حان كەنە ساربازدارىنىڭ زيراتى تابىلدى
1998 جىلى ەلباسىمىز تاريحي شەشىم قابىلداپ، تاۋەلسىز ەلىمىزدىڭ ورتالىعى ارقا توسىنە كوشتى. اقمولانىڭ باعى ارتىپ، جاڭا استانا اتاندى. سودان بەرى ەلوردامىز عالامدىق جانە عارىشتىق وزگەرىستەردى باستان كەشىردى. ونى بۇگىندە الەم تانيدى، وعان قازىر الەم تامسانادى.
مەملەكەت باسشىمىز اقمولا استانا بولعاندا، كورنەكتى ارحەولوگ-عالىم كەمەل اقىشەۆتى ارنايى شاقىرتىپ، ەسىل بويىنىڭ وسى تۇسىن دەڭدەپ زەرتتەۋدى ۇسىنعان-دى. بۇل باستاما دا جەمىستى بولدى. ءحىح عاسىر توپوگرافتارىنىڭ كارتاسىنا تۇسكەن بوزوق قالاشىعىنا كەشەندى ارحەولوگيالىق زەرتتەۋلەر جاسالىپ، استانانىڭ ارعى نەگىزىنىڭ ۇشقىنى شىقتى. ءسويتىپ قازىرگى باس قالامىز تاريحي داۋىرلەردى لايىقتى جالعاستىرعان التىن كوپىر، قۇتتى مەكەنگە اينالدى.
الەمدەگى كەز كەلگەن تاريحي شاھارلاردىڭ حالقى مەن قوناعى ايالداماي وتپەيتىن جەرلەرى بولادى. مۇنداي جەرلەر - ادەتتە عيباداتحانالار، ساۋلەت ەسكەرتكىشتەرى جانە قورىمدار.
ءيا، ءومىردىڭ ءوز اعىسى سەكىلدى، زامانالار كوشەدى، بەلگىلەر قالادى. مىسالى، قازىر مەكتەپتەگى بالاعا دەيىن بىلەتىن ءبىر فاكت: اقمولا ماڭايىندا ەل تاۋەلسىزدىگى ءۇشىن كۇرەسكەن حان كەنەنىڭ (1802-1847) تاريحي شايقاستارى جۇرگەن. ازاتتىق جولىندا سوڭعى حاننىڭ تالاي ساردارلارى، ساربازدارى باسىن بايگەگە تىككەن. ال، ەندى وسى تاعىلىمدى وقيعانىڭ قانداي بەلگى-ورنى ساقتالعان؟
1998 جىلى ەلباسىمىز تاريحي شەشىم قابىلداپ، تاۋەلسىز ەلىمىزدىڭ ورتالىعى ارقا توسىنە كوشتى. اقمولانىڭ باعى ارتىپ، جاڭا استانا اتاندى. سودان بەرى ەلوردامىز عالامدىق جانە عارىشتىق وزگەرىستەردى باستان كەشىردى. ونى بۇگىندە الەم تانيدى، وعان قازىر الەم تامسانادى.
مەملەكەت باسشىمىز اقمولا استانا بولعاندا، كورنەكتى ارحەولوگ-عالىم كەمەل اقىشەۆتى ارنايى شاقىرتىپ، ەسىل بويىنىڭ وسى تۇسىن دەڭدەپ زەرتتەۋدى ۇسىنعان-دى. بۇل باستاما دا جەمىستى بولدى. ءحىح عاسىر توپوگرافتارىنىڭ كارتاسىنا تۇسكەن بوزوق قالاشىعىنا كەشەندى ارحەولوگيالىق زەرتتەۋلەر جاسالىپ، استانانىڭ ارعى نەگىزىنىڭ ۇشقىنى شىقتى. ءسويتىپ قازىرگى باس قالامىز تاريحي داۋىرلەردى لايىقتى جالعاستىرعان التىن كوپىر، قۇتتى مەكەنگە اينالدى.
الەمدەگى كەز كەلگەن تاريحي شاھارلاردىڭ حالقى مەن قوناعى ايالداماي وتپەيتىن جەرلەرى بولادى. مۇنداي جەرلەر - ادەتتە عيباداتحانالار، ساۋلەت ەسكەرتكىشتەرى جانە قورىمدار.
ءيا، ءومىردىڭ ءوز اعىسى سەكىلدى، زامانالار كوشەدى، بەلگىلەر قالادى. مىسالى، قازىر مەكتەپتەگى بالاعا دەيىن بىلەتىن ءبىر فاكت: اقمولا ماڭايىندا ەل تاۋەلسىزدىگى ءۇشىن كۇرەسكەن حان كەنەنىڭ (1802-1847) تاريحي شايقاستارى جۇرگەن. ازاتتىق جولىندا سوڭعى حاننىڭ تالاي ساردارلارى، ساربازدارى باسىن بايگەگە تىككەن. ال، ەندى وسى تاعىلىمدى وقيعانىڭ قانداي بەلگى-ورنى ساقتالعان؟
وسى سۇراق تاريحقا بەيجاي قارامايتىن تالاي وتانداستارىمىزدى تولعاندىرۋشى ەدى. تولعانا وتىرىپ، ەسىلدىڭ بويىنا ەلباسىمىزدىڭ تاپسىرماسىمەن ورناتىلعان كەنەسارى حان ەسكەرتكىشىنەن رۋح، تاريحي سەرپىن الاتىنبىز. «وسىنىڭ ءبارى تاۋەلسىزدىكتىڭ ارقاسىندا! بۇل - ەلباسىمىزدىڭ سىندارلى ساياساتىنىڭ جەمىسى!» دەپ، تاۋبەمىزگە كەلەتىنبىز.
ءبىر قىزىعى، وسى ءوڭىردىڭ كونەكوز قاريالارى «كەنەسارى ساربازدارى كونە قورىمعا جەرلەنگەن» دەگەن دەرەكتى ءجيى ايتاتىن. وسى دەرەكتىڭ شىنايىلىعى تاياۋدا ناقتى بەلگىلى بولدى.
استانانىڭ «جاستار» شاعىن اۋدانى اۋماعىندا ورنالاسقان كونە قورىمنان ەلوردالىق جاستاردىڭ «جاس ازامات» ۇيىمى حان كەنەنىڭ شاھيت كەتكەن 200 ساربازىنىڭ رۋحىنا ارناپ قويىلعان كونە قۇلپىتاستى تاپتى.
قۇلپىتاستا اراب حارپىمەن بىلاي دەپ جازىلعان:
1-جول: ەرەجەپ ايىنىڭ /.../ ورازاسى
2-جول: 1838-ءىنشى جىل سارمىرزا
3-جول: قايىروللا /.../ قولىنىڭ
4-جول: /.../ سارجان ۇلى
5-جول: 50 جاساۋىل اقمولا
6-جول: حاننىڭ ۇلى تورەلەر 200 ساردار
7-جول: كوشتى اللا-تاعالا ءاربىر شاھيت
8-جول: قىرشىن جاسىن /.../
ماتىندە كوپ نۇكتە قويىلعان جەرلەردەگى سوزدەر ءوشىپ كەتكەن، سوندىقتان ازىرشە وقىلماي تۇر. قۇلپىتاستىڭ سول جاقتاعى تىگىنەن جازىلعان جازۋدا «يمانقۇل» دەگەن ءسوز وقىلادى. بۇل ەسكەرتكىشتى ورناتقان ادامنىڭ اتى نەمەسە يماني ءسوزدىڭ باسى بولۋى مۇمكىن. وڭ جاقتاعى تىگىنەن جازىلعان جازۋ ازىرشە وقىلماي تۇر. بىراق زاماناۋي جازۋ تانۋ تەحنولوگيالارىن پايدالانىپ وقىلماعان جازۋلاردىڭ ءبىرازىن بولاشاقتا اجىراتۋعا بولادى دەپ ەسەپتەيمىز.
ءا دەگەندە قۇلپىتاس ماتىنىنەن (ەپيتافيا) نە ۇعامىز؟
بىرىنشىدەن، بۇل ەسكەرتكىش - ءسوزسىز ءحىح عاسىردىڭ 30-40 جىلدارىنداعى كەنەسارى كوتەرىلىسىندە مارقۇم بولعان قازاق باتىرلارىنىڭ قۇرمەتىنە قويىلعان بەلگى. ويتكەنى مۇندا كورسەتىلگەن جىل، كىسى اتتارى، ءسوز-ۇعىمدار سول وقيعادان ءدال حابار بەرەدى. ەكىنشىدەن، ەسكەرتكىشتەگى اتاۋ-ۇعىمدار جالپى بولعاندىقتان، بۇل - بۇگىنگى تىلمەن ايتقاندا، قان مايداندا شەيىت بولعان باۋىرلاستار قورىمىن مەڭزەيتىن بەلگى.
قالاي دەگەندە، وسى تاريحي قۇلپىتاس ورناتىلعان مەرزىمىنىڭ ەرتە-كەش ەكەنىنە قاراماي (البەتتە، كەيىنىرەك ورناتىلعان بولۋى مۇمكىن) قازاقستان جانە استانا تاريحى ءۇشىن ەلەۋلى فاكت بولىپ قالادى.
كورنەكتى مەملەكەت جانە قوعام قايراتكەرى سماعۇل سادۋاقاسۇلى (1900-1933) اسا قيىن كەزدىڭ وزىندە حان كەنە تۋرالى: «پاتشا وكىمەتىنىڭ زورلىقپەن ىستەگەن ىستەرىنە قازاق جۇرتى، ارينە، ريزا بولعان جوق. بۇل وكىمەتكە كوزگە كورىنگەندەي ەڭ ءبىرىنشى قارسىلىق قىلعان – كەنەسارى. وسى كۇنى قازاقتىڭ جازىلماعان تاريحىندا كەنەسارىنىڭ اتى كوپتىڭ اۋزىندا جانجالدا ءجۇر. كەنەسارىنىڭ حان ەكەنى راس، قولىندا بيلىك بولسا، اسپاننان ايرىقشا نۇر جاۋعىزبايتىنى دا بىلاي تۇر. بىراق كەنەسارىنىڭ تاريحي قىزمەتىن باعالاماۋعا بولمايدى. ءبىز كەنەسارىنى قۇر اتى ءۇشىن كۇيدىرە المايمىز. كەنەسارىنىڭ قىزمەتىنە قاراي باعا بەرۋ كەرەك» دەپ جازعان ەدى.
ءبىر قۋانارلىق جايت، ەلىمىز تاۋەلسىزدىك العاننان بەرى اسا كورنەكتى حاننىڭ تاريحتاعى ورنى ايقىندالىپ، جان-جاقتى زەرتتەلىنىپ كەلەدى.
ەندىگى باستى مىندەتتىڭ ءبىرى – استاناداعى «بابالار قورىمىندا» جاتقان كەنەسارى حان باتىرلارىنىڭ قۇلپىتاسىن لايىقتى اسپەتتەپ، وسى زيراتقا تاۋەلسىزدىك تالاپتارىنا ساي بەلگى قويىپ، تاريح تاعىلىمىن ۇرپاققا كەڭىنەن ناسيحاتتاۋ، ءتۇسىندىرۋ دەپ بىلەمىز. ەكىنشى مىندەت – وسى قورىمدى قورعاۋدى مەملەكەت قامقورلىعىنا الۋ.
بۇل ورايدا عالىمدارىمىز دا كەشەندى زەرتتەۋ جۇرگىزىپ (ماسەلەن، بۇل قورىمدا 1879 جىلى قايتقان شەيح بەردىباي قابيبوللاۇلىنىڭ قۇلپىتاسى تۇرعانى ءمالىم), ەلوردا تاريحىن تەرەڭدەتۋگە اتسالىسادى دەپ سەندىرگىمىز كەلەدى.
جانداربەك مالىبەكۇلى،
قازاقستان مەملەكەتتىك ەلتاڭباسىنىڭ اۆتورى،
اشىربەك ءمۇمينوۆ،
تاريح عىلىمدارىنىڭ دوكتورى،
ل.ن.گۋميلەۆ اتىنداعى ەۋرازيا ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ پروفەسسورلارى
Abai.kz
