• سىزدەردى قايدام، ءوز باسىم باسقا ەلدەردىڭ كورەرمەندەرىنە قىزىعا قارايمىن، ويتكەنى ولار ءوز تەلەارنالارىنان تەك ساپا عانا تالاپ ەتە الادى. ال قازاقستانداعى جاعداي بولەكتەۋ: ءبىز ساۋساقپەن سانارلىقتاي عانا ارنالارىمىزدان باعدارلامالاردىڭ ساپاسىمەن قاتار، سانىن دا، ياعني، ولاردىڭ قانشاسى قاي تىلدە كورسەتىلىپ جاتقانىن دا قاداعالاۋعا ءماجبۇرمىز.

اپتا باسىندا وتكەن بريفينگتە مادەنيەت جانە اقپارات ءمينيسترى مۇحتار قۇل-مۇحاممەد كوپتىڭ كوكەيىندە جۇرگەن ماسەلەنى قوزعادى. «باق تۋرالى» زاڭ كەز كەلگەن ەلەكتروندى اقپارات قۇرالىنداعى قازاقتىلدى كونتەنتتىڭ ۇلەسى 50 پايىزدان كەم بولماۋعا ءتيىس دەپ تالاپ ەتەدى. بۇل زاڭنىڭ كۇشىن ەشكىم دە جويعان جوق! ول – مەنشىك تۇرىنە قاراماستان، بارلىق باق ءۇشىن ورتاق. بۇل نورمانى ءبىزدىڭ مەدياسالادا جۇمىس ىستەيتىندەردىڭ جانە، قاداپ ايتامىن، الدا دا جۇمىس جاساعىسى كەلەتىندەردىڭ ءبارى ەش بۇلتارۋسىز ساقتاۋلارى ءتيىس»، – دەدى ول.

مينيستر بۇعان دەيىن وسى ماسەلە بويىنشا ارنالاردىڭ باسشىلارىمەن ەكى رەت كەزدەسىپ، كەڭەسكەن ەدى. سوندا وسى تالاپتى بۇزىپ وتىرعاندار قالىپتاسقان جاعدايدى قالايدا 1 جەلتوقسانعا دەيىن تۇزەۋگە ۋادە بەرىپتى.

«ءبىز ولارعا الدەنەشە رەت جەڭىلدىك جاسادىق. ەندى بارلىق زاڭ بۇزۋشىلارعا قاتىستى ءتيىستى شارالار قابىلداناتىن بولادى. ءتىپتى ليتسەنزيانى كەرى قايتارىپ الۋعا دەيىن بارامىز!» – دەپ مالىمدەدى مينيستر.

• سىزدەردى قايدام، ءوز باسىم باسقا ەلدەردىڭ كورەرمەندەرىنە قىزىعا قارايمىن، ويتكەنى ولار ءوز تەلەارنالارىنان تەك ساپا عانا تالاپ ەتە الادى. ال قازاقستانداعى جاعداي بولەكتەۋ: ءبىز ساۋساقپەن سانارلىقتاي عانا ارنالارىمىزدان باعدارلامالاردىڭ ساپاسىمەن قاتار، سانىن دا، ياعني، ولاردىڭ قانشاسى قاي تىلدە كورسەتىلىپ جاتقانىن دا قاداعالاۋعا ءماجبۇرمىز.

اپتا باسىندا وتكەن بريفينگتە مادەنيەت جانە اقپارات ءمينيسترى مۇحتار قۇل-مۇحاممەد كوپتىڭ كوكەيىندە جۇرگەن ماسەلەنى قوزعادى. «باق تۋرالى» زاڭ كەز كەلگەن ەلەكتروندى اقپارات قۇرالىنداعى قازاقتىلدى كونتەنتتىڭ ۇلەسى 50 پايىزدان كەم بولماۋعا ءتيىس دەپ تالاپ ەتەدى. بۇل زاڭنىڭ كۇشىن ەشكىم دە جويعان جوق! ول – مەنشىك تۇرىنە قاراماستان، بارلىق باق ءۇشىن ورتاق. بۇل نورمانى ءبىزدىڭ مەدياسالادا جۇمىس ىستەيتىندەردىڭ جانە، قاداپ ايتامىن، الدا دا جۇمىس جاساعىسى كەلەتىندەردىڭ ءبارى ەش بۇلتارۋسىز ساقتاۋلارى ءتيىس»، – دەدى ول.

مينيستر بۇعان دەيىن وسى ماسەلە بويىنشا ارنالاردىڭ باسشىلارىمەن ەكى رەت كەزدەسىپ، كەڭەسكەن ەدى. سوندا وسى تالاپتى بۇزىپ وتىرعاندار قالىپتاسقان جاعدايدى قالايدا 1 جەلتوقسانعا دەيىن تۇزەۋگە ۋادە بەرىپتى.

«ءبىز ولارعا الدەنەشە رەت جەڭىلدىك جاسادىق. ەندى بارلىق زاڭ بۇزۋشىلارعا قاتىستى ءتيىستى شارالار قابىلداناتىن بولادى. ءتىپتى ليتسەنزيانى كەرى قايتارىپ الۋعا دەيىن بارامىز!» – دەپ مالىمدەدى مينيستر.

ەلىمىزدەگى تەلەارنالاردا قالىپتاسقان احۋال ءدال قازىر سىن كوتەرمەيدى. ماڭدايىمىزعا بىتكەن جالعىز ۇلتتىق ارنا – «قازاقستاننىڭ» ءوزىن تازا قازاقشا سويلەتۋ ءۇشىن قانشا ۋاقىت، قانشا جۇيكە شىعىن بولدى. باسقا ارنالاردىڭ كوپشىلىگىندەگى جاعداي ءالى سول باياعى كۇيدە. «ءتىل تۋرالى»، سونداي-اق «باق تۋرالى» زاڭداردىڭ ءتيىستى تالاپتارىنا قارسى توپتار مىندەتتەلگەن مەملەكەتتىك تىلدەگى حابارلاردى ءوز ەفيرىنىڭ تۇنگى بولىگىنە ىسىرا سالىپ، قاراپ وتىر. جەكە مەنشىك ارنالاردىڭ ءبارى دەرلىك قازاقشا حابارلاردى تۇنگى 1 مەن تاڭعى 7-ءنىڭ اراسىنا قويادى. ءتىل جاناشىرلارى تۇگىلى، بيلىكتىڭ ءوزى بۇعان قارسى ەشتەڭە جاساي الار ەمەس.

الدە وسى جولى جاسار ما ەكەن؟ ايتەۋىر ءمينيستردىڭ بەلسەندىلىگى، زاڭ تالابىن اياقاستى ەتۋشىلەرگە جاساعان ەسكەرتۋى ون بەس جىلدان بەرى ورنىنان قوزعالماعان ىستە وسى جولى الدەبىر ىلگەرىلەۋشىلىكتىڭ بولارىن مەڭزەيتىندەي. راسىندا دا، زاڭدى ورىنداماعاندارعا ءبىر زەكىپ قويار ۋاقىت الدەقاشان بولعان جوق پا ەدى؟ قاشانعى بارىنە كوز جۇما قاراۋعا بولادى؟

1997 جىلى قابىلدانعان «ءتىل تۋرالى» زاڭنىڭ 18-بابىندا: «قاجەتتi تiلدiك ورتانى جاساۋ جانە مەملەكەتتiك تiلدiڭ تولىققاندى قولدانىلۋى ماقساتىندا، ولاردىڭ مەنشiك نىسانىنا قاراماستان، تەلەراديو ارنالارى ارقىلى بەرiلەتiن مەملەكەتتiك تiلدەگi حابارلاردىڭ كولەمi ۋاقىت جاعىنان باسقا تiلدەردەگi حابارلاردىڭ جيىنتىق كولەمiنەن كەم بولماۋعا تيiس»، – دەلىنگەن.

ياعني، زاڭدا قازاقشا حابارلاردىڭ باسقا تىلدەگى باعدارلامالاردىڭ جالپى كولەمىنەن كەم بولماۋى عانا مىندەتتەلگەن. ءبىزدىڭ «50 دە 50» دەپ جۇرگەنىمىز – مۇلدە بەكەر ءسوز. كەمىندە عانا 50 پايىز بولۋى كەرەك. دەمەك، ارتىق بولۋى، 60, 70, 80, 90 پايىزعا جەتۋى – ءتىپتى دە زاڭسىزدىق ەمەس!

تەلەارنالاردىڭ ءبارىنىڭ دەرلىك تىزگىنىن ورىستىلدىلەر ۇستاپ وتىرعانىن ەسكەرسەك، كوگىلدىر ەكرانداعى تىلدىك اراسالماقتىڭ وڭايلىقپەن وزگەرە قويۋى نەعايبىل. ول باسشىلار زاڭ تالابىن مۇلدە ورىنداپ وتىرماعانىن جاسىرۋعا دا مۇددەلى. ياعني، ارقانداي الەۋمەتتىك ساۋالنامالارعا، ارنا جەتەكشىلەرىنىڭ قالاۋى ەسكەرىلە جۇرگىزىلگەن كۇماندى زەرتتەۋلەرگە كوپ سەنە بەرۋگە دە بولمايدى. سول سەبەپتى دە تەلەكومپانيالاردىڭ تىلدىك ساياساتىنىڭ قۇبىلۋىن مەن قاراپايىم عانا ادىسپەن – ءار ارنانىڭ ءبىر اپتالىق ەفيرىنىڭ قانشا ۋاقىتىندا قازاقشا، قانشا ۋاقىتىندا ورىسشا باعدارلامالار بەرىلگەنىن انىقتاۋ ارقىلى باقىلاۋعا بەيىلمىن. الىنعان تسيفرلاردى ارنانىڭ جالپى ەفيرىن 100% دەي وتىرىپ، پايىزعا جىكتەيمىن.

تومەندە ۇسىنىلىپ وتىرعان كەستە – وتكەن اپتاداعى، ياعني بيىلعى جىلدىڭ 4–11 قاراشاسى ارالىعىنداعى كورسەتىلىمدەرگە جاسالعان سونداي جۋرناليستىك ساراپتامانىڭ ناتيجەسى. بايقاعان بولارسىزدار، قازىر «قازاقستان»، «ەلارنا» جانە «حاباردان» باسقا بىردە-ءبىر ارنا زاڭ تالابىن ورىنداپ وتىرعان جوق. جانە، مۇنداي كەستەنى سوناۋ 1999 جىلدان بەرى تۇراقتى جاساپ كەلە جاتقان وسى جولدار اۆتورىنا سەنىڭىز، ەشقاشان ورىنداپ تا كورمەگەن! دەمەك، الدىڭعى جىلدارمەن سالىستىرعاندا، ەپتەپ ىلگەرىلەۋ بولعانىمەن، جالپى العاندا، قۋاناتىن ەشتەڭە جوق دەگەن ءسوز. ونىڭ ۇستىنە كوممەرتسيالىق ارنالاردا قازاقشا حابارلاردىڭ باسىم كوپشىلىگى تۇنگى 12 مەن تاڭعى 8-ءدىڭ ارالىعىندا بەرىلەدى. بۇرىن 100% قازاقشا بولعان «ەل ارنانى» دا ابدەن قوستىلدى عىپ ءبىتىرىپ ەدىك، كەيىنگى ۋاقىتتا عانا ونداعى ارا سالماق جاقسارا باستادى.

ءبىر اپتاداعى تەلەحابارلاردىڭ تىلدىك ۇلەس سالماعى (%)

ەسكەرتۋلەر:

ا) * قاز. – قازاقشا، ور. – ورىسشا.

ءا) ** – «قازاقستان» ارناسىنىڭ 2002 جىلعى كورسەتكىشىندە قازاقشاسى مەن ورىسشاسىنىڭ قوسىندىسى (49,1+49,5) 98,6% بولىپ تۇر. قالعان 1,4% – سول كەزدەگى كورەي، ۇيعىر جانە نەمىس تىلدەرىندەگى حابارلاردىڭ جيىنتىق ۇلەسى.

ب) *** – «حابار» ارناسىنىڭ دا 2002 جىلعى كورسەتكىشىندە قازاقشا جانە ورىسشا باعدارلامالاردىڭ قوسىندىسى (22+77,8) 99,8%-عا تەڭ بوپ تۇر. قالعان 0,2% – سول كەزدە ەفيرگە شىعىپ تۇرعان اعىلشىنشا جاڭالىقتاردىڭ («حابار-نيۋس») ۇلەسى.

ۆ) **** – 2002 جىلى «استانا» ارناسى رەسپۋبليكاعا تارالمايتىن ەدى.

گ) *****– «7 تۆ» جانە «ەۋرازيا» ارنالارى بۇرىنعى زەرتتەۋلەردە بولعان جوق.

كەستەدەن كورىنىپ تۇرعانىنداي (ەڭ سوڭعى، «2013 جىل» دەگەن باعانعا نازار سالىڭىز), ءدال قازىر زاڭ تالابىن «قازاقستان» ۇلتتىق ارناسىنان (100 پايىز) بولەك تەك «ەل ارنا» (71,4 %) جانە «حابار» (54,2%) عانا ورىنداپ وتىر. باسقا ارنالاردىڭ ەشقايسىسى بۇل كورسەتكىشتەرگە جەتە الماي كەلەدى. ماسەلەن، «استانا» ارناسىنداعى قازاقتىلدى باعدارلامالاردىڭ ۇلەس سالماعى 48,8% بولسا، «ستۆ»-دا – 43,7%، «كتك»-دا – 29%، «7 تۆ»-دا – 20,6%، «31 ارنادا» – 20,2%، «تاڭدا» – 19,5%، «نتك»-دا – 17%، ال «ەۋرازيا» ارناسىندا نەبارى 9,3%-دى قۇرايدى!

مۇنىڭ ءبارى – تۇتاس اپتاداعى جالپى كورسەتكىشتەر. ال ەگەر كوسەنىڭ يەگىندەگى سەلدىر ساقالداي سەلتيگەن وسى سيرەك قازاقشانى ءار كۇنگە بولەر بولساق، وندا ءتىپتى بوتاداي بوزدارىمىز انىق. سەبەبى، ءار كۇندىك ەفيرلىك ۋاقىتقا شاققاندا، «كتك»-نىڭ قازاق تىلىندەگى كورسەتىلىمدەرى تاۋلىك ىشىندەگى حابارلارىنىڭ 4/1-ىنە، «تاڭدا» – 5/1-ىنە، «31 ارنادا» – 6/1-ىنە، «نتك»-دا – 7/1-ىنە، ال «ەۋرازيا» ارناسىندا 8/1-ىنە تەڭ بولماق!

بۇل نە دەگەن ماسقارا؟! بۇلاردان زاڭ تالابىن سۇراماق تۇگىلى، ءمينيستردىڭ ءوزى ايتقانداي، ليتسەنزيانى بىردەن كەرى قايتارىپ السا دا ارتىق بولماس ەدى. ءتىپتى باسقالارىنا ناقتى ۇرەي تۋعىزۋ ءۇشىن، بىرەۋىن، راسىندا دا، «قۇرباندىققا» شالعان ءجون بە الدە؟ جالپاقشەشەي بيلىگىمىز ونداي باتىل دا قاتاڭ قادامعا بارا الار ما ەكەن؟

سوسىن، جوعارىدا ايتقانىمىزداي، جەكە مەنشىك ارنالاردىڭ ءبارى دەرلىك مەملەكەتتىك تىلدەگى حابارلاردى تاڭعى 6 مەن 8 ارالىعىنا، سوسىن تۇنگى 1 مەن 4-ءتىڭ اراسىنا قويادى. دەمەك، ۇيقىسى بۇزىلعان بايعۇستار مەن تۇنگى قاراۋىلدار بولماسا، سول از-كەم باعدارلامانىڭ ءوزىن كورىپ جاتقان جۇرت تا شامالى. اقىرى مەملەكەت وسى ىسكە بەل شەشىپ كىرىسكەن ەكەن، زاڭ تالابىن تولىعىمەن ورىنداتقانى ءجون. مەملەكەتتىك تىلدەگى كورسەتىلىمدەردىڭ ءار ارنانىڭ تاۋلىك كەستەسىندەگى ورنى رەتتەلىپ، نەگىزگى بولىگى ەل ەكران الدىنا جينالاتىن كورىلىمدى ۋاقىتتا بەرىلۋىن قامتاماسىز ەتۋ قاجەت.

مۇنى «باق تۋرالى» زاڭنىڭ 3-بابىنىڭ 3-تارماعى راستايدى: «مەملەكەتتىك تىلدەگى تەلەۆيزيالىق جانە راديو باعدارلامالارىنىڭ ارقايسىسىنىڭ جەرگىلىكتى ۋاقىت بويىنشا ءنول ساعاتتان باستاپ ەسەپتەلەتىن ۇزاقتىعى التى ساعات بولاتىن ۋاقىت ارالىعىنداعى كولەمى باسقا تىلدەردەگى حابارلاردىڭ جيىنتىق كولەمىنەن كەم بولماۋعا ءتيىس».

دەمەك، تاڭعى 6 مەن كۇندىزگى 12, كۇندىزگى 12 مەن كەشكى 6, كەشكى 6 مەن تۇنگى 12, تۇنگى 12 مەن تاڭعى 6 ارالىعىنداعى ءاربىر ساعاتتا قازاقشا حابارلار كەم دەگەندە 50 پايىز، ياعني 3 ساعات بولۋى تالاپ ەتىلەدى. ال قازىر بىزدە مۇلدە ولاي ەمەس. «كتك»، «نتك»، «7 تۆ»، «31 ارنا»، «تاڭ» سەكىلدى ارنالار ازىن-اۋلاق، ءبىرلى-جارىم قازاقشا كورسەتىلىمدەرىنىڭ ءوزىن (نەگىزىنەن ويىن-ساۋىق، ىرجاقاي دۇنيەلەر) تاڭعى 6-عا، الدە تۇنگى 3-كە قويادى.

• مىنا سۇمدىقتى قاراڭىز: ءجۇز پايىز قازاقشا «قازاقستاندى» قوسپاعاندا، كەستەدە كورسەتىلگەن قالعان 10 تەلەارنا جالپى العاندا اپتاسىنا 1482 ساعات حابار تاراتادى. ونىڭ 1011 ساعاتى – ورىس تىلىندە بولسا، تەك 471 ساعاتى (ياعني، 32 پايىزى عانا) – قازاقشا ەكەن!

كوردىڭىز بە، ءبىزدىڭ اقپاراتتىق تەلەكەڭىستىگىمىزدىڭ 68 پايىزى ورىس تىلىندە يگەرىلىپ، بۇرىنعى مەتروپوليانىڭ يدەولوگياسى ەمىن-ەركىن جۇرگىزىلىپ جاتىر. وڭ-سولىن تانىپ ۇلگەرمەگەن قانشاما جاس وتانداسىمىز وزگە الەمگە، بوتەن دىلگە بۇرىلىپ بارادى. اقپاراتتىق كەڭىستىك دەگەن سوزىلا بەرەتىن رەزەڭكە ەمەس شىعار، ونىڭ دا شەتى-شەگى، سۇراۋى، جاۋاپكەرشىلىگى بولۋى كەرەك ەمەس پە؟ بۇگىنگى بيلىك ءوزىنىڭ وسى سالاداعى ماقسات-مىندەتىن ۇعىپ وتىر ما؟

جارايدى، شەشۋشى كۇن – 1 جەلتوقسانعا دا كوپ قالعان جوق قوي. ون بەس جىلدان بەرى قازاقتىڭ ءتوزىمىن تاۋىسىپ كەلە جاتقان ماسەلە ون بەس كۇندە شەشىلە قالسا، مەيلى-اۋ!..

 «وبششەستۆەننايا پوزيتسيا»

(پروەكت «DAT» № 39 (215) 14 قاراشا 2013 جىل.

تاقىرىپ وزگەرتىلىپ الىندى. تۇپنۇسقاداعى تاقىرىپ:

ون بەس كۇننەن كەيىن

جابىلاتىن تەلەارنا قايسى؟