ارما الەۋمەت!

ساراپتاما

ءبىرىنشى. ىلكىدە تۇركى بالاسىندا ارنايى قاعان قۇزىرەتى ءۇشىن جۇمىس ىستەيتىن كورىپكەل باقسىلار ينستيتۋتى بولعان. اتى باقسى بولعانىمەن حاننىڭ قىرىق كىسىلىك اقىلشىسى ەدى. كورىپكەل باقسىلار حان كەڭەسى كەزىندە الداعى قاندايدا ءبىر ساياسي وقيعا مەن سيتۋاتسيانى كۇنى بۇرتىن بولجاپ، ءدوپ باسىپ تالداپ ءھام ساراپتاپ بەرە الاتىن سونى قابىلەتتىڭ يەسى-ءتىن. ولاردى ساياسي كورىپكەلدەر دەپ اتاسا دا بولادى. حان ەكىنشى ءبىر ەلدى جەڭۋ ءۇشىن بىلەك كۇشىنەن بولەك كورىپكەل باقسىلاردىڭ ستراتەگيالىق بولجاۋىنا دا جۇگىنەتىن. قارسىلاس ەلدىڭ كورىپكەل باقسىلارى دا وڭاي ەمەس ارينە.

ەكىنشى. ۋاقىت وتە كەلە ساياسي كورىپكەل باقسىلار تۇركىلىك بولمىستاعى ستراتەگيالىق مەكتەپ قالىپتاستىردى. تۇركى باقسىلارى قىتاي، ءۇندى، پارسى، ۇرىم ەلدەرىن جاۋلاپ الۋدا ماڭىزدى ءرول اتقاردى. ول كەزدەگى جاھاندىق جاۋلاسۋلار جەر، سۋ، سالىق نەمەسە شەكسىز بيلىك ءۇشىن عانا ەمەس ەدى، الەمدىك قارا كۇشكە ەگە بولۋ ءۇشىن دە جاۋلاساتىن. بۇگىنگى تىلمەن ايتقاندا اقپاراتتىق مەديا سوعىسىنا ۇقساپ قالادى. ءبىر ەلدىڭ كورىپكەل باقسىلارى ەكىنشى ەلدىڭ «اقپاراتىن» ۇرلايدى نەمەسە قورقىنىشتى ميف پەن اقپارات ويلاپ تاۋىپ ۇرەي جانىن الادى.

ءۇشىنشى. تۇركىلەردى اسكەري قۋات جانە جاۋىنگەرلىك قابىلەت جاعىنان جەڭۋ مۇمكىن ەمەس ەدى. تۇركىلەردى جەڭۋ ءۇشىن كورىپكەل باقسىلار مەكتەبىن تامىرىمەن قۇرتۋ كەرەك تۇعىن. ول ءۇشىن كلاسسيك دىندەردى قۇرال رەتىندە پايدالانۋ ياعني ءدىندى- ساياسيلاندىرۋ قاجەتتىلىگى تۋىندادى. ءبىر قىزىعى تۇركى باقسىلارى الەمدىك كلاسسيك دىندەردى تۇركىلىك باعزى سەنىمگە بەيىمدەپ ءساتتى مۋتاتسيالاپ بەردى. ءسويتىپ باقسى - مولداعا اينالدى، دەگەنىمەن اتى مولدا بولعانىمەن باقسىنىڭ ءرولىن اتقاردى، ساياسي كورىپكەلدىك جالعاسا بەردى. سونىڭ نەگىزىندە كەيىن تۇركى مۇسىلمانشىلىعى قالىپتاستى.

ءتورتىنشى. تۇركى مۇسىلمانشىلىعى اقيدا، فيكھ جانە تاسساۋف ىلىمدەرىنەن بولەك ءدىن مەن ساياسي بيلىكتى مۋتاتسيالاۋدا ءوز الدىنا بولەك ينستيتۋت قالىپتاستىردى. ناتيجەسىندە اراپ، پارسى جانە باسقا دا جات ەلدىڭ مادەني، ساياسي ىقپالىنا قارسى تۇركىلىك تانىم مەن تۇيسىك پايدا بولدى. ونى سول ءداۋىردىڭ تۇركىلىك مەديا حولدينگى دەۋگە دە بولادى. سول عاسىردا تۇركى مەدياسى اراپ، پارسى ەلىنە اقپاراتتىق «سوعىس» جاريالادى.

بەسىنشى. كەيىنگى جاۋلاسۋلار تەك قانا «تۇركى مەدياسىن» قۇرتۋعا ارنالدى. ول ءۇشىن بيلىك قۇزىرەتىندەگى كورىپكەل باقسىلاردى تۇبىرىمەن جويۋ كەرەك. يسلام ءدىنىن ادامي قۇندىلىقتان بىرتىندەپ ساياسي قۇرالعا مۋتاتسيالاي باستاعان كەيىنگى يمپەريالاردىڭ جالعىز قىزمەتى - تۇركى باقسىلارىن جەر جيھاننان قۇرتۋعا جۇمىس ىستەدى. ول ءۇشىن جاڭا ءدىني دوكترينا قاجەت-ءتى. ونىمەن زاكون كۇشى مىعىم يمپەريالار اينالىستى.

التىنشى. اتالعان وقيعا قازاق حاندىعى كەزەڭىنە دەيىن جالعاستى. تۇركى تەكتى رۋلاردىڭ ءوز الدىنا قازاق اتانۋىنىڭ ءبىر سەبەبى دە وسى ەدى. ياعني تۇركىلىك بيلىك ءداستۇرى مەن ءدىني سەنىمنىڭ تەڭگەرىمى. تۇركىستان، سىعاناق، تاشكەن، سامارقان، بۇقارا جانە قوقانداعى ايقاستاردا سالىق، سۋ جانە جەر مەن بيلىك ءۇشىن كۇرەسۋدەن بولەك تۇركىلىك بولمىستى ساقتاپ قالۋ ءۇشىن دە ەكەنىن ۇمىتپاعان ءجون.

جەتىنشى. ءبىز ايتىپ وتىرعان تاريحي اڭگىمە رەسەي يمپەرياسى ءۇشىن تۇسىنىكتى ەدى. سول سەبەپتى قازاق دالاسىن جىلدام وتارلاپ ۇندىگە تەز جەتۋ ءۇشىن ءدىني تاكتيكالار قولدانىلدى. ونىڭ سيپاتى ەكى ءتۇرلى بولدى: 1) تۇركىلىك ساياسي كورىپكەلدەر مەكتەبىن جويۋ ياعني حاندىق وردانى السىرەتۋ; 2) تۇركىلىك مۇسىلمانشىلىقتى جويۋ.

سەگىزىنشى. تۇركى رۋحانياتىن بولشەكتەۋ ءۇشىن پاتشالىق رەسەي ورىنبوردان ءمۇفتيات قۇرىپ، بالاما سەنىم ۇسىندى. ماقسات قازاق مۇسىلمانشىلىعىن ءداستۇرلى بۇقارا، سامارقان مەكتەبىنەن ءبولىپ اكەتۋ ەدى. ەسەسىنە رەسەيلىك مۇسىلمانشىلىق كونتسەپتسياسى قازاق دالاسىندا قارقىندى جۇرگىزىلدى. بىراق، بۇنىڭ سوڭى ءبىر عاسىرعا جۋىق تۇركى مۇسىلمانشىلىعى مەن رەسەي مۇسىلمانشىلىعى اراسىنداعى ايقاسقا اپارىپ سوقتى. قازاقتاردىڭ ورىنبور مۇفتيلىگىنە قارسى كۇرەسىن يسلامنان باس تارتۋ دەپ تۇيسىنگەن رەسەي بيلىگى جاپپاي حريستيان ميسسيونەرلىك قىزىمەتىن (شوقىندىرۋ) قولعا الدى.

توعىزىنشى. سونىمەن 19 عاسىردا قازاق حالقى رۋحاني كۇيزەلىستىڭ ەڭ شىڭىراۋىنا ءتۇستى. ۇلت ينتەلليگەنتسياسى الدىندا تۇركىلىك مۇسىلمانشىلىقتى ساقتاۋ، ورىنبور مۇفتيلىگى بيلىگىن السىرەتۋ جانە شوقىندىرۋ ساياساتىن توقتاتۋ دەيتىن ءۇش ۇلكەن مىندەت قاتار تۇردى.

ونىنشى. ورىنبور مۇفتيلىگىمەن، شوقىندىرۋ ساياساتىمەن سوڭىنا دەيىن كۇرەسكەن قازاق ينتەللەگەنتسياسى كۇرەس تولىق اياقتاماي جاتىپ كوممۋنيستىك رەجيمنىڭ قۇربانىنا اينالدى. سونىمەن تۇركىلىك مۇسىلمانشىلىق، تۇركىلىك رۋحانيات ادەبيەت پەن تىلدە جالعاسىن تاپتى. ا.بايتۇرسىنۇلى باستاعان الاش ينتەلليگەنتسياسى ءتىل مەن ادەبيەتتى بارىنشا تۇركىلەستىردى، جات ءسوز ءتىپتى جات قارىپتى تىلدەن شىعارىپ تۇركىلىك ساف دىبىستى، مىڭ جىلدان بەرى بۇزىلماعان تۇركىلىك ءتىلدى ءتۇزىپ شىقتى. ناتيجەسىندە تۇركىلىك سانادا، تۇركىلىك ماسشتابتا ويلانا الاتىن ءبىر بۋىن ۇرپاق قالىپتاستى. بىراق پاتشالىق رەسەي كەزىندە ءۇزىلىپ قالعان ساياسي بيلىكتى تۇركىلەندىرۋ ۇدەرىسى حح عاسىردا دا تولىق ىسكە اسپادى. تۇركىلىك ساياسي سانا كوممۋنيزم ساندىراقتارىمەن تۇنشىقتىرىلا باستادى.

ون ءبىرىنشى. سوۆەت وداعى ورناعان كەزدە تۇركىلىك مۇسىلمانشىلىقپەن كۇرەستى جاڭا دەڭگەيگە كوتەردى. ورتالىق ازيانىڭ ءدىني قۇندىلىقتارىن السىرەتىپ يمپورت ءدىني سەنىمدى ورناتتى. ەكىنشى جاھان سوعىسى كەزىندە گەرمانيادا قۇرىلعان تۇركىستان مۇفتيلىگىنە بالاما رەتىندە تاشكەننەن ءدىني قۇزىرەت قۇردى. ءسويتىپ يسلام قۇندىلىقتارىن سوۆەتتەندىرە باستادى جانە ءداستۇرلى تۇركى مۇسىلمانشىلىعىنا جات كەيبىر ءدىني سەنىمدى قولدان جاساپ، تىقپالادى. تۇركىلىك ساياسي ساناعا تۇبىرىنەن شابۋىل جاسالىندى.

ون ەكىنشى. كسرو ۇكىمەتى تاراعان سوڭ تۇركىلىك مۇسىلمانشىلىق پەن تۇركىلىك ساياسي سانانىڭ جاڭعىرۋىنا مىڭ جىلدا ءبىر كەلەتىن تاريحي وراي تۋدى. بىراق، تۇركىلىك سانا مەن رۋحانيات مەكتەبى السىرەگەنى سونشا ونى عىلىمي جانە كەشەندى جۇزەگە اسىراتىن كادرلار قوسىنى بولمادى. وسى ۆاككۋمنىڭ كەسىرىنەن نەو ءدىني سەنىمدەر مەن يمپورتتالعان ءدىني قۇندىلىقتار قارشا بورادى. يمپورت ءدىن تۇركىلىك قۇندىلىقتاردى تاريحي سانادان وشىرۋگە ارەكەت جاسادى.

ون ءۇشىنشى. الەمنىڭ كەيبىر الپاۋىت كۇشتەرى تۇركىلىك ساياسي سانانىڭ قايتا جاڭعىرۋىنان، تۇركىلىك سەنىمنىڭ نىعايۋىنان الاڭدادى. سول سەبەپتى تۇركىلىك بولمىسقا مۇلدە كەرەعار ءدىني سەنىمنىڭ قازاق دالاسىنا ەتەك الۋىنا مۇددەلى بولدى. ناتيجەسىندە وتىز جىلدا تۇركىلىك سانادان ايىرىلعان جاڭا ۇلت، جاڭا كوزقاراس پايدا بولدى.

ون ءتورتىنشى. ءبىر قىزىعى رەسمي رەسەيدىڭ بۇل جاعدايدى ءجىتى باقىلاۋى ەدى. رەسەيگە كونكۋرەنت كەيبىر الپاۋىت كۇشتەر قازاق جەرىندە نەو يسلامنىڭ وركەندەۋىن قولداسا، رەسەي كەرىسىنشە سىبىرلىك شامانيزم قۇندىلىقتارىن كەشەندى زەرتتەۋدى قولعا الدى. رەسەيدە ءبىر عانا ستراتەگيالىق ماقسات بار ەدى.

ون بەسىنشى. رەسەيدىڭ ماقساتى - نەو يسلامنان ابدەن شارشاعان قازاق قوعامىنا جاڭا ءدىني قۇندىلىق ۇسىنۋ. ويتكەنى رەسەي قازاق زيالىلارىنىڭ نەو-يسلاممەن بولعان كۇرەسىن يسلاممەن كۇرەس دەپ باعالايدى.

ون التىنشى. سونىمەن قازاق قوعامى تاعى دا رۋحاني قۇلدىراۋدىڭ شىڭىراۋىنا كەتكەلى تۇر. قازاق رۋحانياتىنىڭ ءبۇيىرىن قىسقان ءۇش ۇلكەن تاقىرىپ: 1) نەو يسلامنىڭ بولىمسىز ناتيجەسى; 2) رەسەيلىك شامانيزم; 3) تۇركىلىك سانانىڭ قۇلدىراۋى.

ەندى قايتپەك كەرەك؟...

جەكە ۇسىنىسىم:

ءبىرىنشى. تۇركىسىلىك ساياسي سانانى كەشەندى قولعا الۋ; تاريحتا نەگىزىندە كۇلتەگىن، بىلگە قاعاندار مەن شىڭعىس قاعاننىڭ تاريح ساحناسىنا شىعۋى تىكەلەي تۇركىلىك ساياسي سانانى قالپىنا كەلتىرۋ ءۇشىن كۇرەستەن تۋعانىن جادىمىزدا ساقتاۋىمىز كەرەك; قاراپايىم حالىق تۇتىناتىن تۇركىلىك سەنىم نەگىزىندەگى يسلام دوكتريناسىن قابىلداۋ; شامانيزم مەن يسلام قۇندىلىقتارىن مۋتاتسيالاۋ.

ەكىنشى. تۇركىستان، بۇقارا نەمەسە سامارقاندى ورتالىق ەتكەن تۇركى مۇسىلمانشىلىعى ءداستۇرىن كەشەندى جاڭعىرتۋ; تۇركى ءمۇفتياتىن قۇرىپ يسلام الەمىنە رۋحاني كوسەم الىپ شىعۋ.

ءۇشىنشى. تۇركى دالاسىنان بولەك جات ەلدە ءدىني ءبىلىم الۋدى توقتاتۋ; تۇركى مۇسىلمانشىلىعى وقۋ قۇرالدارىن ءتۇزۋ; سامارقان، بۇقارا مەن تۇركىستانداعى تاريحي ءدىني وقۋ ورىندارىن قايتا جاڭعىرتۋ.

ءتورتىنشى. تۇركىلىك ساياسي سانانى جاڭعىرتۋ، الەمنىڭ گەوساياسي كارتاسىنىڭ تۇركىلىك نۇسقاسىن جاساۋ; تۇركىلىك ساياسي كورىپكەلدەر مەكتەبىن قايتا جاڭعىرتىپ تۇركىلىك ستراتەگيالىق Think Tank ورتالىعىن قۇرۋ.

بەسىنشى. تۇركى جازۋىن كەشەندى وقىتۋ، رەسمي ورىنداردا كيريل قارپىمەن قاتار قولدانۋ; سوندا بولاشاق پرەزيدەنت تە، قاراپايىم ءدىني قىزمەتكەر دە تۇرىك بىتىك جازۋىن، لاتىن ءالىپبيىن، شاعاتاي ادەبي ءتىلىن جانە بۇگىنگى زاماناۋي تەتىكتەردى قاتار مەڭگەرگەن ناعىز بىلىكتى تۇلعاعا اينالار ەدى. قازىر شە؟ تۇركى جازۋىن يگەرسە اراپگاعا قارسى، اراپ جازۋىن يگەرسە تۇركى جازۋىنا قارسى جاساندى "سانا" قالىپتاستى. تاريحي جازۋلاردى قاتار يگەرگەن تۇلعا الەمگە تۇركىلىك جاڭا كوزقاراسپەن قاراي بىلەتىن ەدى.

التىنشى. تۇركىلىك بۋرجۋازيالىق سانانى جاساۋ; تۇركىلىك بايلىق ۇعىمى، كاپيتال تۇسىنىگى تۋرالى كەشەندى زەرتتەۋ; مىسالى، تۇركىلەر ساۋدا-ساتتىقپەن، ايىرباسپەن جانە نارىقپەن قالاي اينالىستى؟ تۇركىلىك ساناداعى بايلىق انىقتاماسى؟ تۇركىلەردىڭ نارىقتاعى تاريحي تانىمىن بۇگىنگى ەكونوميكالىق قۇندىلىقتارمەن سايكەستەندىرۋ جانە كەيبىر ەكونوميكالىق مۇددەنى تۇركىلىك ساناعا مۋتاتسيالاۋ. ءسىز قىتايعا بارساڭىز قىتايلىق نارىقتى، جاپونعا بارساڭىز جاپوندىق نارىقتىق قۇندىلىقتى، اراپ ەلدەرىنە نەمەسە ەۋروپاعا بارساڭىز اراپتىق جانە ەۋروپالىق كاپيتال قۇندىلىقتارىن بايقايسىز، ءبىز دە الەمدىك بۋرجۋازيا مەن نارىقتا تۇركىلىك ءوز قۇندىلىقتارىمىزدى ۇسىنۋىمىز كەرەك.

جەتىنشى. الاش ينتەلليگەنتسياسىنىڭ ءتىل مەن ادەبيەتتەگى رەفورماسىن قايتا جاڭعىرتا وتىرىپ جاڭا دوكترينا قابىلداۋ; ياعني اتاپ ايتقاندا تۇركى ءتىلى كوميتەتىن قۇرۋ; ياكۋتيادان بالقانعا دەيىنگى تۇركى حالىقتارىنىڭ تىلدىك الەۋەتىن تولىق پايدالاۋ جانە ورتاق تۇركى تەرمينسوزىن جاساۋ. ونىڭ ءۇش ۇلكەن ءپرينتسيپى: 1) تىلدەگى بالاما ءسوز ءتول تۇركى تىلىنەن قاراستىرىلادى; 2) جات ءسوزدىڭ قازاقشا، وزبەكشە، تاتارشادا بالاماسى تابىلماعان جاعدايدا ياكۋت، التاي، قۇمىق، گاگاۋىز نەمەسە ت.ب تىلدەردە ساقتالىنعان ەسكى تۇركى سوزدەرى بولسا سولاردى باسشىلىققا الۋ; 3) ەشبىر بالاماسى جوق جات ءسوزدى بەيىمدەۋدىڭ تۇركىلىك گرامماتيكالىق ءپرينتسيپىن ءتۇزۋ.

ەلدەس وردانىڭ جازباسى

Abai.kz