سوناۋ حح عاسىردىڭ باسىنداعى الاش زيالىلارىنىڭ ايتقان ەل بىرلىگى، ۇلت تۇتاستىعى، ۇلتتىق يدەيا تۋراسىنداعى ويلارى ءالى كۇنگە دەيىن ساف التىنداي قۇندى. ءبىز الاش قايراتكەرلەرى ايتقان ۇلتتىق ويلاردان ەشقاشان الشاق كەتكەن جوقپىز. قازاقتىڭ ۇلت رەتىندە قالىپتاسۋىندا قازاق زيالىلارىنىڭ ورنى بولەك. ولاردىڭ ولەڭ-جىرى، شىعارمالارى قازاق ۇلتىنىڭ ءۇنى بولدى. قازاق ادەبيەتىنە دارا بولمىسىمەن، وزىندىك قولتاڭباسىمەن كەلگەن قابىرعالى قالامگەرلەرىمىزدىڭ ءبىرى – اقسەلەۋ سەيدىمبەك ەدى. اقسەلەۋ اعا ادەبيەتتى دامىتىپ قانا قويعان جوق، قازاقتىڭ ۇلتتىق مۇراسىن جيناپ، «كۇپى كيگەن قازاقتىڭ مول مۇراسىن، شەكپەن جاۋىپ» ءوز ەلىنە قايتاردى. بىلەتىندەر، اقسەلەۋ اعانى سەرىلەردىڭ سوڭعى تۇياعى دەپ جاتادى. ءبىزدىڭ بىلەتىنىمىز – ۇلت دەسە جانى اۋىرىپ، ۇلتتىڭ ماسەلەسى دەسە، جۇرەگى كۇيگەن قالامگەردىڭ ازاماتتىق كەلبەتى عانا. تومەندە الىنعان وي-پىكىرلەر قوعام قايراتكەرى، مارقۇم اقسەلەۋ سەيدىمبەك اعامىزدىڭ ءار جىلدارى جازىلعان ماقالالارىنان تەرىلىپ الىندى. ارادا ۇزاق جىلدار وتسە دە، ءالى دە شەشۋىن تاپپاعان، تۇيتكىلدى ماسەلەلەر جەتەرلىك. قالامگەردىڭ كۇنى ىلگەرىدەن بولجاعان كەيبىر ويلارى بۇگىنگى قوعامنىڭ كەيبىر كەلەڭسىز جايتتارىن ءدوپ باسادى. قالاي دەسەك تە، «جاقسىنىڭ اتى، عالىمنىڭ حاتى» ولمەيدى دەگەن وسى... 

سوناۋ حح عاسىردىڭ باسىنداعى الاش زيالىلارىنىڭ ايتقان ەل بىرلىگى، ۇلت تۇتاستىعى، ۇلتتىق يدەيا تۋراسىنداعى ويلارى ءالى كۇنگە دەيىن ساف التىنداي قۇندى. ءبىز الاش قايراتكەرلەرى ايتقان ۇلتتىق ويلاردان ەشقاشان الشاق كەتكەن جوقپىز. قازاقتىڭ ۇلت رەتىندە قالىپتاسۋىندا قازاق زيالىلارىنىڭ ورنى بولەك. ولاردىڭ ولەڭ-جىرى، شىعارمالارى قازاق ۇلتىنىڭ ءۇنى بولدى. قازاق ادەبيەتىنە دارا بولمىسىمەن، وزىندىك قولتاڭباسىمەن كەلگەن قابىرعالى قالامگەرلەرىمىزدىڭ ءبىرى – اقسەلەۋ سەيدىمبەك ەدى. اقسەلەۋ اعا ادەبيەتتى دامىتىپ قانا قويعان جوق، قازاقتىڭ ۇلتتىق مۇراسىن جيناپ، «كۇپى كيگەن قازاقتىڭ مول مۇراسىن، شەكپەن جاۋىپ» ءوز ەلىنە قايتاردى. بىلەتىندەر، اقسەلەۋ اعانى سەرىلەردىڭ سوڭعى تۇياعى دەپ جاتادى. ءبىزدىڭ بىلەتىنىمىز – ۇلت دەسە جانى اۋىرىپ، ۇلتتىڭ ماسەلەسى دەسە، جۇرەگى كۇيگەن قالامگەردىڭ ازاماتتىق كەلبەتى عانا. تومەندە الىنعان وي-پىكىرلەر قوعام قايراتكەرى، مارقۇم اقسەلەۋ سەيدىمبەك اعامىزدىڭ ءار جىلدارى جازىلعان ماقالالارىنان تەرىلىپ الىندى. ارادا ۇزاق جىلدار وتسە دە، ءالى دە شەشۋىن تاپپاعان، تۇيتكىلدى ماسەلەلەر جەتەرلىك. قالامگەردىڭ كۇنى ىلگەرىدەن بولجاعان كەيبىر ويلارى بۇگىنگى قوعامنىڭ كەيبىر كەلەڭسىز جايتتارىن ءدوپ باسادى. قالاي دەسەك تە، «جاقسىنىڭ اتى، عالىمنىڭ حاتى» ولمەيدى دەگەن وسى... 

ءۇش عاسىرعا سوزىلعان بوداندىق كەزەڭىندە جۇيەلەردىڭ الماسۋىنا قاراماستان، مەملەكەتتىك توڭكەرىستەردىڭ جۇزەگە اسقانىنا قاراماستان جانە يدەيالىق ساياسي كوزقاراستاردىڭ وزگەرۋىنە قاراماستان رەسەيدە ءبىر عانا جاعداي وزگەرىسسىز قالىپ وتىردى. ول بوداندىقتاعى باسقا دا بۇراتانا دەلىنەتىن حالىقتار سەكىلدى، قازاق حالقىنا دا رەسەي يمپەرياسى ۇستانعان رەپرەسسيالىق-ەكسپانسيالىق پيعىلى مەن ارەكەتى ەدى.

قازاق حالقى بوداندىق كەزىندە اتامەكەنىنىڭ ۇشتەن بىرىنەن ايرىلدى. ەدىل (ۆولگا), حاجىتارحان (استراحان), سارىتاۋ (ساراتوۆ), سەلەبە (چەليابينسك), قورعان (كۋرگان), ورىنبور (ورەنبۋرگ), تومەن (تيۋمەن), باراناۋىل (بارناۋىل), اڭعار (انگارا), ۇستىقۇت (ۋست-كۋت), اششىلى (اچينسك), بايكول (بايكال), ەنەساي (ەنيسەي) دەپ اتالاتىن ونداعان-جۇزدەگەن ەلدى مەكەندەر مەن جەر-سۋ اتاۋلارىنىڭ كۇنى بۇگىنگە دەيىن تازا تۇركىلىك قازاقتىق ءمان-ماعىنادا ايتىلۋى كوپ جايدى اڭعارتاتىنى ايعاق.

تەك قانا كەڭەس زامانىندا 5 ميلليون قازاق رەپرەسسيا مەن اشتىقتىڭ قۇربانى بولىپ، 2 ميلليونداي قازاق شەتەلدى پانالاۋعا ءماجبۇر بولدى. قازىر 4 ميلليوننان استام قازاق دۇنيەجۇزىنىڭ 32 مەملەكەتىن پانالاپ، ءتىلى مەن ءدىنى ءار ءتۇرلى ورتادا عۇمىر كەشۋدە. 

بوداندىق كەزەڭىندە تابيعات بايلىعى قورقاۋلىقپەن تونالىپ، ەكوجۇيەگە بەيىمدەلگەن ءداستۇرلى شارۋاشىلىق زورلىقپەن وزگەرتىلىپ، 1949-1989 جىلدار ارالىعىندا 500-دەي اتوم مەن سۋتەگى بومبالارى سىنالىپ، قازاق دالاسى ەكولوگيالىق سۇرگىنگە (كاتاكليزم) ۇشىرادى. مۇنىڭ ءوزى ۇرپاقتىڭ تۇقىم قورىنا (گەنوفوند) اسەر ەتىپ، قازىرگە دەيىن ۇلتتى ازدىراتىن قاتەرلى فاكتور بولىپ وتىر.

رەسەي ەكسپانسياسى بەل الا باستاعان حVII عاسىردان باستاپ، 1986 جىلعى جەلتوقسان كوتەرىلىسىنە دەيىنگى ارالىقتا قازاق حالقى وتارشىلىق ەزگىگە قارسى 300-گە جۋىق ۇلت ازاتتىق كوتەرىلىستى باستان كەشتى. الايدا دۇلەي كۇش قازاق حالقىنىڭ ازاتتىقتى كوكسەگەن رۋحىن ۇدايى قانعا تۇنشىقتىرىپ وتىردى.

ەڭ سوڭىندا، قازاق حالقى بوداندىق كەزەڭىندە جويقىن رۋحاني ەكسپانسيانى باس­تان كەشىپ، عاجايىپ ءتولتۋما مادەنيەتى كومەسكىلەندى.

مىنە، قازاق حالقى قازىرگى ازاتتىعىنا وسىنداي ناۋبەتتەردى، ەسەپسىز قيانات، مەحنات ازاپتاردى باسىنان وتكەرىپ جەتتى. ازاتتىق جولىندا قازاق حالقى قانسىراپ باقتى، بىراق قازا بولعان جوق، ەسەڭگىرەپ باقتى، بىراق ەسىنەن اداسقان جوق، ءسۇرىندى، بىراق قۇلاعان جوق.

***

مۇنداي احۋالدا كەرەك نىشان – ادامداردى، پارتيالاردى، توپتاردى، ءدىني كونفەسسيالاردى بىرىكتىرە الاتىن جانە ەلىكتىرە جۇمىلدىراتىن يدەيا بولۋعا ءتيىس. بۇل رەتتە، وبەكتيۆتى اقيقات پەن تاريحي ادىلەتتىلىككە دەس بەرگەندە، قازاقستان ءۇشىن ىرگەتاس بولاتىن جالعىز عانا يدەيا بار. ول – قازاق يدەياسى. قازاق يدەياسى عانا قازاقستاندى دەربەس مەملەكەت رەتىندە دارالاپ، جالپى قازاقستاندىقتاردىڭ بۇگىنگى جانە تاريحي پەرسپەكتيۆاداعى ماقسات-مۇددەلەرىنە ىرگەتاس بولا الادى. بۇل تۇرعىدا، قازاق يدەياسىن قازاقستاندىق يدەيا نەمەسە ۇلتتىق يدەيا دەپ تە اتاۋعا بولادى.

***

راس، قازاقستان ونداعان ۇلتتىق دياسپورالاردىڭ تاريح تولعاعى ماڭدايلارىنا جازعان وتانى. ال قازاق حالقى – سول ۇلتتىق دياسپورالاردىڭ جاراستىقتى ومىرلەرىنە ۇيىتقى بولاتىن، ۇيىتقى بولۋعا ءتيىس بىردەن-ءبىر تىرەك ۇلت. قازاقستاندا قازاقتان باسقا بىردە-ءبىر ۇلتتىق دياسپورا ۇلتتىق يدەياعا ۇيىتقى دا، تىرەك تە بولا المايدى. مۇنى قازاقستان ۇكىمەتى مەن پارلامەنتى عانا ەمەس، بۇكىل قازاقستاندىقتار ومىرلىك اقيقات رەتىندە سەزىنۋلەرى كەرەك، مويىنداۋلارى قاجەت جانە سەزىنىپ مويىنداي وتىرىپ، ومىرشەڭ ارەكەتكە كوشكەن ابزال.

***

قازاقستان قازىرگى ەتنيكالىق الاشابىرلىقتى، ياعني جۇزدەن استام ەتنيكالىق دياسپورالاردىڭ قازاق جەرىندە عۇمىر كەشۋىن قۇدايدان تىلەپ العان جوق. بۇل احۋال بۇعان دەيىنگى تاريحي دامۋ ۇدەرىسىنىڭ ناتيجەسى، بىلايشا ايتقاندا، بۇگىنگى قازاقستاندىقتاردىڭ ماڭدايلارىنا جازىلعان تاعدىرى. وسىنداي احۋالدا، قازاقستانداعى جۇزدەن استام ەتنيكالىق دياسپورالاردىڭ ارقايسىسىنىڭ تاريحي وتاندارى بولەك-بولەك ەكەنىن بىلە وتىرىپ، سونىمەن بىرگە سول ەتنيكالىق دياسپورا وكىلدەرىنىڭ ارقايسىسى مۇمكىندىگىنشە ءوز ەلىنە، ءوز وتانىنا كەتۋگە دىلگىر ەكەنىن كورە وتىرىپ، ونداي نيەتتىڭ مەيلىنشە تابيعي دا كىسىلىكتى ۇمتىلىس ەكەنىن مويىنداي وتىرىپ، سول جۇزدەن استام ۇلتتىق دياسپورالاردىڭ ارقايسىسىنا تاريحي وتانىنداعىداي ورتا جاسايمىز دەپ تىراشتانۋ، ەڭ سوراقىسى، وسىنىڭ ءبارىن تۇرعىلىقتى قازاق حالقىنىڭ ومىرلىك مۇددەلەرىن شەكتەۋ ارقىلى جۇزەگە اسىرۋعا تالپىنۋ جانە مۇنداي ارەكەت قىلىقتى ناعىز دەموكراتيالىق ءۇردىس دەپ قوپيۋ، اقيقاتىن ايتقاندا، ەڭ ءبىر قيالعا بەرگىسىز جالپاقشەشەيلىك بولىپ شىعار ەدى. ويتكەنى ءبىرتۇتاس مەملەكەت اياسىندا ءار تەكتى ەتنيكالىق ماقسات-مۇراتتى جەكە-جەكە كۇيتتەۋ ارقىلى كوپشىلىك الەۋمەتتى جاپپاي ەلىكتىرە الاتىن يدەال ورنىقتىرۋ استە مۇمكىن ەمەس. 

***

قىرىق رۋ، قىرىق جىلىك ەتنيكالىق دياسپورالاردىڭ بابىل (ۆاۆيلون) مۇناراسىن ۇقساتا الماي بىج-تىج بولعانى تاريح تاعىلىمىنان تۋعان ءاپسانا. دەمەك، جۇزدەن استام ۇلتتىق دياسپورالاردىڭ ارقايسىسى تاريح تولعاعى ماڭدايلارىنا جازعان وتانى قازاقستان ەكەنىن مويىندار بولسا، وندا تەك قازاق حالقى عانا سول ۇلتتىق دياسپورالاردىڭ باستارىن بىرىكتىرىپ، ولاردىڭ جاراستىقتى ومىرلەرىنە ۇيىتقى بولا الاتىن بىردەن ءبىر تىرەك ۇلت ەكەنىن دە مويىنداۋعا تۋرا كەلەدى. قازاقتاردىڭ قازاقستاننان باسقا ەكىنشى ءبىر وتانى جوق. ال قازاقستانداعى باسقا ۇلتتىق دياسپورالاردىڭ ءبارىنىڭ دە تاريحي وتاندارى بولەك. ياعني، قازاقستاندىقتاردىڭ باستارىن بىرىكتىرىپ، جاراستىقتى ءومىر جولىنداعى ماقسات-مۇراتتارىن ءبىر ارناعا توعىستىرا الاتىن بىردەن-ءبىر ۇلتتىق مەملەكەتىك يدەيا – قازاق يدەياسى ەكەنى ءومىردىڭ ءوزى ۇسىنىپ وتىرعان اقيقات. بۇل – ءوزىمشىل ۇلتشىلدىقتان ادا وبەكتيۆتى تاڭداۋ ەكەنىن ءاربىر قازاقستاندىق ىقىلاس ىلتيپاتپەن مويىنداۋعا ءتيىس قاجەتتىلىك.

***

وكىنىشتىسى، ماقساتتى ارەكەتشىلدىك دەگەندە، ۇلتتىق يدەيانى تەمىرقازىق ەتكەن، ونىڭ جۇزەگە اسۋىن كەزەڭ-كەزەڭىمەن ناقتىلاعان، سالا-سالاسىمەن سارالاعان تەگەۋرىندى ءىس-شارالارعا قازاقستان ۇكىمەتى مەن پارلامەنتىنىڭ ايتارلىقتاي مۇرىندىق بولا الماي وتىرعانىن جاسىرۋ قيىن. ونداي ءىس-شارالارمەن كوپشىلىك الەۋمەتتى ەلىكتىرە الماي وتىرعانىن دا مويىنداۋعا تۋرا كەلەدى. باسقاسىن بىلاي قويعاندا، ۇلتتىڭ ۇلت بولىپ قالۋىنىڭ نەگىزى – تاۋەلسىزدىكتى باياندى ەتەتىن، ءتولتۋما مادەنيەتتىڭ ىرگەتاسى بولىپ تابىلاتىن مەملەكەتتىك ءتىل قازاق ءتىلىنىڭ قازىرگى تاعدىرىنا ءبىر ءسات دەن قويىپ قارايىقشى؟! قازاق ءتىلىن مەملەكەتتىك دەڭگەيدە تۇتىنىلاتىن ءتىل ەتۋ جولىندا نەبىر جانايقايىنداي ءسوز دە ايتىلىپ باقتى. نەبىر القالى جيىندار دا وتكىزىلىپ باقتى، مەملەكەتتىك دەڭگەيدە قاۋلى-قارارلار دا قابىلدانىپ باقتى. بىراق قازاق حالقىنىڭ ۇلى ءتىلىنىڭ كۇن وتكەن سايىن ىعىستىرىلىپ، كوز الدىمىزدا سولعىن تارتىپ بارا جاتقانىن شىرىلداپ تۇرىپ ايتاتىن، قۇربانشىلدىقپەن قورعايتىن كۇن تۋىپ وتىر. ويتكەنى ءومىر اعىمىنىڭ قارقىنىنا قاراي، بارىنە دە كونۋگە بولار، بارىنە دە شىداۋعا بولار، ال كەڭ ماعىناسىندا ۇلتتىڭ جانى بولىپ تابىلاتىن تىلگە قاعاجۋ كورسەتۋ – اقتاۋعا دا، اقتالۋعا دا بولمايتىن تاريحي قىلمىسپەن تەڭ قۇبىلىس. ءتىل جاندى ۇدەرىس – تۇتىنعان سايىن جەتىلەدى، تۇقىرتقان سايىن كەتىلەدى. ياعني، ءتىل تۇقىرتىلعان سايىن حالىقتىڭ رۋحى سولادى، ۇلتتىڭ ەڭسەسى باسىلادى، ەلدىڭ پاتريوتتىق سەزىمى سونەدى، ءسويتىپ باسقا سالاداعى وڭعا باستى دەپ جۇرگەن ارەكەت تىرلىكتىڭ ءبارى زايا كەتەدى. بۇل – تاريحتىڭ مىڭ مارتە دالەلدەگەن اششى شىندىعى.

***

اقيقاتقا دەس بەرسەك، قازاق ءتىلى مەم­لە­كەتتىك ءتىل دەڭگەيىندە تۇتىنۋعا جاراماي وتىرعان جوق، جاراتا الماي ءجۇن ەتكەننىڭ كەرى. وسىدان مىڭ جارىم جىل بۇرىن قالىپتاسقان جازبا ءداستۇردىڭ شىڭداۋىنان وتكەن قازاق ءتىلىنىڭ، ورتا عاسىرداعى التىن وردا يمپەرياسىنىڭ مەملەكەتتىك تىلىنە نەگىز بولعان قازاق ءتىلىنىڭ، قازاق حاندىعى كەزىندە قوعامدىق ءومىردى جىراۋلاردىڭ قاناتتى پوەزياسىمەن، بي-شەشەندەردىڭ قيسىندى ۋاجىمەن رەتتەپ وتىرعان قازاق ءتىلىنىڭ، حح عاسىردا عىلىمنىڭ بارلىق سالاسىنان وقۋلىقتار تۇزگەن قازاق ءتىلىنىڭ، الەمدىك كلاسسيكالىق ءسوز ونەرىن، نەگىزىنەن، سويلەتىپ ۇلگەرگەن قازاق ءتىلىنىڭ، تىپتەن ماركس پەن لەنين شىعارمالارىنىڭ تولىق جيناعىن دۇنيەجۇزىندە ورىستاردان كەيىن ءبىرىنشى بولىپ سويلەتكەن قازاق ءتىلىنىڭ، ەندى كەلىپ، تاۋەلسىزدىك الىپ، رەسپۋبليكاداعى قازاقتاردىڭ سانى 30 پايىزدان 67 پايىزعا جەتىپ، تۇركى تىلدەس حالىقتاردىڭ سانى 70 پايىزدى قۇراپ وتىرعاندا، قازاق ءتىلىنىڭ قاعاجۋ كورۋىن نەمەن تۇسىندىرۋگە بولادى؟! ونىڭ سەبەبى، تۋراسىن ايتقاندا، قازاق ءتىلى قازاقستان ۇكىمەتى مەن پارلامەنتىنىڭ ءتىلى بولا الماي وتىر. ودان دا گورى اشىپ ايتار بولساق، قازاقستان ۇكىمەتى مەن پارلامەنتى ۇلت تاعدىرىنا قاتىستى وسىناۋ جاۋاپكەرشىلىكتى تەرەڭ سەزىنە الماي وتىر، سەزىنسە دە، جالتاقتىق، تايعاناقتىق تانىتىپ وتىر. 

***

تاريحتىڭ تار جول، تايعاق كەشۋلەرىندە اسىل قازىناسىن، ەلدىك ايعاق بەلگىلەرىن توناتىپ العان حالىقتار، ءسوز جوق، سول داۋلەتپەن بىرگە ءوزىنىڭ تاريحي جادىن دا كومەسكىلەيدى. ەگەر اتا بابانىڭ كوزىندەي بولىپ، الىس عاسىرلاردان جەتكەن مۇرالاردىڭ ءجىپ شىرعاسى شىقپاي تورىندە بولسا، ونداي ەل ءوزىن عانا تەرەڭىرەك ءتۇسىنىپ قويمايدى، سونىمەن بىرگە وزگەگە دە تۇسىنىكتى ءارى تانىمال بولماق. 

***

تاريحتىڭ تالكەگى كەز كەلگەن ەلدىڭ، مەملەكەتتىڭ شەكاراسىن وزگەرتىپ تۇراتىنى ايان. مۇنداي «جازمىشتان» قازاق حالقى دا شەت ەمەس. جات جۇرتتىڭ ەنشىسى بولىپ كەتكەن اتاجۇرتتاردى، تاريحي مەكەندەردى ءدال قازىر قايتارا قويۋ ماقسات بولماسا دا، ول تۋرالى عۇمىر-شەجىرەمىزگە قاتىستى دەرەكتەردى ءبىلىپ وتىرۋ، ۇرپاق ساناسىندا ۇستاۋ پارىز. سىرتتا قالعان اتامەكەندەر دە ۇلت تاريحىنىڭ قۇرامداس بولىگى بولىپ تابىلادى.

***

ادەبيەت پەن ونەرگە قاتىستى 1946 جىلعى شىققان قاۋلى-قارارلاردىڭ جالپى رۋحاني ۇدەرىسىمىزگە تيگىزگەن زياندى اسەرى بۇل كۇندە تولىق مويىندالىپ وتىر. ءححى عاسىردىڭ باستاۋىندا بەل العان شىنايى دەموكراتياشىل ۇمتىلىستارىمىز وتكەنىمىز بەن بۇگىنىمىزگە شىنشىلدىقپەن باعا بەرىپ، بولاشاعىمىزعا سەنىممەن قاراۋدى تالاپ ەتۋدە. جاڭاشا تالعام تالاپقا وراي، جاسالعان جاقسى قادامدارىمىز دا جوق ەمەس. شاكارىم، احمەت، ماعجان، جۇسىپبەك، مىرجاقىپ، ءاليحان سىندى تاريحي تۇلعالاردىڭ قايتادان رۋحاني ومىربايانىمىزعا اينالۋى شىن مانىندە تاريحي ادىلدىكتىڭ سالتانات قۇرۋى دەپ بىلەمىز.

الايدا بىرنەشە ۇرپاقتىڭ ساناسىن كوكتەي وتكەن ونداعان جىلدار بويعى رۋحاني قيانات پەن ادىلەتسىزدىكتىڭ زاردابى بەس-التى تۇلعانى اقتاۋمەن ورنىنا كەلمەيدى. بۇل – ساياسي كورەگەندىكپەن جانە بيىك پاراساتپەن ءمان بەرىپ، كەڭ ايادا ارەكەت ەتسە عانا ورنىنا كەلەتىن تاريحي مىندەت.

وسى ورايدا جەكە تۇلعالارعا قو­سا تۇتاس تۇجىرىمدامالاردىڭ رەپ­رەس­سيالانعانىنا، حالىقتىڭ تۇتاس تا­ريحي مادەني تانىمدارىنىڭ بۇر­ما­لانعانىنا ءمان بەرىپ، ونىڭ زارداپ­تارىن ءتۇسىنىپ قانا وڭ شەشىم جاساۋعا بو­لادى. مادەنيەت تەك قانا رۋحاني ساباقتاستىق ساقتالعان ورتادا جاسالۋعا ءتيىستى. تاريحي جانە مادەني تا­جىريبەسىن ءۇزىپ العان ۇرپاق ءبارىن دە تىربانىپ قايتا باستاۋعا ءماجبۇر. دەمەك، ءارىسى 20-30 جىلدارداعى اسىرا سىلتەۋلەر مەن ستاليندىك قۋعىن-سۇرگىن، بەرىسى 1946, 1947, 1951, 1952 جىلدارداعى وداقتىق جانە رەسپۋبليكالىق قاۋلى-قا­رارلاردىڭ تاريحي جاڭساقتىعى مەن عىلىمي دايەكسىزدىگىن ەسكەرمەۋ بۇگىنگى جاڭاشا وي جوسىققا مۇلدە ساي كەلمەيدى. ال جاڭاشا ويلاۋ دەگەنىمىز – رەپرەسسياعا ۇشىراعان جەكە ادامدار مەن جەكە شىعارمالاردىڭ ارتىندا تۇتاس وي تۇجىرىمدار مەن حالىقتىق دۇنيە تانىمداردىڭ بار ەكەنىن سەزىنۋ دەگەن ءسوز.

***

ەۋرازيانىڭ ءاپايتوس دالاسىندا وزىندىك ءومىر-سالتپەن عۇمىر كەشكەن كوشپەلىلەر ورتاسىندا سوڭعى بىرنەشە مىڭجىلدىقتى كوكتەي ءوتىپ كەلە جاتقان ءبىر رۋحاني ءۇردىس بار. ول – سوناۋ گيلگامەشتەن باستاپ، قورقىت ارقىلى جالعاسىن تاپقان فيلوسوفيالىق-دۇنيەتانىمدىق ۇمتىلىس. ايتارى وقشاۋ، ۇسىنارى بولەۋ وسىناۋ رۋحاني ءۇردىس ادامدى قۇدىرەتتى قۇدايمەن تايتالاستىرىپ، تانىمنىڭ تۇنەگىنەن جارىققا قاراي ۇمتىلعان تاماشا قۇبىلىس ەدى. ونىڭ جاڭعىرىعى مەن جالعاسى رۋحاني جانە ماتەريالدىق مادەنيەتىمىزدىڭ كوپتەگەن ۇلگىلەرىندە بەرتىن كەلگەنشە كورىنىس تاۋىپ وتىردى. وكىنىشكە قاراي، «مادەنيەتتى تاقىر جەردە قالىپتاستىرۋدى» تالاپ ەتكەن جالاڭ ۇران عىلىمي زەردەگە جول بەرمەي كەلدى.

***

قازىر كەز كەلگەن ەلدىڭ ساياسي الەۋمەتتىك، مادەني رۋحاني ومىرىندە باق-تىڭ ءرولى ايرىقشا ەكەنى دالەلدەۋدى قاجەت ەتپەيتىن اقيقات. دۇنيەجۇزىندەگى دامىعان ەلدەردىڭ بارشاسى باق-قا ۇلتتىق، مەملەكەتتىك قاۋىپسىزدىككە پارمەندى ىقپال ەتەتىن تەتىك رەتىندە ايرىقشا ءمان بەرەدى. اشىعىن ايتۋ كەرەك، قازاقستاندا بۇل پروبلەماعا ويداعىداي كوڭىل بولىنبەي كەلەدى. باق-تىڭ ۇلت مۇددەسىنە قىزمەت ەتۋ تەتىكتەرى قۇقىقتىق تۇرعىدا جەرىنە جەتە بەكەمدەلمەگەن، ناتيجەسىندە اتقارۋشى بيلىك ورگاندارى باق-قا ءتيىستى دەڭگەيدە باقىلاۋ جاساي الماي، ىقپال ەتە الماي وتىر. دەموكراتيا مەن ءسوز بوستاندىعىن ءبىر جاعىنان جەلەۋ ەتكەن، تاۋەلسىز باق دەگەندى ەكىنشى جاعىنان جەلەۋ ەتكەن، بەلگىلى ءبىر «مىقتىعا» ارقا سۇيەۋدى ءۇشىنشى جاعىنان جەلەۋ ەتكەن قازاقستان باق-تارى قازىر تۋرا ماعىناسىندا ۇلتتىق جانە مەملەكەتتىك قاۋىپسىزدىككە ولشەۋسىز نۇقسان كەلتىرۋدىڭ قاينار كوزىنە اينالعان. قازىر قازاقستانداعى باق-تىڭ دەموكراتياسىن انارحيا، ءسوز بوستاندىعىن باسسىزدىق، تاۋەلسىزدىگىن جابايىلىق، ارقا سۇيەيتىن «مىقتىسىنىڭ» بولۋىن سەپاراتسيا دەپ باعالاسا، اسىرە ءسوز بولا قويماس. باسىن اشىپ ايتۋعا تۋرا كەلەدى، ءبىزدىڭ مۇنداي الاڭداۋشىلىعىمىز، الدىمەن ءورىستىلدى باق-تارعا قاتىستى بولىپ وتىر.

***

اكىم سايلانبالى بولۋ ءۇشىن مەملەكەت اياسىندا ءبىرتۇتاس پاتريوتتىق سەزىم، ءبىر ءبۇتىن ءدىل، ءبىر ماقساتقا باعىتتالعان ارمان-اڭسار، ءبىر ارناعا توعىساتىن الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق جۇيە، ءبىرتۇتاس تىلدىك ورتا قالىپتاسۋى كەرەك. ازىرشە بۇل تالعام-تالاپتاردىڭ قاي-قايسىسى دا دا قازاقستاندا الاشابىر سيپاتتا بولىپ وتىر. راس، مۇنداي الاشابىرلىق ۇزاق مەرزىمگە سوزىلعان وتارلىق جۇيەنىڭ تىكەلەي سالدارى بولىپ تابىلادى جانە ونداي زارداپتان ارىلۋ ءۇشىن ۋاقىت كەرەك. بۇل زاڭدىلىقپەن ساناس­پاي جاسالعان مەملەكەتتىك ءىستىڭ كەز كەلگەنى نە جالاڭ ۇران دەڭگەيىندە قالادى، نە وپىق جەگىزەدى. جەرى ساتىلسىن دەپ، مەملەكەتى وزگەمەن «وداق» بولسىن دەپ ورەكپيتىندەرى بار ەلدىڭ، حالىق داۋلەتىن ىشتەن دە، سىرتتان دا حانتالاپايعا سالۋدى توقتاتۋدىڭ تەتىگىن تابا الماي وتىرعان ەلدىڭ، ءوز ەلىن جامانداپ، وزگە ەلدى اداقتايتىن پەندەلەرى بار ەلدىڭ، ول ازداي-اق، ادامدارى ميلليونداپ ميگراتسيا جاساپ بوسىپ جۇرگەن ەلدىڭ احۋالىمەن ساناسپاي، اكىمدەرىن سايلانبالى بولسىن دەپ ۇسىنىس جاساۋ – نە شولاق ويلىلىقتىڭ، نە زيانكەستىكتىڭ ناتيجەسى رەتىندە قابىلدانۋعا ءتيىس. 

***

قازاقستاننىڭ قازىرگى شەنەۋنىكتەرى مەن ساياساتكەرلەرى «ۇلت» دەپ قازاقستاندىقتاردى اتايتىن ءۇردىس قالىپتاستىرا باستادى. بۇل جاي عانا ساۋاتسىزدىقتان تۋىنداعان بوداۋ ءسوز ەمەس، ەڭ الدىمەن، ءسوز بولىپ وتىرعان ۇلتتىق مۇددەنىڭ كومەسكى تارتا باستاۋىنىڭ نىشانى. ودان دا ناقتىلاڭقىراپ ايتسا، قازاقستاننىڭ مەملەكەتتىلىگى مەن تاۋەلسىزدىگىنە ۇيىتقى بولىپ وتىرعان قازاق ۇلتىنىڭ تاريحي ورنىن مويىنداۋعا قىمسىنۋشىلىق نەمەسە مويىنداعىسى كەلمەۋشىلىك دەگەن ءسوز. بۇل ماسەلە سوڭعى جىلدارى قازاقستان ساياساتكەرلەرى ءۇشىن اۋەزە بولىپ جۇرگەن «ادام قۇقىعى» تۋرالى يدەيانى زەردەلەگەندە ودان ءارى ايقىندالا تۇسەدى. وسى تۇستا نازار اۋدارارلىق گاپ، قازاقستانداعى كەيبىر ساياساتكەرلەر «ادام قۇقىعى» دەگەن ماسەلەنى گۋمانيستىك يدەيا رەتىندە عانا اۋزەلەپ قويماي، سونىمەن بىرگە قاراقان باستارىنىڭ پەندەشىلىك اڭسارىن جۇزەگە اسىراتىن تەتىك رەتىندە دە قاراۋىندا بولىپ وتىر.

***

كەز كەلگەن وركەنيەتتى ەلدە تسەنزۋرا دا مادەنيەتتىڭ قۇرامداس بولىگى بولىپ ەسەپتەلەدى. تسەنزۋراسىز ەلدى تىيىمسىز، كورگەنسىز ەل دەۋگە بولادى. بۇل جەردە كەڭەس وكىمەتى كەزىندەگى ءامىرشىل تسەنزۋرا ەمەس، ماسەلە زاڭمەن بەكەمدەلگەن تسەنزۋرالىق تىيىم ءتارتىپ تۋرالى بولىپ وتىر. 

***

سوڭعى 20-30 جىلدا شەتەلدەردەگى قازاق دياسپوراسى قازاقستاننان وقۋلىق پەن ءباسپاسوز ونىمدەرىن المايتىن بولعان. مۇنىڭ ءوزى ءتۇبى ءبىر تۋىسقان قازاقتاردى رۋحاني الشاقتاتىپ قانا وتىرعان جوق، كۇن وتكەن سايىن تىلدىك ايىرماشىلىعى ۇلعايىپ، ەتنيكالىق تەكتەستىگى السىرەپ، ءبىرىن-ءبىرى جاتسىنۋ سەزىمى كۇشەيە تۇسۋدە. 

سوڭعى جىلدارداعى قازاق دياسپورالارى تۇراتىن شەتەلدەردەگى ساياسي احۋالدى ەسكەرە وتىرىپ، شۇعىل شارالار قولدانباسا، ەندى 10-15 جىلدا ءۇش-ءتورت ميلليون قازاقتان تىرىلەي ايرىلامىز. 

قازاقتاردى ءوز وتانىنا ورالتۋدى تاريحي ناۋقانعا اينالدىرا الماي وتىرۋىمىز – مەملەكەتتىك ساياساتىمىزدىڭ ەڭ ءبىر دارمەنسىز ءحالىن كورسەتەدى. 

قازاق دياسپورالارىن ۇيىرگە قايتا قوسۋدىڭ جولدارى: قازاقستان ازاماتتىعىن بەرۋدى مەيلىنشە جەڭىلدەتەتىن زاڭ شىعارۋ; نەگىزىنەن اۋىل شارۋاشىلىعىمەن اينالىساتىن ۇجىمداردىڭ شىرقىن بۇزباي، سول مال-جانىمەن، ءوز اكىمشىلىك ماماندارىمەن، ءوز مەكتەپتەرىمەن الىپ كەلىپ، شاعىن-شاعىن شارۋاشىلىق ۇجىمدارىن قۇرىپ بەرۋ كەرەك، باسىم كوپشىلىگىن ورتالىق جانە سولتۇستىك وبلىستاردىڭ جەرىنە ورنالاستىرۋ كەرەك; سوندا ولار مەملەكەتكە سالماق تۇسىرمەيدى، كەرىسىنشە، ەكى-ءۇش جىلدا دۇرىلدەتىپ، پايدا كەلتىرەتىن بولادى، شەتەلدىك قازاقتاردىڭ ىشىندە عىلىم مەن تەحنيكا، ونەر سالاسىندا سيرەك كەزدەسەتىن ماماندىق يەلەرى بار، ولاردى ءوز ماماندىقتارى بويىنشا ورنالاستىرۋدىڭ ماڭىزى مەن پايداسى ايرىقشا.

***

ۇلت مادەنيەتىن كوتەرۋدە تاريحي تۇلعالاردىڭ، ونەر مەن عىلىم ادامدارىنىڭ پارقىن ءدال انىقتاپ، قابىلەت-قارىمىن ۇرىمتال پايدالانىپ، ءوز دەڭگەيىندە باعالاپ وتىرۋعا ايرىقشا ءمان بەرۋ كەرەك. جابىنى – تۇلپار، جاپالاقتى – سۇڭقار دەپ باعالايتىن ەلدە ۇلتتىق تالعامسىزدىق ورنىعادى. ودان دا سۇمدىعى، رۋشىلدىق سەزىم ءورشىپ، ەتنيكالىق بيىك ءپاتريوتيزمنىڭ تۇتاستىعىنا، وتانشىل كيەلى سەزىمگە ولشەۋسىز زيان كەلەدى.

وسى ورايدا، ءتول مادەنيەتىمىزدى كوتەرۋدىڭ ەڭ ءماندى تەتىگى – تازا ۇلتتىق، تازا ءداستۇردى، تازا ءتولتۋما ونەردىڭ وكىلدەرىنە ءبىرىنشى كەزەكتە ءمان بەرىلىپ، مەملەكەتتىك دەڭگەيدە ماراپاتتالىپ، الدىمەن سولارعا اتاق لاۋازىم بەرىلىپ وتىرۋ كەرەك. يتاليانىڭ ءانىن جاقسى ايتقان ءانشىنى قازاقستاننىڭ حالىق ءارتىسى دەپ ماراپاتتاۋ مەملەكەتتىك دەڭگەيدەگى مادەني ساياساتتىڭ جوقتىعىن عانا بىلدىرمەيدى، سونىمەن بىرگە مەملەكەتتىك دەڭگەيدەگى مادەنيەتسىزدىگىمىزدى دە بىلدىرەدى. الەمدە ءۇش مىڭداي ۇلت بار، سونىڭ ءبارىنىڭ ءتولتۋما مادەنيەتى بار، ولاردىڭ ءبارىنىڭ دە مادەنيەتى قادىرلەۋگە لايىق. بىراق قازاق مادەنيەتىنىڭ تەك قانا قازاق ورتاسىندا، قازاق توپىراعىندا، قازاقى تولتۋمالىقتا جاسالاتىنىن استە ەستەن شىعارۋعا بولمايدى. 

ءداستۇرلى، ءتولتۋما مادەنيەتىمىزدىڭ وكىلدەرىن ەلەپ-ەسكەرۋ جانە ولارعا ارتىقشىلىقپەن قاراۋ ارقىلى حالىقتىڭ رۋحاني تالعامى تولتۋمالىقتا تاربيەلەنەدى. جات ونەر مىڭ جەردەن اسىل بولعانىمەن، ولارعا ورىنسىز تابىنساق، حالقىمىز ءوز مۇراسىنان ءوزى جەرىنەتىن بولادى. ءبىزدىڭ حالىق قازىر وسىنداي ءحالدى باستان كەشۋدە.

***

قازاقتىڭ باسىم بولىگى اۋىلدا تۇرادى جانە ۇلتتىق تولتۋمالىقتىڭ دا، ۇلتتىق ونەردىڭ دە قاينار كوزى ازىرشە سولار. ولار قازىر مادەني رۋحاني باس يەسىز كۇي كەشۋدە. مۇنىڭ سالدارى بەلگىلى دارەجەدە حالىقتىڭ ءپاتۋا بىرلىگىنە زاردابىن تيگىزىپ، ءوزىمشىل كۇيكى سەزىمدەرىن ۇشتاۋدا. 

***

ەشبىر ۇلتقا ءتىلدى قۇداي سىيعا تارتپاعان نەمەسە الدەبىر «مادەنيەتتىلەۋ» دەيتىن ەلدەن دارىماعان. ەتنوستىڭ ءوزى سياقتى ءتىلدىڭ دە ەڭ وزەكتى تامىرى ەكوجۇيەمەن ساباقتاس. ءتىل كەز كەلگەن ۇلت ءۇشىن قاپىسىن تاۋىپ قولعا تۇسىرەتىن ساياسي ۇپاي، يا بولماسا، مادەني ولجا ەمەس. ءتىل ەڭ الدىمەن وسكەن ورتانىڭ، باسقان توپىراقتىڭ، ىشكەن سۋدىڭ، جۇتقان اۋانىڭ، تۇسكەن ساۋلەنىڭ ناتيجەسى. سوندىقتان، ءتىل كەز كەلگەن باسى جۇمىر پەندەنىڭ بيوپسيحولوگيالىق بولمىسىنان باستاپ، مادەني رۋحاني بولمىسىنا دەيىنگى ەڭ نەگىزگى انىقتاۋىش بولىپ تابىلادى.

***

قازاق تىلىنە مەملەكەتتىك ستاتۋس بەرىلسە ءبىتتى، بۇكىل قازاقستان حالقى قازاقشا سويلەپ، جازۋعا ءماجبۇر بولادى ەكەن دەپ ويلاۋ مەيلىنشە قاتە. قازاق تىلىنە مەملەكەتتىك ستاتۋس بەرۋ – بۇل ءتىلدى جويىلىپ كەتۋ قاۋپىنەن ساقتايتىن جالعىز عانا كەپىلدىك ەكەنىن ءتۇسىنۋىمىز كەرەك. 

بۇگىنگى تاڭدا قازاقستانداعى قازاقتاردىڭ 40 پايىزىنىڭ ءوز ءتىلىن بىلمەيتىندىگىن ايتساق، رەسپۋبليكاداعى 205 اۋداننىڭ 23-ىندە عانا (رەسمي تۇردە 38-ىندە) قازاق تىلىندە ءىس قاعازدارىنىڭ جۇرگىزىلەتىنىن ەسكەرسەك، 1989 جىلدىڭ باسىندا ورىس تىلىندەگى بالاباقشالاردا ءبىر ميلليونداي بالا تاربيەلەگەندە، قازاق تىلىندەگى بالاباقشادا 80 مىڭ عانا بالانىڭ تاربيەلەنگەنىن (ياعني، 12 ەسە از), ونىڭ ءوزى ارناۋلى ءبىلىمى بار تاربيەشىلەر مەن تاربيە قۇرالدارىنىڭ جەتىسپەۋىنەن اتى بار، زاتى جوق كۇي كەشكەنىن ەلەس­تەتسەك، ەڭ سوڭىندا رەسپۋبليكاداعى قازاقتاردىڭ ىشىندە ارناۋلى كاسىبي دايىندىقتان وتكەن ساناۋلى عانا فيلولوگتار مەن لينگۆيستەردەن باسقا بىردە-ءبىر ماماندىقتىڭ يەلەرى تىم بولماسا، ءوز ماماندىعى تۋرالى تازا قازاق تىلىندە اڭگىمەلەپ بەرە المايتىن حالگە تاپ بولعانىن ايتساق... قازاق حالقىنىڭ باسىنداعى وسىناۋ ناۋبەتتى رەسپۋبليكامىزداعى ورىس، ۋكراين، نەمىس، كورەي، ۇيعىر سياقتى ءوز الدىنا تىلدىك ۇلكەن وتاندارى بار باۋىرلارىمىز دا تۇسىنەر دەپ سەنەمىز. سەنەمىز دەپ قايتالاپ ايتامىز، قازاقستاندا قازاق تىلىنە مەملەكەتتىك ستاتۋس بەرۋ – بۇل ءتىلدى جويىلىپ كەتۋ قاۋپىنەن ساقتايتىن جالعىز عانا كەپىلدىك. 

دايىنداعان 

گۇلزينا بەكتاس

"تۇركىستان" گازەتى