ماڭعىستاۋ وڭىرىندە كۇيشىلىك ونەر ەرەكشە دامىپ، وزىندىك ورنەگىمەن ەرەكشەلەنەدى. ۇرپاقتان ۇرپاققا بەرىلىپ كەلە جاتقان كۇي ونەرى ابىل، ەسباي، ەسىر، قۇلشار، وسكەنباي، كارتباي، بايشاعىر، شامعۇل، مۇۇرات سياقتى ءبىرتۋار ەسىمدەر ارقىلى ءوز جالعاسىن تاۋىپ، رۋحاني قازىنا رەتىندە ساقتالىپ كەلەدى. بۇل ءوڭىردىڭ كۇيلەرى جالپى توكپە داستۇرىنە جاتقانىمەن، وزىندىك ناقىشتى، ەرەكشە سازدى، قايتالانباس ورىندالۋ مانەرىمەن ءوز الدىنا جەكە تۇرعان، كۇيشىلىك ونەردىڭ وزگەشە ارنالارىنىڭ ءبىرى. ەل اراسىندا ماڭعىستاۋ كۇيلەرىن «اداي كۇيلەرى» دەپ تە اتايدى. ونىڭ سەبەبى، كۇي اۆتورلارىنىڭ باسىم كوپشىلىگى قازاقتىڭ اداي رۋىنان شىققاندىعى. ماڭعىستاۋ ەجەلدەن انشىلەر مەن كۇيشىلەردىڭ وتانى بولدى. مۇنداعى حالىقتىق جىرلار مەن جىراۋلاردىڭ اۋەنى كۇي ونەرىنە دە زور ىقپال جاساعان. ماڭعىستاۋدىڭ كۇيشىلەرى ءارى ءانشى، ءارى جىرشى بولىپ كەلەتىنى سوندىقتان. وعان وسكەنبايدىڭ، قالنيازدىڭ، شامعۇلدىڭ، ءىزباساردىڭ ونەرىن مىسالعا كەلتىرۋگە بولادى. جىر، داستان ايتۋ ونەرى جىر-كۇي، ءان-كۇي اتانىپ، ەل اراسىنا كەڭ تاراعان. ماڭعىستاۋ كۇيشىلەرىنىڭ ىشىندەگى ەڭ كورنەكتىلەرىنىڭ ءبىرى-ابىل تاراقۇلى (1820-1892).

ابىل ەسىمى ماڭعىستاۋدان اسىپ قاراقالپاق، تۇرىكمەن جانە حيۋا جەرىنە دە كەڭ تاراعان. ول كوپ ەلدى ارالاپ، نەبىر ۇلكەن كۇي تارتىستارعا قاتىسقان تارلان كۇيشى، ارتىنا بىرنەشە كۇيلەر قالدىرعان سازگەر.

ماڭعىستاۋ وڭىرىندە كۇيشىلىك ونەر ەرەكشە دامىپ، وزىندىك ورنەگىمەن ەرەكشەلەنەدى. ۇرپاقتان ۇرپاققا بەرىلىپ كەلە جاتقان كۇي ونەرى ابىل، ەسباي، ەسىر، قۇلشار، وسكەنباي، كارتباي، بايشاعىر، شامعۇل، مۇۇرات سياقتى ءبىرتۋار ەسىمدەر ارقىلى ءوز جالعاسىن تاۋىپ، رۋحاني قازىنا رەتىندە ساقتالىپ كەلەدى. بۇل ءوڭىردىڭ كۇيلەرى جالپى توكپە داستۇرىنە جاتقانىمەن، وزىندىك ناقىشتى، ەرەكشە سازدى، قايتالانباس ورىندالۋ مانەرىمەن ءوز الدىنا جەكە تۇرعان، كۇيشىلىك ونەردىڭ وزگەشە ارنالارىنىڭ ءبىرى. ەل اراسىندا ماڭعىستاۋ كۇيلەرىن «اداي كۇيلەرى» دەپ تە اتايدى. ونىڭ سەبەبى، كۇي اۆتورلارىنىڭ باسىم كوپشىلىگى قازاقتىڭ اداي رۋىنان شىققاندىعى. ماڭعىستاۋ ەجەلدەن انشىلەر مەن كۇيشىلەردىڭ وتانى بولدى. مۇنداعى حالىقتىق جىرلار مەن جىراۋلاردىڭ اۋەنى كۇي ونەرىنە دە زور ىقپال جاساعان. ماڭعىستاۋدىڭ كۇيشىلەرى ءارى ءانشى، ءارى جىرشى بولىپ كەلەتىنى سوندىقتان. وعان وسكەنبايدىڭ، قالنيازدىڭ، شامعۇلدىڭ، ءىزباساردىڭ ونەرىن مىسالعا كەلتىرۋگە بولادى. جىر، داستان ايتۋ ونەرى جىر-كۇي، ءان-كۇي اتانىپ، ەل اراسىنا كەڭ تاراعان. ماڭعىستاۋ كۇيشىلەرىنىڭ ىشىندەگى ەڭ كورنەكتىلەرىنىڭ ءبىرى-ابىل تاراقۇلى (1820-1892).

ابىل ەسىمى ماڭعىستاۋدان اسىپ قاراقالپاق، تۇرىكمەن جانە حيۋا جەرىنە دە كەڭ تاراعان. ول كوپ ەلدى ارالاپ، نەبىر ۇلكەن كۇي تارتىستارعا قاتىسقان تارلان كۇيشى، ارتىنا بىرنەشە كۇيلەر قالدىرعان سازگەر.

قازاق كۇيلەرىنە ءتان اۋقىمدىلىقتى، سيمفونيالىق تەكتىلىكتى انىق كورسەتەتىن اسپاپتى مۋزىكانىڭ وزىق ۇلگىسى ابىلدىڭ «ابىل» جانە «ناراتۋ» كۇيلەرىن ا. ۆ. زاتاەۆيچ كۇيشى ل. مۇحيتوۆتان جازىپ الىپ، ءوزىنىڭ «قازاقتىڭ 500 ءان-كۇيى» اتتى جيناعىندا باسىپ شىعارعان

اسا تەرەڭ سەزىمدى كۇيشى — سازگەردىڭ شىعارماشىلىق جولى ءوزى ءومىر سۇرگەن زامان اعىمىمەن تىعىز بايلانىستا ءوربىدى. 1858-1869 جىلدارداعى تاريح پەن حالىق ساناسىندا «جىل اۋا» دەپ اتالعان ەلدىڭ اۋىر تۇرمىسى جانە بيلەۋشى توپتىڭ قاناۋشىلىق ارەكەتتەرى حالىق نارازىلىعىن كۇشەيتىپ، جەر — جەردە ۇساق كوتەرىلىستەر تۋدىرىپ تۇردى.

ءدال وسى كەزەڭدە تۋعان زارلى كۇيدى تىڭداۋشىلار كۇي يەسىنىڭ ەسىمىمەن «ابىل» اتاپ كەتكەن. وتە اۋىر، قاتال، سالماقتى دىبىستارمەن باستالاتىن كۇي بىرتىندەپ كەڭ كولەمدى تاقىرپقا اۋىسپ، وسى تەكتەس تۋىندىلاردا سيرەك كەزدەسەتىن قىزۋ-قاندىلىقپەن وتكىرلىكتە ەستىلەدى: سوسىن ارالىق بولىمنەن كەيىن جۇمساق ءارى نازىك ەستىلەتىن ورتاڭعى بۋىنعا كوشەدى. نەگىزگى تاقىرىپتار ارقىلى جان-جاقتى دامىعان كۇي جەلىسى، ءوزىنىڭ كەڭ اۋقىمدى مىنەزىنەن وزگەرمەي، بىرتىندەپ جايلاپ بارىپ، اياقتالادى.

ابىلدىڭ كۇي ونەرىندەگى تاپقىرتىق، جاڭاشىلدىعى، اتاپ ايتقاندا، ۇلكەن كۋلميناتسيالىق تاقىرىبى مەن لادتىق وزگەرىستەرى وسى كۇيىندە بارىنشا تولىق كورىنىس بەرەدى.

ابىلدىڭ كۇيلەرى:

«اقساق كۇلان»، «اقجەلەڭ»، «ارەنجاننىڭ شالقىماسى»، «جىل اۋا»، «ناراتۋ»، «ابىل».

ابىلدىڭ ەڭ كورنەكتى شاكىرتى، اسقان كۇيشى ەسباي ءبالۇستاۇلى بولدى. جاستايىنان «تازبالا كۇيشى» اتانعان ەسباي وتە شەبەر ورىنداۋشى بولعان، بۇعان ونىڭ ءوز كۇيلەرى كۋا بولا الادى. ونىڭ «بوگەلەك»، «تەرىسقاقپاي»، «الەيم جالعان»، «ءوتتىڭ دۇنيە» ت.ب. كۇيلەرى ورىنداۋشىدان ەكى قولدىڭ دا تولىق دامىعان شەبەرلىگىن قاجەت ەتەدى.

ەسباي «ءۇش انانىڭ تارتىسى» اتتى تاريحي كۇي تارتىسىنا قاتىسىپ، جەڭىمپاز اتانىپ، اتى ەلگە كەڭ جايىلادى. وسى كۇي تارتىسقا قاتىسۋشىلاردىڭ تابان استىندا شىعارعان كۇيلەرى ماڭعىستاۋ وڭىرىندە ءجيى ورىندالادى.

ەسباي كۇيلەرىنىڭ بارلىعى دەرلىك نوتاعا ءتۇسىرىلىپ، جيناقتالعان، زەرتتەۋشى ا.توقتاعاننىڭ «كۇي-ءتاڭىردىڭ كۇبىرى» اتتى ەڭبەگى كۇيشى شىعارماشىلىعىنا ارنالعان:

ماڭعىستاۋعا اتى شىققان كۇيشى-سازگەرلەردىڭ ءبىرى -قۇلشار باحتىعاليەۆ.

قۇلشار ماڭعىستاۋ كۇي مەكتەبىن جەتىك مەڭگەرىپ قانا قويماي، ءوز جانىنان جيىرمادان استام كۇي شىعارعان، كۇيشى-كومپوزيتور. قۇلشاردىڭ تىڭداۋشىلارعا اسا سۇيىكتى، ەلگە كەڭ تاراعان كۇيلەرى، ونىڭ كەمپىر جانە قىزبەن كۇي تارتىسىندا تۋ¬عان «قىز قاماعان»، «كەربەز كەرىك»، «ات جورتاق»، «سىق-ساق»، «كەبىس قالعان» كۇيلەرى ماڭعىستاۋ وڭىرىنەن اسىپ، ءيىسى، قازاق كۇي قورىنا قوسىلعان قايتالانباس ورنەكتى، اسىل تۋىندىلارعا اينالدى.

قۇلشار كۇيلەرىن تىڭداي وتىرىپ، ونىڭ وتە كۇردەلى امالدارمەن ورىندالاتىنىن بايقايمىز. مۇنداعى ورىنداۋشىلىق مانەردىڭ وزگەشەلىگى، وڭ قول مەن سول قول شەبەرلىكتەرىنىڭ جوعارى دەڭگەيدە دامۋى، كۇيشىنىڭ اسقان ورىنداۋشى بولعانىن دالەلدەي تۇسەدى، ءتىپتى ونىڭ وزىندىك «قۇلشار شالىس» دەگەن ءادىسى دە بولعان كورىنەدى.

قازاق كۇي قورىندا قۇلشاردىڭ «تىلەمسەك»، «جاپ تا، قىمتا»، «نار يدىرگەن»، «كۇيدىم-جاندىم» سياقتى ت.ب. كۇيلەرى ساقتالعان. قۇلشاردىڭ كۇيشىلىك مەكتەبى — «قىرىق مىلتىق» مەكتەبى دەپ تە اتالعان:

ماڭعىستاۋداعى كۇيشىلىك ونەردە «شوڭاي مەكتەبى» دەپ اتالاتىن كۇي ورىنداۋ ءداستۇرى دە بار. بۇل ءداستۇر ادايدىڭ شوناي رۋشان شىققان كۇيشىلەرگە بايلانىستى اتالسا كەرەك. وسى مەپكتەپتىڭ ەڭ كورنەكتى وكىلى — ەسىر ايشۋاقۇلى (1840-1904).

«ەسىر — قازاق كۇي ونەرىندە ساۋساقپەن سانارلىق دارىنداردىڭ جەتكەن بيىگىنە كوتەرىلىپ، الدەنەشە شاكىرتتىڭ ۇستازىنا اينالعان، «شوڭاي» دومبىرا مەكتەبىن دۇنيەگە اكەلگەن ونەردەگى دارا تۇلعالاردىڭ ءبىرى».

ەسىر كۇيلەرىنىڭ كەڭ القاپقا كوپ تاراماعانشىڭ باستى سەبەبى، ول ەل ارالاپ، كۇيىن كاسىپكە اينالدىرماعان ادام. تۋعان وڭىرىنەن كوپ الىسقا شىقپاي، ءوز تۇستاستارىنان بولەكتەۋ ءومىر سۇرگەن. مالعا كەدەي بولسا دا قۇدىق قازش، سۋ تارتىپ، باۋ-باقشا ءوسىرىپ، ۇستاحانا اشىپ، قول ونەردى كاسىپ قىلعان. بار ءومىرى ەڭبەكپەن وتكەن مومىن ەسىر، ءوز كۇيلەرىن ۇيىندە وتىرىپ، ۇستاحانا ىشىندە،باقشاسىنىڭ تۇسىندا شىعارا بەرگەن. ونىڭ كۇيلەرىن ناقتشى ۇيرەنىپ، ەلگە تاراتاتىن شاكىرتتەرى دە از بولعان.

ەسىردىڭ كۇيشىلىك مۇراسى — مانعىستاۋ داستۇرىنەن وربىگەن وزىندىك سازدى، ورىندالۋ مانەرى كۇردەلى، سازدىق ءتىلى باي، اسىل قازىنا.

ول حيۋا حاندىعىنا بارىپ، ءبىراز ءجۇرىپ، سونداعى كورگەن-بىلگەندەرىن كۇي تىلىمەن سۋرەتتەيدى. وسى ساپارىندا ول بەس كۇيدەن تۇراتش كۇي تىزبەگىن شىعارادى. ولار «قوسايىرعان»، «توعىز تۇيەشى»، «كوكتوبە»، «ماناتاۋ»، «اقجارما» دەپ اتالادى. كۇيشى شىعارمالارىنىڭ شىڭى — «اقجارما» كۇيى. «اعشان جارىلىپ»، قۋانىش سەزىمىن ءدال كوركەمدەگەن «اقجارما» كۇيى ادامنىڭ لەپىرگەن كوڭىل تاسقىنىن ەكى ىشەكتىڭ قوڭىر ۇنىمەن عاجايىپ دەڭگەيدە كورسەتە بىلگەن اسا قۇندى كوركەم تۋىندى.

Abai.kz