل زەرەك)

اسقان اقىندىق تالانتىمەن اباي ءوزىنىڭ تەرەڭ فيلوسوفيالىق ويىن وسىلاي قىسقاشا تۇيىندەپ بەرەدى. ول اۋەلى اقىل، قايرات، جۇرەكتىڭ سيپاتتارىن بەرە كەلىپ، عىلىم، ياعني سانا بۇلاردى باسقارۋى كەرەك ەكەنىن كورسەتەدى. سوندىقتان ەڭ اۋەلى جۇرەك كوزىن اشىپ، سانا-سەزىمدى ءوسىرۋ كەرەك. دانىشپاننىڭ «اقىل، قايرات، جۇرەكتى بىردەي ۇستا» دەگەن ءسوزى جان قۇمارى مەن ءتان قۇمىرىن بىردەي ۇستاپ، ولاردى ۇيلەسىمگە كەلتىر دەگەندى بىلدىرەدى.

جان قۇمارى مەن ءتان قۇمارى ۇيلەسىپ، ەرىك پەن ءتارتىپ ءبىرىن-ءبىرى قولداۋ تاپقاندا قوعام دەموكراتيا جولىنا تولىق ءتۇسىپ، وركەنيەت ورلەي باستايدى. وركەنيەتتىڭ رۋحاني جانە ماتەريالدىق قۇندىلىقتارى بىردەي جەتىلىپ، ادام ءومىرىن باقىتتى ەتەدى.

ول ءومىر قىزىعىن ءوزىنىڭ سەزىم مۇشەلەرى ارقىلى قابىلدايدى. بىراق مۇنداي باقىتتى ءومىردىڭ ادام ءۇشىن ۇلكەن قاۋىپتىلىگى بار. ول قاۋىپ – جەتىلۋدىڭ بەلگىلى ءبىر دەڭگەيىندە ادامنىڭ وسى سەزىمدەرمەن، ياعني تانىمەن ءوزىن بالاي باستاۋى. وسىلاي ول ماتەريانىڭ ىقپالىنا ءتۇسىپ قالادى. ماتەريانىڭ ەكى قاسيەتى بار. ول اۋەلى جاندى قورشاپ جابادى، سونان كەيىن قۇلدىراتىپ تومەن تۇسىرەدى. كوزى جابىلعان ادامدى قالاي وڭاي  اداستىرۋعا بولاتىنى ءتارىزدى، ءوزىن تانمەن بالاپ، جۇرەك كوزىنەن ايرىلعان جاندى دا سونداي وڭاي ناپسىگە باعىندىرۋعا بولادى. سەبەبى، جان ءوزىنىڭ قۇمارىن قاناعاتتاندىرۋ ءۇشىن قۇرال رەتىندە ماتەريالدىق الەمدى، ياعني دەنەسى جانە قورشاعان ورتانى پايدالانادى. وسىلاي جان قۇمارى ءتان قۇمارىنا اينالىپ، ادامدى قۇلدىراۋ جولىنا تۇسىرەدى. ناپسىقۇمارلىق كۇشەيگەندە جۇرەك كوزى جابىلىپ، اقىل مەن قايرات السىرەيدى.  السىرەگەن اقىل مەن قايرات ءتارتىپتى ءوز دەڭگەيىندە ۇستاي المايدى. ءتارتىپ بولماعان سوڭ ءتان قۇمارى كۇشەيىپ، جان قۇمارىن جەڭىپ كەتەدى. قوعامنىڭ دامۋ قارقىنى باسەڭدەپ، اقىرى قۇلدىراۋ جولىنا تۇسەدى.

قۇلدىراعان قوعامدا قاراپايىم ادام ءوزىن تانمەن بالاپ، ءتاننىڭ ىقپالىمەن، ياعني تەك قانا زاتتىق الەمنىڭ زاڭدىلىعىمەن ءومىر سۇرەدى. جان قۇمارى مەن ءتان قۇمارىن بىردەي ۇستاۋعا ۇمتىلماعان ادام ءۇشىن بۇل تابيعي قۇبىلىس. زاتتىق الەمنىڭ قاسيەتى – جۇرەك كوزىن شەلمەن قاپتاپ، سونان سوڭ ونى تومەن تارتىپ قۇلدىراتۋ. وسىلاي ول ءوزىن تانمەن بالاپ، اقىل مەن قايراتتى تەك قانا ءتان قۇمارى ءۇشىن پايدالانا باستايدى. ءتان قۇمارى ءناپسىنى وياتىپ، كىناراتتى ىستەردەن جۇرەك ودان سايىن بىلعانادى. جۇرەك بىلعانعاندا سانا-سەزىم تومەندەپ، وي-ءورىس تارىلادى. وسىلاي ادام تازا زاتتىق دەڭگەيگە ءتۇسىپ، ءوزىنىڭ ادامي قاسيەتتەرىنەن ايرىلادى. ول زاتتىق الەمنىڭ زاڭدىلىعىنا شىرمالىپ، ودان سايىن قۇلدىرايدى.

زاتتىق الەمنىڭ شەگى بار جانە جانعا تولىق ءلاززات بەرە المايدى. ال جان شەكسىز قاناعات العىسى كەلەدى. وسىلاي ءتان مەن جاننىڭ اراسىندا قايشىلىق پايدا بولادى. شەكسىز قاناعات الماعان جان جالىعا باستايدى. جالىققان جان ۇيقىعا كەتەدى. ۇيقىداعى جاننان قۋات الا الماعان اقىل مەن قايرات ازىپ، ادام توقمەيىل ەنجار، جالقاۋ، قوي مىنەزدىگە اينالادى. مۇنداي ادامدار تۋرالى اباي:

جۇرەكتە قايرات بولماسا،
ۇيىقتاعان ويدى كىم تۇرتپەك؟
اقىلعا ساۋلە قونباسا،
حايۋانشا ءجۇرىپ كۇنەلتپەك –

دەيدى. «اقىلعا ساۋلە قونباسا» دەگەن ءسوز اقىل جۇرەك ارقىلى نۇرلانباسا دەگەندى بىلدىرەدى. مۇنداي «حايۋانشا ءجۇرىپ كۇنەلتپەك» ادامدار كوبەيگەن سايىن وركەنيەت اۋەلى ورلەۋ قارقىنىن تومەندەتىپ، ءوزىنىڭ شىڭىنا جەتىپ، سونان سوڭ قۇلدىراۋ جولىنا تۇسەدى. وركەنيەتتىڭ قۇلدىراۋ جولىنا ءتۇسۋ سەبەبى -- ءتان قۇمارى جان قۇمارىن جەڭىپ كەتۋى. قانداي جەتىلگەن وركەنيەت بولسا دا، ۋاقىت كەلە ادامنىڭ ءتان قۇمارى جان قۇمارىن جەڭىپ وتىرادى. وسىلاي قوعام ءبۇلىنىپ، وركەنيەت قۇلدىراۋ جولىنا تۇسەدى. وركەنيەتتى قۇلدىراتپاۋ ءۇشىن ءاربىر ازامات ءتان قۇمارىن تەجەي وتىرىپ، ناپسىگە جول بەرمەۋگە تىرىسۋى كەرەك.

بىراق وركەنيەتتىڭ قۇلدىراۋ ءداۋىرى دە ماڭگىلىكتى ەمەس. بەلگىلى ءبىر دارەجەگە جەتكەن سوڭ وركەنيەت قايتا جاندانا باستايدى. اۋەلى ول قۇلدىراۋ قارقىنىن باسەڭدەتىپ، قۇلدىراۋ شەگىنە جەتكەن سوڭ، قايتا جاندانا باستايدى. وسىلاي سينۋسويدا زاڭدىلىعىمەن قايتا ورلەۋ ءداۋىرى باستالادى. بۇل قۇبىلىستىڭ سەبەبىن بىلاي دەپ سۋرەتتەۋگە بولادى. وركەنيەت قۇلدىراعان سايىن ءتان قۇمارى ءوسىپ، جاندى كۇيزەلىسكە تۇسىرەدى. كۇيزەلگەن جان ادامعا ۇلكەن باقىتسىزدىق اكەلىپ، ونى قينالىسقا سالادى. قايعى-قاسىرەتتەن قينالعان ادام ءوزىنىڭ اقىلىن پايدالانىپ، ودان قۇتىلۋ جولىن ىزدەيدى. وسىلاي ول ىزدەنىس جولىن ءتۇسىپ، قۇبىلىستىڭ سىرىن تەرەڭىرەك ءتۇسىنۋ ءۇشىن عىلىم-بىلىمگە ۇمتىلادى. عىلىم-ءبىلىم ادامنىڭ وي جۇيەسىن وزگەرتىپ، جۇرەك كوزىن اشا باستايدى. جۇرەك كوزى اشىلعان سوڭ، سانا ءوسىپ، ادام رۋحاني ۇيقىدان ويانادى. قايرات پەن جىگەر – جان قاسيەتتەرى. قايرات ۇيىقتاعان ويدى ءتۇرتىپ، ادامعا تىنىشتىق بەرمەي، ونىڭ بولمىسىن وزگەرتەدى. جۇرەك تازارعان سايىن جان قۇمارى ويانىپ، كۇش الا باستايدى. رۋحاني كۇش مولايعان سايىن، ادام ءوزىنىڭ ءناپسىسىن جەڭە باستايدى. وسىلاي جان قۇمارى ءتان قۇمارىن اۋىزدىقتاپ، رۋحاني جاڭعىرۋ جولى اشىلادى. ادامنىڭ، سونىمەن بىرگە بۇكىل قوعامنىڭ، قۇلدىراۋ قارقىنى اۋەلى سايابىرلاپ بارىپ ءوزىنىڭ ەڭ تومەنگى نۇكتەسىنە جەتكەن سوڭ، قايتادان ورلەۋ جولىنا قاراي باعىت الادى. ورلەۋدىڭ كەلەسى تولقىنى پايدا بولىپ، وركەنيەت قايتادان ورلەۋ جولىنا تۇسەدى. وسىلاي سينۋسويدا زاڭدىلىعى قايتادان قايتالانادى. بۇل قۇبىلىستىڭ سەبەبىن اقپارات جۇيەسىندە ءجيى ايتىلىپ جۇرگەن «قيىن زامان مىقتى ادامداردى تۋدىرادى،  مىقتى ادامدار جاقسى زامان جاسايدى،  جاقسى زامان ءالسىز ادامداردى تۋدىرادى، ال ءالسىز ادامدار قيىن زامان جاسايدى» دەگەن سوزدەرمەن كورسەتۋگە بولادى. قوعام تابيعاتتىڭ ەكىۇدايىلىق زاڭدىلىعى بويىنشا وسىلاي قۇبىلىپ وتىرادى.

قورىتا ايتقاندا، ءفاني الەمدەگى ادام ءوزىنىڭ رۋحاني بولمىسىن سەزىنبەگەندىكتەن، ءوزىن زاتتىق بولمىسىمەن، ياعني تانىمەن بالايدى. زاتتىق بولمىستىڭ قۇرساۋىنا تۇسكەن ادام جان قۇمارىن ءتان ارقىلى قاناعاتتاندىرۋعا ۇمتىلادى. وسىلاي ول رۋحاني بولمىسىن ۇمىتىپ، ماتەريالدىق دەڭگەيگە ءتۇسىپ، زاتتىق قاسيەت الادى. ال زاتتىق قاسيەت جان قاسيەتىنە قاراما-قارسى، ياعني ۋاقىتشا، ناداندىق قۇرساۋىندا جانە وتكىنشى. وسىلاي ادام بالاسى ناپسىگە بەرىلىپ، ءتۇرلى كۇنالى ىستەرگە بارىپ، ءوزىنىڭ رۋحاني بولمىسىنان ايىرىلىپ، قوعامدى قۇلدىراۋ جولىنا تۇسىرەدى.

مۇنداي ادامداردان قۇرالعان قوعام بەلگىلى ءبىر دەڭگەيگە جەتكەندە جويىلىپ كەتەدى. جويىلىپ كەتۋ دەگەن ءسوز جوق بولىپ كەتۋ دەگەندى بىلدىرمەيدى. زاتتىق الەمدە ەشتەڭە دە جوق بولىپ كەتپەيدى. بارلىق قۇبىلىس ءتۇرلى قۋاتتار كورىنىسى. فيزيكا زاڭدىلىعى بويىنشا ەشقانداي قۋات جويىلىپ كەتپەيدى، جانە جوقتان بار دا پايدا بولمايدى. قۋاتتار تەك قانا ءبىر تۇردەن ەكىنشى تۇرگە اينالىپ، وزگەرىپ وتىرادى. مىسالى، رەسەي تاريحىن الاتىن بولساق، ول نيكولاي ءىى پاتشا داۋىرىندە مونارحيالىق ەل بولدى، قازان توڭكەرىسىنەن كەيىن سوتسياليستىك ەلگە اينالدى، ال 1991 جىلدان باستاپ كاپيتاليستىك جۇيەنىڭ بەينەسىن الدى. وسىلاي رەسەي، سونىمەن بىرگە ءبىزدىڭ ەل دە، جويىلىپ كەتكەن جوق، وزگەرىپ، ءبىر عاسىردىڭ ىشىندە ءۇش ءتۇرلى بەينە الدى.

بىراق وزگەرىس كەنەتتەن بولمايدى. تابيعاتتا سەكىرۋ دەگەن جوق. ينەرتسيا زاڭدىلىعى بار. بۇل ينەرتسيا وتپەلى كەزەڭدى تۋدىرادى. قانداي وزگەرىس بولسا دا بىرتىندەپ، ەۆوليۋتسيا زاڭدىلىعىمەن بولادى. بۇل وزگەرىس وسىلاي بىردە جوعارىلاپ، بىردە تومەندەپ، سينۋسويدا زاڭدىلىعى ءتارىزدى كورىنىس بەرەدى. اسىرەسە ءتىرى  تابيعاتتىڭ وزگەرىسىن ءتۇسىنۋ قيىن. سەبەبى جاندا ەرىك بار. سول ەركىمەن جان تابيعاتتىڭ وزگەرىسىنە اسەر ەتىپ، بۇل زاڭدىلىقتىڭ ءتۇرلى قۇبىلىستارىن بەرۋى مۇمكىن. مىسالى، رۋحاني جاڭعىرۋمەن ۇنەمى شۇعىلدانعان ادام ءتان قۇمارىنا بەرىلمەيدى. ولار جەتىلۋ جولىندا بيىگىرەك كوتەرىلىپ، سونان كەيىن عانا قۇلدىراۋى مۇمكىن. ال رۋحاني جەتىلۋ جولىنا تولىق تۇسكەن ادامداردا قۇلدىراۋ دەگەن جوق.  ولار ۇزدىكسىز جەتىلۋ جولىمەن اباي كورسەتكەن ءتۇپ يەگە قايتادى. ماتەريالدىق الەمنىڭ ىقپالىنا تۇسپەگەن ناعىز دەموكراتيا وسىنداي بولادى. بۇل ابايدىڭ «تولىق ادام» جولى. بۇل جولمەن اركىم جۇرە المايدى. سوندىقتان، مۇنداي قوعام دا جوق. بىراق جۇرەك كوزى اشىلىپ، ويانعان جەكە جاندار بار. ولارعا مۇنداي مۇمكىندىك تە بار.

سونىمەن، وركەنيەتتىڭ قۇلدىراۋى، نە بولماسا وركەندەۋى قوعامنىڭ رۋحاني احۋالىنا، ءاربىر ادامنىڭ ساناسىنىڭ جەتىلۋ دەڭگەيىنە بايلانىستى ەكەن.

دوسىم وماروۆ،

ابايتانۋشى، تەولوگ-عالىم

Abai.kz