حالقىمىزدىڭ ۇلتتىق بولمىسىن العاش قالىپتاستىرعان تاڭىرشىلدىك بۇگىنگى كۇندەرى قۇلدىراپ، قۇر سۇلدەرى عانا قالدى.

ناتيجەسىندە عاسىرلارلار قويناۋىنان كەلە جاتقان سالت-ءداستۇرىمىز ۇلت تىرەگى بولۋدان قالىپ، ءتىپتى، ەندى ءوزىنىڭ كەرى اسەرىن بەرىپ، ەلدىڭ رۋحاني قۇلدىراۋ سەبەبىنە اينالىپ وتىر. بۇگىنگى ماردىمسىز ءومىرىمىز، ونىڭ ىشىندەگى حالىق بىرلىگىنە قاۋىپ ءتوندىرىپ وتىرعان تاڭىرشىلدىك پەن بۇگىنگى ءدىنىمىز يسلامنىڭ اراسىنداعى الاۋىزدىق وسىنىڭ كورىنىستەرى عانا. بولمىستى تولىق قامتيتىن اۋەلگى تاڭىرشىلدىك بۇگىنگى كۇندەرى يسلامدى قابىلداماي، وعان قارسىلىق كورسەتىپ وتىر. ۇلت بولمىسىنىڭ قالپىنا كەلۋىنە، ونىڭ ىشىندە تاڭىرشىلدىكتىڭ  قۇلدىراۋ سەبەپتەرىنە كوز جىبەرۋ بۇگىنگى كۇندەرى وتە وزەكتى ماسەلە بولىپ وتىر.

بۇل ماسەلەلەردىڭ شەشىمىن حاكىم اباي ءىلىمى اياسىندا قاراستىرىپ كورەلىك.

اباي ءىلىمى بويىنشا، تاڭىرشىلدىكتىڭ قۇلدىراۋىنىڭ نەگىزگى سەبەبى بولمىستى تولىق قابىلداماۋدان شىعادى. تاڭىرشىلدىك كوشپەلى ومىردەن پايدا بولىپ، قورشاعان ورتانىڭ ىقپالىمەن قالىپتاسقاندىقتان، وتىرىقشى ومىردە تابيعاتتىڭ ىقپالى السىرەپ، تاڭىرشىلدىك قۇلدىراي باستادى. سەبەبى، تاڭىرشىلدىكتە ءوزىنىڭ پايعامبارى، قاسيەتتى كىتابى، نە بولماسا ءتارتىپتىڭ بۇزىلماۋىن قاداعالايتىن بەلگىلى ءبىر ەرەجە-راسىمدەرى جوق.  قورشاعان ورتانىڭ ىقپالى السىرەگەندە كوڭىل قۇلقىن قامىنا اۋىپ، ادامدار تىرشىلىك قامىمەن بىرلىكتەن ايىرىلا باستايدى. وسىلاي بىرلىك بولماي، بولمىس ۇيلەسىمدىلىگى بۇزىلادى. ادامدار ءبىر بولمىستى ءبولىپ، ونىڭ بولىكتەرىن عانا قابىلداي باستايدى. بولمىستىڭ بولىكتەرىنە تابىناتىن پوليتەيزم، كوپقۇدايىلىق (يازىچەستۆو) پايدا بولادى. ءبىرتۇتاس بولمىستى ءبولىپ قابىلداعاندىقتان، ادامداردىڭ وي ءورىسى تارىلىپ، ۇساقتالا كەلە ارالارىندا ءتۇرلى كەلىسپەۋشىلىكتەر تۋىپ، ءتۇرلى قاقتىعىستار كوبەيەدى. وسىلاي ادامنىڭ  وي ءورىسى بولمىستىڭ رۋحاني جانە ماتەريالدىق بولىكتەرىن تولىق قابىلداي المايتىن جاعدايعا كەلەدى. سانا تومەندەپ، بولمىستىڭ ماتەريالدىق دەڭگەيىنە تۇسەدى. جۇرەك بىلعانادى. «مەن» دەگەن جالعان ەگو پايدا بولىپ، سانا ودان سايىن تارىلادى. تومەنگى سانا قيانات تۋدىرىپ، ءتۇرلى كۇنالى ىستەر كوبەيەدى. كۇنالى ىستەر جۇرەكتى ودان ءارى بىلعاپ، ادامنىڭ ساناسى «جارىم ادام» دەڭگەيىنە تۇسەدى. وسىلاي قيانات ىستەر كۇنا تۋدىرىپ، ول جاڭا قيانات جاساتىپ، قورشاعان ورتامەن ۇندەستىك السىرەپ، تاڭىرشىلدىك ودان ءارى قۇلدىرايدى. بولمىستى تولىق قابىلداي المايتىن تازا ماتەريالدىق وي ءورىس، ياعني ءتان قۇمارىنىڭ كۇش الىپ كەتۋى وسىلاي پايدا بولادى.

اباي ءىلىمى اياسىندا قاراستىرا وتىرىپ بۇل قۇبىلىستىڭ بارىسىنا كوز سالايىق.

جالعان ەگونىڭ پايدا بولۋى. ادامنىڭ زاتتىق الەم زاڭدىلىعىنا ءتۇسىپ قالۋ سەبەبى -- ونىڭ رۋحاني بولمىسىن، ياعني ناعىز ەگوسىن ۇمىتىپ، جالعان ەگو پايدا بولۋى. جالعان ەگونىڭ نە ەكەنىن اباي «اقىل مەن جان – «مەن ءوزiم»، ءتان – «مەنiكi»، «مەن» مەن «مەنiكiنiڭ» ماعىناسى ەكi» دەپ تۇسىندىرەدى. ياعني، اقىل مەن جان مەنمىن، ال ءتان جانە ونىمەن بايلانىستىلاردىڭ بارلىعى مەنىكى. زاتتىق الەمدە «مەن» دەگەن ۇعىمنان «مەنىكى» شىعادى. «مەن» ءوزىن «مەنىكىمەن» بالاۋ «جالعان ەگو» بولىپ تابىلادى. بۇل ونى بولمىستان ءبولىپ، وعان قارسى قويادى. وسىلاي ءوزىن بولمىس بىرلىگىنەن بولگەن جان دارالانىپ، باسقالارمەن قارسىلاسا باستايدى. ءتۇرلى تەكەتىرەستەردىڭ نەگىزگى سەبەبى وسى. ال شىن مانىندە، جاننىڭ بۇل الەمدە ەشتەڭەسى جوق بولعاندىقتان، بۇل تەكەتىرەستىڭ ەشقانداي سەبەبى جوق. بۇل تۋرالى اباي بىلاي دەپ تۇسىندىرەدى:

ادام عاپىل دۇنيەنى دەر مەنىكى،
مەنىكى دەپ جۇرگەننىڭ ءبارى ونىكى.
ءتان قالىپ، مال دا قالىپ، جان كەتكەندە،
سوندا ويلا، بولادى نە سەنىكى؟

«مەنىكى» دەپ جۇرگەنىنىڭ بارلىعى ونىكى، ءبىر جاراتۋشىنىكى. ءبىز تەك قانا ونىڭ بەرگەنىن الىپ، ءوزىمىزدىڭ نازىك جانە تۇرپايى بولمىستارىمىزدى قۇرادىق. وسىلاي، وي-ءورىستىڭ قۇلدىراۋ سەبەبى – ادام بىلمەستىگىنەن ءوزىن تانمەن بالاپ، رۋحاني بولمىسىن ۇمىتىپ كەتۋىنەن ەكەنىن تۇسىنەمىز.

سونىمەن، ادامنىڭ نەگىزگى بولمىسى جان، ال قورشاعان ورتا، ونىڭ ىشىندە ءتان دە، ونىكى ەمەس، بولمىستىڭ بولىكتەرى. اۋەلگى تاڭىرشىلدىك بولمىس كورىنىسىن تولىق قامتيتىن ماڭگىلىكتى بولعانىمەن، زاتتىق دەڭگەيگە ءتۇسىپ، سانانىڭ قۇلدىراۋى باستالادى. ادام ساناسى ءناپسى ىقپالىمەن ۇنەمى رۋحاني دەڭگەيدە بولماي، وسىلاي تومەندەيدى. سانا بولمىستىڭ رۋحاني بولىگىن قابىلداي الماي، تەك قانا ونىڭ زاتتىق بولىگىنە كوڭىل اۋدارادى. سول ساتتەن باستاپ ساناداعى بولمىس كورىنىستەرى زاتتىق سيپات الىپ، ادام ماتەريالدىق الەمنىڭ ەكىۇدايىلىق زاڭدىلىعىنا تۇسەدى. ادام ساناسى ءبىرتۇتاس بولمىستى ءبولىپ قابىلداعاندىقتان، ءتۇرلى بەينەلەر الىپ، قۇلدىراپ كەتەدى. ادام ەندى بولمىستىڭ بىرتۇتاستىعىن قابىلداي الماي، بولىكتەرىن عانا قابىلداعاندىقتان، ساناسى ول بولىكتەردى ءوزىم دەپ قابىلداپ، قورعانۋعا كىرىسەدى. ءاربىر ۇساقتالعان بولىك ءوزىن «مەن» دەپ قابىلداعاندىقتان، ءتۇرلى اعىمدار پايدا بولىپ، ومىردەگى قايشىلىقتاردى تۋدىرادى. ولاردىڭ اراسىندا ايىرماشىلىقتار، كەلىسپەۋشىلىك، قارسىلاستىق تۋادى. پوليتەيزم كۇش الىپ، كوپقۇدايىلىق ەلدىڭ شىرقىن الىپ، قوعام قۇلدىراۋ جولىنا تۇسەدى. سول كەزدە قوعامدى قالپىنا كەلتىرۋ ءۇشىن اباي سوزىمەن ايتقاندا «كەز كەزىمەن ءنابي كەلدى». ولار بولمىستىڭ بىرلىگىن ءتۇسىندىرىپ، ءومىردى قايتادان ۇيلەسىمگە كەلتىرەدى. وسىلاي ءبىر اللاعا تابىناتىن مونوتەيستىك دىندەر پايدا بولدى. دىندەردىڭ پايدا بولۋ سەبەبى: ءبىر ءتاڭىردىڭ بىرتۇتاستىعىن قالپىنا كەلتىرۋ. ولار تاڭىرشىلدىكتىڭ ۋاقىتشا پايدا بولعان بولىكتەرى. سوندىقتان، زاتتىق الەمگە بەرىلگەندىكتەن، ۋاقىت كەلە ولار دا بولمىستىڭ بىرلىگىنەن اۋىتقىپ، ءتۇرلى اعىمدارعا ءبولىنىپ، بولمىستىڭ ءتۇرلى كورىنىستەرىن عانا قابىلداي باستايدى. وسىلاي، بۇگىنگى تۇسىنىكتەگى ءدىن -- تاڭىرشىلدىكتىڭ وزگەرگەن تۇرلەرى ەكەنىن بىلەمىز. بۇل وزگەرىس شەكسىز كوپ بولعاندىقتان، دىندەر تۇرلەرى دە سانالۋان. ولار ماتەريالدىق الەم زاڭدىلىعى بويىنشا پايدا بولىپ، ءوزىنىڭ شىڭىنا جەتىپ، قايتا قۇلدىراپ، اقىرى جوعالىپ كەتىپ جاتادى. ولاردىڭ ورنىنا باسقا دىندەر كەلەدى. ادامزات تاريحىندا بۇل كوپتەگەن اعىمدار تۋدىرادى. بۇلاردىڭ بارلىعى تاڭىرشىلدىكتىڭ قۇلدىراۋ كورىنىستەرى.

ەندى تاڭىرشىلدىكتىڭ قۇلدىراۋ سەبەپتەرىنە ورالايىق.

قيانات. جالعان ەگو، ونىڭ تارتىسى قياناتتى تۋدىرادى. بىرەۋدىڭ نارسەسىن مەنىكى دەۋ، اسىرەسە، ول قۇدايدىكى بولسا، بۇل ارينە قيانات، جانە ۇلكەن قيانات بولىپ تابىلادى. قيانات نەگە پايدا بولادى؟

«ونىڭ ءۇشىن كوبىنەسە بالالاردى جاسىندا اتا-انالارى قياناتشىلىققا سالىندىرىپ الادى» دەپ اباي قياناتتىڭ ارعى ءتۇبى تاربيەدە جاتقانىن كورسەتەدى. تاربيە دەگەنىمىز ادامنىڭ جاس كەزىنەن باستاپ، ءومىرىنىڭ سوڭىنا دەيىن ونىڭ جانىن بولمىس بىرلىگىنە باعىتتاپ، ونىمەن بىرىگۋگە ۇيرەتۋ بولىپ تابىلادى. تاربيە بالا كەزدەن باستالىپ، ءومىردىڭ سوڭىنا دەيىن جالعاسادى. ال جاس كەزدەن باستاپ الماعان تاربيەنى كەيىننەن قالپىنا كەلتىرۋ وتە قيىن بولادى.  ونداي ادامنىڭ ءومىرى زارداپتى بولادى. ءارى قاراي اباي ول زارداپتىڭ ناتيجەسىن بىلاي دەپ تۇسىندىرەدى:

ول قياناتشىل بالالارى تالاپقا دا، عىلىمعى دا، ۇستازعا دا، ءحاتتا يمان يعتيقادقا (دىنگە سەنىپ تابىنۋ) دا قياناتپەنەن بولادى. بۇل قياناتشىلار – جارىم ادام، جارىم موللا، جارىم مۇسىلمان. ولاردىڭ ادامدىعىنىڭ كامالات (جەتىلۋ) تاپپاعى – قيىننىڭ قيىنى. سەبەبى اللا تاعالا ءوزى – حاقيقات، راستىقتىڭ جولى. قيانات – حاقيقات پەن راستىقتىڭ دۇشپانى. دۇشپانى ارقىلى شاقىرتقانعا دوس كەلە مە؟

وسىلاي، اباي قوعامنىڭ، سونىمەن بىرگە، تاڭىرشىلدىكتىڭ قۇلدىراۋى «جارىم ادام»  مەن «جارىم مۇسىلمانداردىڭ» كوبەيۋىنەن ەكەنىن بىلدىرەدى. جارىم ادامداردان جارىم مولدالار شىعىپ، ولار جارىم مۇسىلمانداردى تۋدىرادى. بۇل ارادا «مۇسىلمان» دەگەندى «يماندى ادام»، ال «مولدا» دەگەندى تاربيەشى، مۇعالىم دەپ ءتۇسىنۋ كەرەك.  قوعامداعى پاراقورلىق، رۋحاني مەشەۋلىك، ادامگەرشىلىكتىڭ تومەندەۋ سەبەپتەرىن ءتۇسىنۋ سوندا وڭاي بولادى.

قيانات ءىس كۇنانى تۋدىرادى. كۇنا دەگەنىمىز نە؟ كۇنا دەگەنىمىز -- قيانات ءىستىڭ ناتيجەسى. قياناتتى ءىس كۇنا بولىپ تابىلادى. بۇل الەمدە «مەنىكى» دەپ جۇرگەننىڭ ءبارى ونىكى بولعاندىقتان، ءبىر جاراتۋشى ءۇشىن جاساماي، تەك ءوزىنىڭ قۇلقىن قامى ءۇشىن جاساعان ارەكەتتىڭ بارلىعى كۇنا بولىپ تابىلادى. سەبەبى، ادام وزىنە تيەسىلى ەمەسكە ۇمتىلىپ، زاڭسىزدىققا ۇرىنادى. بۇل تۇرعىدان العاندا، ەلدەر اراسىنداعى سوعىس قانا ەمەس، ءتۇرلى ۇرلىقتار، قاراباس قامىنان شىعا الماۋشىلىق، دىنارالىق جانە وتباسىنداعى كەلىسپەۋشىلىكتەردىڭ بارلىعى كۇنا بولىپ تابىلادى.  كۇنانى مويىنداۋ ءۇشىن سەنىم مەن تانىم، جانە ولاردىڭ ۇيلەسىمدىلىگى كەرەك. بۇل تۋرالى كەلەسى ماقالادا ءسوز بولادى.

دوسىم وماروۆ،

ابايتانۋشى، تەولوگ

Abai.kz