ناعىز قاپشىقبايۇلى. اۋدارماداعى ءدىني سوزدەر
قۇراننىڭ وتتى بەتتەرىنەن بۇلىنبەي الىنىپ، وزدەرىنىڭ دىبىستالۋىمەن دە مۇحاممەدتىڭ اۋزىنان شىققانداي جالىندى وسىناۋ سوزدەردى ءبىزدىڭ دارىندى اۋدارماشىلارىمىز ءوز جۇمىستارىندا قىمسىنباستان ەركىن قولدانىپ كەلدى.
اۋدارما ۇستىندە ءسوز بوياۋىن قانىقتىرا ءتۇسۋ ءۇشىن اۋدارماشى كەيدە ءوزى اينالىسىپ وتىرعان شىعارمانىڭ بويىنداعى مادەنيەتكە مۇلدە كەرەعار ۇعىمداعى ءدىني سوزدەردى ادەيى اكەپ قوساتىنى بولادى.
بۇل ءبىزدىڭ تاۋەلسىزدىك العانعا دەيىنگى اۋدارما ادەبيەتىمىزدە كوركەمدىككە جەتۋدىڭ پايدالى ءتاسىلى رەتىندە تانىلىپ، سولاي قولدانىلىپ كەلدى. بۇنى ءوزىمىز قۇنىعا وقىعان كىتاپتاردىڭ ىشىنەن تالاي رەت وقىدىق. مىسال كەلتىرۋ ءۇشىن ولاردى كوپ اقتارىپ تا جاتپايسىڭ. تۇرپاتى بولەك سوزدەر وزدەرى دە تەز تابىلادى.
مىسالى:
«ءۇش نويان» (اۋد: ءابىلماجىن جۇماباەۆ) 190-بەت
- اتوس پەن پورتوسقا دا ايتقان جوقسىڭ با؟
- وللاھي!
سوندا. 254-بەت.
«پەتر اۋليە ساۋساقتارىمەن باتا بەردى». «اكە مەن بالا ءۇشىن جانە اۋليەنىڭ ارۋاعى ءۇشىن».
«ءولى جاندار» (اۋد: ەنۆەر يپماعامبەتوۆ) 58-بەت
- يللاھيم, جازىلعاي تاعى.
«كوتەرىلگەن تىڭ» ءبىرىنشى توم. (حاسەن وزدەنباەۆ، عابباس جۇماباەۆ) 123-بەت.
- زاۋالي ءماشحاردا جاۋاپ بەرەسىڭ ءالى.
سوندا. 359-بەت.
«مارينا قۇدايعا قۇلدىق ۇرىپ، ابدەن ءدىنشىل بولىپ الدى، ۇلكەن ورازانى باسىنان اياعىنا دەيىن قالىس قالماي....»
ا.پ.چەحوۆ. «زار»
قۇراننىڭ وتتى بەتتەرىنەن بۇلىنبەي الىنىپ، وزدەرىنىڭ دىبىستالۋىمەن دە مۇحاممەدتىڭ اۋزىنان شىققانداي جالىندى وسىناۋ سوزدەردى ءبىزدىڭ دارىندى اۋدارماشىلارىمىز ءوز جۇمىستارىندا قىمسىنباستان ەركىن قولدانىپ كەلدى.
اۋدارما ۇستىندە ءسوز بوياۋىن قانىقتىرا ءتۇسۋ ءۇشىن اۋدارماشى كەيدە ءوزى اينالىسىپ وتىرعان شىعارمانىڭ بويىنداعى مادەنيەتكە مۇلدە كەرەعار ۇعىمداعى ءدىني سوزدەردى ادەيى اكەپ قوساتىنى بولادى.
بۇل ءبىزدىڭ تاۋەلسىزدىك العانعا دەيىنگى اۋدارما ادەبيەتىمىزدە كوركەمدىككە جەتۋدىڭ پايدالى ءتاسىلى رەتىندە تانىلىپ، سولاي قولدانىلىپ كەلدى. بۇنى ءوزىمىز قۇنىعا وقىعان كىتاپتاردىڭ ىشىنەن تالاي رەت وقىدىق. مىسال كەلتىرۋ ءۇشىن ولاردى كوپ اقتارىپ تا جاتپايسىڭ. تۇرپاتى بولەك سوزدەر وزدەرى دە تەز تابىلادى.
مىسالى:
«ءۇش نويان» (اۋد: ءابىلماجىن جۇماباەۆ) 190-بەت
- اتوس پەن پورتوسقا دا ايتقان جوقسىڭ با؟
- وللاھي!
سوندا. 254-بەت.
«پەتر اۋليە ساۋساقتارىمەن باتا بەردى». «اكە مەن بالا ءۇشىن جانە اۋليەنىڭ ارۋاعى ءۇشىن».
«ءولى جاندار» (اۋد: ەنۆەر يپماعامبەتوۆ) 58-بەت
- يللاھيم, جازىلعاي تاعى.
«كوتەرىلگەن تىڭ» ءبىرىنشى توم. (حاسەن وزدەنباەۆ، عابباس جۇماباەۆ) 123-بەت.
- زاۋالي ءماشحاردا جاۋاپ بەرەسىڭ ءالى.
سوندا. 359-بەت.
«مارينا قۇدايعا قۇلدىق ۇرىپ، ابدەن ءدىنشىل بولىپ الدى، ۇلكەن ورازانى باسىنان اياعىنا دەيىن قالىس قالماي....»
ا.پ.چەحوۆ. «زار»
- قۇداي ۇرسىن، وللاھي شىنىم.
ا.پ.چەحوۆ. «قاسىرەت»
«دوكتور قولىن ءبىر سىلتەپ، پالاتادان شىعىپ كەتتى. توكاريگە دە اللا اكبار!»
«رەۆيزور» (اۋد: مۇحتار اۋەزوۆ)
- جوق، الدا رازى بولسىن, كونبەيمىن.
جوعارىدا ايتقان تۇپنۇسقا مادەنيەتىنە كەرەعار، بىراق كوركەمدىككە جەتۋدىڭ ءتاسىلى رەتىندە الىنعانى «وللاھي!» «يللاھيم», «زاۋالي ءماشحاردا»، «اللا اكبار!» «زاۋالي ءماشحار» - بۋدديزمدى قوسپاعاندا يسلام مەن حريستياندىق سەنىمگە بىردەي ۇعىم. ال قالعاندارىندا مۇسىلمان ادام عانا ايتاتىن «اللا» ءسوزى قوسارلانىپ كەلگەن. سويتە تۇرا، بىزدەگى اۋدارما تىلىندە بۇلارداعى ىشىكى بۇلجىماس بەرىك يسلامدىق ۇعىمدى سىرتقى دىبىستىق اۋەزدىلىگى جەڭىپ كەتە بەردى دە، ءدىني وتتى مازمۇنىنان ءسوز رەتىندەگى ادەبي اسەرلىگى كۇشەيە ءتۇستى. ءسويتىپ مازمۇنى كۇشتى ءارى سيقىرلى اۋەزدى سوزگە قۇمار اقىندارشا اۋدارماشىلار دا ارابتىڭ مۇنداي كەرەك ءسوزىن ءوز قاجەتتەرىنشە جۇمساي بەردى. بۇلاردىڭ ەشبىرى دە كەيىپكەردىڭ ءدىنىن بۇزار كەسەل سوزدەر ەمەس، وقۋشى سەزىمىنە اسەر ەتكىش كۇشتى، اۋەزدى سوزدەر. وسى جاعىنان، جاڭاعىداي سوزدەردى ءدىنى باسقا مادەنيەتكە قولدانعاندا ءسوزدى كۇشەيتكىش تىلدىك قۇرال دەپ قاراستىرعان ءجون.
ال، «ورازا»، «باتا»، «ارۋاق» ءدال وزىندەي بولماعانمەن ۇقساس نيەت، ۇقساس تۇسىنىكتەن تۋعان وزگە دىندەرگە دە، كەيبىر حالىقتىق دۇنيەتانىمعا دا جات ەمەس تۋىستاس، مازمۇنداس ۇعىمدار.
«الدا رازى بولسىن» زادىندا «اللا رازى بولسىن» بولۋ كەرەك. اللا ءسوزىن بۇرىنعى قىر قازاقتارى وزدەرىنە يكەمدەپ «الدا» دەپ، اللانىڭ ءبىزدىڭ تىلدەگى قوسارى قۇداي ءسوزى سياقتى تاعى ءبىر سىڭارى ەتىپ جىبەرگەن. سوندىقتان بۇنى تازا يسلام ۇعىمىنداعى ءسوز دەپ قاراستىرماي، ودان گورى قازاقى جوسىندا جۇمسالاتىن سوزدەردىڭ قاتارىنا جاتقىزۋ كەرەك سياقتى.
قازىرگى ساقتامپاز رەداكتورلارىمىزدىڭ سۇزگىسىنەن مۇنداي سوزدەر ءسۇزىلىپ الىنىپ قالادى.
ءبىزدىڭ اۋدارماشىلار يمپەريالىق كەزەڭدە، اۋدارما بۋىنى ەندى عانا بەكي باستاپ، رۋحاني اشتىعىمىزدىڭ ارانىن وزگە جۇرتتان تارجىمەلەنگەن ولەڭ-جىر، اڭگىمە-روماندارمەن بىتەپ ۇلگىرە الماي جاتقاندا، سوندا دا كوركەم اۋدارمانىڭ ەڭ ءبىر ۇزدىك ۇلگىلەرى جاسالىپ قويعان كەزدە «ءتاڭىر»، «قۇداي» سوزدەرىنە ماندەس ەتىپ «اللا» ءسوزىن دە بىرگە الىپ وتىرعان.
مىسالى، گوگولدىڭ «تاڭدامالى حاتتارىندا» (اۋد: ز.قابدولوۆ), پۋشكيننىڭ «كاپيتان قىزىندا». ەسىمىزدە قالماعانى قانشاما، ال ەسىمىزدە قالعانىمەن كەيبىرىنىڭ كىتابى قازىر قولىمىزدا جوق.
گوگولدىڭ «ءولى جاندارىنان» اللا ءسوزىن ءار تاراۋ سايىن ۇشىراتۋعا بولادى.
مىسالى: 444-بەتتە.
- وسى نيەتىڭىزدى ءتاڭىرى سىزگە باياندى ەتسىن! – دەدى قۋانىپ كەتكەن قارت. – كنيازعا جالىنىپ، سىزگە ازاتتىق اپەرۋگە بارلىق كۇش-جىگەرىمدى جۇمسارمىن. ءساتى تۇسە مە، تۇسپەي مە، ونى اللا (بىلەر).
«ءولى جانداردىڭ» اۋدارماسىندا اللا ءسوزى قۇداي، ءتاڭىر سوزدەرىنىڭ ءسينونيمى رەتىندە قولدانىلعاندىقتان ول شىعارمانىڭ ءون-بويىندا بەرىك ورنىققان تازا رۋستىك تۇرمىستى، سوندا قايناپ وسكەن كەيىپكەرلەردىڭ مىنەز-كەيىپتەرىن مەككە ماڭىنداعى قالاشىقتاردا تۇراتىن ارابتارعا اينالدىرىپ جىبەرەرلىك حيكمەت كۇشتى بايقامايسىز. اللا ءسوزىن ايتا تۇرا، تازا ورىس مىنەزى اڭقىپ تۇرادى.
سوندىقتان اۋدارما ىسىندە بۇلاردان قاشا ساقتانۋ ورىنسىز. شەگىنەن اسىرماي ورنىمەن پايدالانسا، اۋدارماشى تىلىنە بەرەكەلى، ىرىستى دۇنيەلەر.
اۋدارما تىلىنە ءدىني ۇعىمداعى سوزدەردى قىستىرۋدان ءجونسىز قاشۋدى ورىنسىز دەسەك، جوق جەردەن ورىنسىز شۇبارلاۋدى دا سونداي جونسىزدىك دەر ەك. سەبەبى اۋدارماشى تۇپنۇسقا مادەنيەتىنە وزبىرلىق جاساپ الۋدان ءوزىن ءاماندا ساقتاندىرىپ وتىرۋ كەرەك.
ءدىني سوزدەرمەن قاتار اۋدارىلاتىن ءتىلدىڭ مادەنيەتىنە جات دەپ كوبىنە قاقپاي كورەتىن سوزدەردىڭ ءبىر لەگى حالىقتىق ۇعىمداعى سوزدەر. بۇل سوزدەردىڭ بار كەمشىلىگى ۇلتتىق بوياۋىنىڭ قالىڭ بولۋىندا. بىراق كەرەك جەرىندە قولدانسا بۇلار دا ءسوز شىرايىن كىرگىزەر كوركەم دۇنيەلەر. تۇپنۇسقانىڭ داۋىرىنە قاراي، كەيبىر تۇرمىستىق ۇقساستىقتارىمىزعا قاراي قولدانۋ اۋدارما داستۇرىمىزدە بۇرىننان بار.
مىسالى:
«كوتەرىلگەن تىڭ» 413-بەت.
- سوندا نەمىزدى ەگەمىز، بەتىم-اۋ!
سوندا. 361بەت.
- ادىرام قال, اق سايتان!......
- ويباي عانا سۇم تسىگاننىڭ جىلبىسقىسى-اي،...
- ءتايت ارمەن!
سيىر ساۋىپ، قامىر يەلەگەن، ۇزىن ەتەكتى كويلەك كيىپ، باسىنا جاۋلىق تارتقان 20-عاسىر باسىنداعى شارۋاقور كازاك قاتىنىنىڭ اۋزىنا وسى تىرلىكتى كۇندە كورىپ جۇرگەن بەينەتشىل قازاق ايەلىنىڭ تۇرمىستاعى ءسوزىن سالۋ تۇپنۇسقا مادەنيەتىن بۇزعاندىق بولمايدى. ورنىن تاۋىپ قولدانسا ەۋروپا مادەنيەتىمەن وسكەن ايەلگە دە ءبىزدىڭ ايەلدەردىڭ ءسوز ساپتاسىن ادەمى ەتىپ قيۋلاستىرۋعا بولار ەدى.
Abai.kz
