ەستەلىك

1975-جىلدىڭ اياق شەنى. كسرو جازۋشىلار وداعى ادەبي قورىنىڭ قازاق بولىمشەسىنە ديرەكتورلىققا تاعايىندالعان كەزىم. ءبىر كۇنى بولمەمنىڭ ەسىگى كەڭ اشىلىپ، الىپ دەنەلى مۇقاعالي ءتىسى اقسيىپ كىرە بەردى. ۇشىپ تۇرىپ، سالەم بەرىپ، قارسى قابىرعا ىرگەسىندەگى ديۆانعا جايعاسۋىنا يشارا جاسادىم. ول ديۆانعا ەمەس، ۇستەلىمدى جاناي تۇرعان بيىك ارقالىقتى ورىندىققا وتىردى. ۇستىندە - قوڭىرقاي جىلى كۇرتەشەسى، باسىندا - قاۋقيعان سارى مالاقايى. ءوڭى جۇدەۋ. انشەيىندە جىميىسىن جاراسىمدى ەتىپ ءتۇراتىن بەت شۇڭقىرى سۋالىڭقى جاعىنا ءسىڭىپ كەتكەندەي. مەن ىرگە جاقتاعى ورىندىقتاردىڭ ءبىرىن الىپ، مۇقاڭمەن دىزە تۇيىستىرە بەرە:

- مۇقا، حال-احۋالىڭ قالاي؟ - دەدىم.

مۇقاڭمەن تانىستىعىمنىڭ باستاۋى 1970-جىلدا، مەن "قازاق ادەبيەتى" گازەتىنىڭ رەداكتسياسىندا قىزمەت ىستەپ جۇرگەن تۇستا جاتقان جانە، قالايشا ەكەنىن بىلمەيمىن، مەن ءاۋ دەسكەننەن-اق "سەن" دەپ كەتكەنمىن-ءدى.

- ديۆانىڭا وتىرماعانىما سەن رەنجىمە، قىزتالاقتىڭ جۇمساعىن دا، قاتتىسىن دا كورىپ ءجۇرمىن عوي، اۋرۋحانادان كەشە شىقتىم، جارايدى، ونى قويشى، ساعان كەلگەن سەبەبىم: سەنىڭ اناۋ بۇعالتىرىڭ بار عوي، سول مەنىڭ "كوكقاعازىمدى" كورسە-اق جامان شوشيدى، ەي! سوعان ايتارىندى ايتشى! -     دەدى. بويىنان الدەبىر تانىس ءدارى ءيىسىن سەزگەنمىن، بىراق ءمانىسىن سۇراعىم كەلمەگەن.

- شوشىعانى قالاي؟ - دەدىم، ەشتەڭە تۇسىنبەي.

- وزىنەن سۇرا، - دەپ ءسال جىميدى دا، مالاقايىن الىپ ديۆانعا تاستاي سالدى. قوبىراعان شاشىن قوس قولدىڭ ساۋساعىمەن ارتقا قاراي سالالاپ-سالالاپ تارادى. كەڭ ماندايى جارقىراي اشىلدى.

- قازىر سۇرايىن، - دەپ ورىنىما باردىم دا، بۋحگالتەرياعا تەلەفون شالىپ، باس بۋحگالتەر فاريدا مينيكەەۆانى شاقىردىم. مۇقاڭ:

- قىزىق، - دەدى.

- نە "قىزىق"?  قاي سۇلۋ ەسىڭە ءتۇستى؟ - دەدىم، ازىلدەسە بەرەتىن ادەتىممەن. سول ارەدىكتە كەلىپ كىرگەن فاكەڭ نە ءۇشىن شاقىرىلعانىن اڭعارسا كەرەك، قولىنداعى "كوكقاعازدى" - ەڭبەككە جارامسىزدىق جونىندەگى بيۋللەتەندى ماعان ۇسىنا جاقىنداپ، مۇقاعاليعا قاراپ: - بۇلارىڭا  اقشا تولەۋگە پراۆومىز جوق دەسەم، مىنا تەنتەك ۇقپايدى، - دەدى.

- "پراۆومىز جوعى" قالاي؟ - دەدىم. "كوكقاعاز" ەكەۋ ەكەن.

- ليتفوندتىڭ مۇشەلىگىنەن شىعارىلعان، وزىنە ايتقانمىن.

- "شىعارىلعانى" قالاي؟! - دەدىم، ەرىكسىز تاندانىپ.

- پوستانوۆلەنيەنى الىپ كەلەيىن، كورىڭدەر، - دەپ فاكەڭ بۇرىلىپ جونەلە بەردى.

- ايتتىم عوي، «قىزىق» دەپ؟! - دەدى مۇقاڭ، ءتيىستى اقشاسىن ساناپ العان  كىسىشە جىلى كۇلىپ.

- "قىزىعىڭ"  بار  بولسىن!  -  دەدىم. "كوكقاعازدارىنا"  قاراسام: بىرەۋى جاقىندا عانا بەرىلىپتى، ەكىنشىسى ءتورت اي مولشەرى بۇرىندا جازىلعان.

فاكەڭ قايتادان كەلىپ، ءبىر پاراقتى الدىما قويدى. بولىمشەنىڭ رەسمي بلانكىسىندە "پوستانوۆلەنيە پراۆلەنيا" دەپ ورىس تىلىندە سايراپ تۇرعان قاۋلىنىڭ تۇجىرىمى: "مۇقاعالي ماقاتاەۆتىڭ سسسر جازۋشىلار وداعىنىڭ مۇشەلىگىنەن شىعارىلعانى سسسر جازۋشىلار وداعى ادەبي قورىنىڭ مۇشەلىگىنەن دە شىعارىلعانى بولىپ تابىلادىنى" ايتىپ ايقۇلاقتانعان. بولىمشە ديرەكتورى ءابدىراشيت احمەتوۆ قول قويىپ، ءمور باسقان.

- مىناۋ قاتە.  اناۋ جولعى كاسىپوداق ۇيىمىنىڭ قيسىنسىز ۋ-شۋى سياقتى بىردەڭەنى مالدانىپ جازعانسىزدار عوي؟! - دەپ فاكەڭە ورىنسىز رەنجىگەنىمدى اڭعارماي دا قالدىم. فاكەڭ:

- عابباس، سەن قىزىقسىڭ عوي، مەن پراۆلەنيەگە باعىناتىن بۋحگالتەر   عانا ەمەسپىن بە؟ - دەپ ورىندى كەيىدى.

- ءيا، قىزىق! - دەيدى مۇقاڭ، جايباراقات سويلەپ.  ونىڭ  ءسوزى قيتىعىما ءتيىپ:

- مىنا قاۋلىنى ماسكەۋ بەكىتىپ قويسا، "قىزىق" سوندا بولادى، "قىزىقتىڭ" كوكەسىن سوندا كورەمىز! مۇقا، سەن تىرپ ەتپەي وتىر، مەن قازىر كەلەمىن، - دەدىم دە، ءانۋار الىمجانوۆقا  بارىپ كەلەتىنىمدى ايتىپ، ەسىككە بەتتەدىم.

- ءبىرىنشى سەكرەتارعا باراسىڭ با؟ ول شەشە الار ما  ەكەن؟ - دەدى فاكەڭ، ماعان ىلەسە شىعىپ. ۇندەمەدىم.

ءانۋار تۇرلىبەكۇلى ءالىمجانوۆ - جازۋشىلار وداعىنىڭ باسشىسى -   بولمەسىندە وڭاشا ەكەن. سالەمدەستىم دە، ءمان-جايدى ايتىپ، الگى قاۋلىنى ۇسىندىم:

- مۇقاعاليدى وداق مۇشەلىگىنەن شىعارعاندارىڭىز راس پا؟ قاشان بولدى؟ سەكرەتارياتتا قارالىپ پا ەدى؟ - دەپ سۇراقتى شۇبىرتتىم. انەكەڭنىڭ قاباعى ءتۇيىلىپ، كوزى وتكىرلەنە قالدى. باسىن شايقاپ:

- اكاۋ، (انەكەننىڭ "اكاۋ" دەيتىن سوزسىرالعىسى بار-دى، - اۆتور), ءبىر رەت سەكرەتارياتتا ونىڭ ءتارتىبىن سىرتتاي قاراعانبىز. «ماسكۇنەمدىككە سالىندى» دەگەن ءسوز كوبەيە باستاعان سوڭ.  بىرىمىز: "وداقتىڭ مۇشەلىگىنەن شىعارايىق!" دەپ، ءبىرىمىز: "مۇشەلىگىن ءبىر جىلعا توقتاتىپ، شارتتى جازا قولدانايىق!" دەپ. مەن كەلىسپەدىم، ۇيات بولادى عوي! ول مۇقاعالي عوي، اكاۋ! ايتپاقشى، كاسىپوداق مۇشەلىگىنەن شىعىپ قالعان مۇقاعاليدىڭ ماسەلەسىن قاراپ، ءبىزدىڭ جىگىتتەر ۇياتقا قالىپتى عوي، وزدەرى وسى قىزىق! - دەپ يىعىن كۋجىڭ ەتكىزەدى.

- "قىزىق" كوبەيدى، اقىرى قايىرلى بولسىن، ال انداعى قاۋلىنى زاڭسىز دەپ ماسكەۋگە حات جىبەرەمىن دە، و جاقتىڭ جاۋابىن توسپاي-اق بيۋللەتەندەرىنىڭ اقشاسىن تولەپ بەرەمىن، - دەدىم. انەكەڭ قاۋلىنى ماعان قايىرىپ:

- دۇرىس، دۇرىس!  - دەدى. مەن ۇستەلگە قاۋلىنى اۋدارىپ توسەدىم:

- انەكە، وسى ايتقاندارىڭىزدى مىنانىڭ سىرتىنا قازىر جازىپ قويامىن، - دەدىم.

- ءسويت، مەن قول قويىپ بەرەيىن،  - دەدى.

بولمەمە ورالسام - مۇقاڭ جوق! بۋحگالتەريا بولمەسىنە باس سۇقسام، الدەنەنى ايتىپ، قىز-كەلىنشەكتەردى ءماز-ءمايرام ەتىپ سوندا وتىر!

- فاكە، "تەنتەگىڭىزدىڭ" مۇشەلىكتەن شىعارىلعانى بەكەر، مىنا قاۋلى كۇشىن جويدى، ەندى بيۋللەتەندەرىن  تەز تولەپ بەرىڭىز! - دەدىم.

- ماعان ءبارىبىر، - دەدى فاكەڭ، مۇقاڭا جىلى قاراپ.

- ال، مۇقا، اقشاندى ەرتەڭ الاسىڭ، سەن ەندى اۋىرعاندى قوي، ۋادەندى بەر، اكەل قولىندى! - دەپ ازىلدەدىم. ول قولىمنان ۇستاپ كۇلىمدەپ وتىردى دا:

- ءاي، عابباس، اۋىلدا سەنىمەن جاستى ءىنىم بار، اتى - توقتارباي، مەنەن ءتورت جاس كىشى، ەكەۋىڭ تۇيدەي قۇرداس ەكەنسىندەر، ەكەۋىندى ءالى تانىستىرامىن، - دەپ ورنىنان تۇرىپ، يىعىمنان ءبىر قاقتى دا، ماڭقيىپ شىعىپ كەتتى. مەنىڭ كوز الدىما مۇقاڭمەن قۇرداس اعام قادەستىڭ (وسكەمەندە تۇرادى) قىمبات كەلبەتى كەلە قالدى.

ەرتەڭىندە تۇستەن كەيىن بولمەمنىڭ ەسىگى تاعى كەڭ  اشىلىپ، مۇقاعالي ماڭ-ماڭ باسىپ، كۇلىمسىرەپ كىرىپ كەلە جاتتى. تۋسىرتىنان بايبىشەسى - لاشىن جەڭگەمىز كورىندى. سالەم بەرە كوتەرىلدىم. مۇقاڭ مەنى قۇشاقتاپ:

- باۋىرىم، كوپ راحمەت، راحمەت! جەڭگەڭ اقشاسىن، انە، قالتاسىنا سيعىزا الماي تۇر. اي، بايبىشە! - دەپ جەڭگەمىزگە بار دەنەسىمەن بۇرىلا قارادى دا: - سەن مىنا عابباستىڭ ۇيىندەگى كەلىنگە شۋبا اپەر، ۇقتىڭ با؟ وبيازاتەلنو اپەر، اقشا جەتەدى قىزتالاق! - دەدى، كوڭىلى تاسي اڭقىلداپ سويلەپ. جەڭگەمىز جىميىپ، باسىن يزەدى.

- مۇقا، سەن ەندى اۋرۋدى ۇمىت، كەلىنىڭە كيگىزگەن شۋباڭ سول بولسىن، اۋىرما، امان ءجۇر! - دەدىم.

- جارايدى! - دەپ قارقىلداپ كۇلىپ، قولىمدى قىستى.

مۇقاعاليمەن جازۋشىلار وداعىندا، كوشەدە تالاي رەت كەزدەسىپ، اڭگىمەلەسكەنمىن. دۇرىس ساتىندە دە، "بۇرىس" ساتىندە دە. "بۇرىس" دەپ وتىرعانىم - قىزۋ جۇرەتىن كەزدەرى. ونىسىن توڭىرەگىندەگىلەر تۇگەل بىلەتىن ەدىك قوي. ول كوڭىلشەك ادام بولاتىن. كەيدە «اتتەڭ» بولىپ قالاتىنى سول مىنەزىنەن ەدى. نە ءسۇرىنىپ-قابىنىنىپ كەلە جاتقانىن، نە بىرەۋگە سوقتىققانىن كورگەن جوقپىن. ءانۋار ءالىمجانوۆتىڭ مۇقاعاليدى دا، توقاشتى دا "بۇرىس" ساتتەرىندە كەلگەندەرىندە دە قالايدا قالجىڭمەن كۇلە قارسى الىپ، قياس قىلىقتارىن كەشىرىپ، الداپ-سۋلاپ شىعارىپ سالىپ تۇرعانىن بىرنەشە رەت كوردىم. "اكاۋ، جارايدى دەدىم توي، جارايدى ەندى، ەرتەڭ كەلشى، ءبارى بولادى، ەرتەڭ كەل!" دەپ، شاعىن دەنەسى سەلكىلدەي كۇلىپ، قاراپ تۇراتىن.

وسى ءتۇستا مىنا ءبىر ءجايتتى دە ءمالىم ەتەيىن. ءانۋاردىڭ ء"بىزدىڭ جىگىتتەر قىزىق" دەگەنى كاسىپوداق جينالىسى جايىندا. ءبىر كۇنى وداقتىڭ كاسىپوداق كوميتەتى جالپى جينالىسىن شاقىردى. قارالماق ماسەلەلەردىڭ ءبىرى - مۇقاعالي ماقاتاەۆتىڭ ءتارتىبى. جينالىستى ولجاس سۇلەيمەنوۆ ادەتىنشە ورىس تىلىندە سويلەپ  اشىپ، جۇرگىزىپ وتىردى. نەگىزگى ماسەلە بويىنشا بايانداما جاسالىپ، ءجارىسسوز بولىپ، ودان سوڭ كۇنتارتىبىندەگى باسقا ماسەلەلەردى قاراۋعا كەزەك كەلدى.  ولجاس ورنىنان نىعىزدانا تۇرىپ، زالعا قاباعى كىرتيە قاراپ، مۇقاعاليدى تاۋىپ الىپ، ايىپ تاعا ورشەلەنە سويلەپ-سويلەپ: "ماقاتاەۆتى ماسكۇنەمدىگى ءۇشىن كاسىپوداقتىڭ، جازۋشىلار وداعىنىڭ مۇشەلىكتەرىنەن شىعارۋ كەرەك!" دەپ توقتادى. مىنبەرگە شىققان ءبىر-ەكى جولداسىمىز قوستادى. سول قىلىقتارىنا شىداي الماي مىنبەرگە ۇمتىلىپ: - مۇقاعاليدىڭ اندا-ساندا ماساڭداۋ جۇرەتىنى راس، بىراق، ەشكىمنىڭ باسىن جارعان جوق، كوزىن شىعارعان جوق، ساكەنىنەن، ءىلياسىنان، بەيىمبەتىنەن، مۇحتارىنان، سابيتىنەن، باسقا دا ۇلكەن-كىشى تۇلعالارىنان كوزجازعان قازاق ادەبيەتىنە ەندى جەتپەي تۇرعانى مۇقاعاليدى  كۋىپ تاستاۋ ما؟! ولاي بولمايدى! بولمايدى! - دەپ، ورىنسىز ۇسىنىسسىماققا قاتتى ىزالانا قارسىلىق جاسادىم. مەنى ورازبەك سارسەنباەۆ، بەكسۇلتان نۇرجەكەەۆ  قوستادى. يۋ-قيۋ باستالدى. «مۇقاعالي كاسىپوداقتىڭ مۇشەلىك جارناسىن ۋاقتىلى تولەپ ءجۇر مە، سونى ايتسىنشى ءوزى!» - دەدى الدەكىم.

مۇقاعالي زالدىڭ ورتا شەنىندە وتىرعان-دى. ءجۇرت: ء"يا، ءيا، ايتسىن!" دەسىپ، مۇقاعاليعا جالت-جالت قاراستى. ول ءتىسى اقسيا كۇلىپ وتىر. قولىن سىلتەيدى. جانە بىرەۋ: "ونىڭ ايتقىسى كەلمەسە، كوميتەتتىڭ جارنا جيناۋشىسى كىم ەدى، سول ايتسىن!" دەپ تالاپ ەتتى. كوميتەت توراعاسىنىڭ تۇرمىس ماسەلەلەرى جونىندەگى ورىنباسارى بۋحگالتەر فاريدا مينيكەەۆا    ورنىنان تۇردى دا: مۇشەلىك جارناسىن ءۇش جىل بويى تولەمەگەندىگى سەبەپتى ماقاتاەۆ جولداس مۇشەلىكتەن الدىڭعى جىلى شىعارىلعان بولاتىن، - دەدى. قىسقاسى: كوپشىلىك مىسقىل-وسپاق ايتا قارق-قارق كۇلىپ، مۇقاعالدى ورتالارىنا الا تاراپ كەتە باردى. «ءبىزدىڭ جىگىتتەر قىزىق» - سول!

ەندى مىنا ءبىر قۇجاتقا ۇڭىلەيىك:

«ءانۋار!

ايىپ ەتپە، سەنىڭ الدىڭا بارىپ بارلىق جاعدايىمدى ايتۋعا ارلانىپ وتىرعانىم جوق. سەن قابىلدامايدى، تىڭدامايدى دەگەن دە ويدان اۋلاقپىن. سەنىڭ قازىرگى جۇمىسىڭ قاۋىرت، ونى دا تۇسىنەم. سوندىقتان مەنىڭ جاڭا جىلدان بەرگى جاعدايىمدى ءوزىڭ بىلەسىڭ بە، جوق پا دەپ حات جازۋىما تۋرا كەلدى. مەنىڭ، سەميامنىڭ قازىرگى ءحالى وسىعان مويىن ۇسىندىردى مەنى. ۇيىڭە بارىپ جولىعۋدى ۇيات كوردىم. تاعى دا وتىنەم، ايىپقا بۇيىرما.

وزىڭە بەلگىلى بولار، بيىلعى جىل (1973) ماعان ونشاما قۋانىش اكەلە قويعان جوق ازىرشە. «جۇلدىزدان» مەنى بوساتقان، ول كەزدە سەن وار جاققا كەتكەن ەدىڭ. سەنىڭ كەلىسىمىڭ بولدى ما، جوق پا، ول جاعى ماعان ءالى بەلگىسىز. ءوزىم دە كىنالىمىن، ارينە، دەگەنمەن دە، ءدال جاڭا جىل كەلگەندە، بالالارىمنىڭ جەپ وتىرعان قورەگىنەن اجىراتاتىنداي ەشكىمگە ەشنارسە ىستەي قويعان جوق ەدىم...

جاسىراتىنى جوق، بايقايمىن، سەن ماعان سۋىق قارايسىڭ. سەن مەنى، مەنىڭ بولمىسىمدى تانيتىن سياقتى ەدىڭ عوي. تۇسىنبەيمىن، قانداي عانا وسەكشىنىڭ تىلىنە ەردىڭ؟! ارامدىق، ادامعا دەگەن جاۋىزدىقتان بويىن اۋلاعىراق ۇستايتىن ءبىر ادام مەندەي-اق بولار (وسىلاي دەۋگە ۇيالمايمىن!). ەگەر مەن تاراپىنان كوبىك ەزۋ بىرەۋلەر ساعان بىردەڭە دەپ جەتكىزسە، ونىڭ ءبارى جالعان ەكەندىگىن ءتۇسىنۋىڭدى وتىنەم.

ال الگى دەرت، ىشىمدىك ماسەلەسىنە كەلەتىن بولساق، ەندى ونىڭ ءيىسىن سەزدىرىپ، ءىزىن دە بىلدىرمەۋگە بەل بايلاعام. ەسىڭدە بولسىن، بۇل –مەنىڭ ازاماتتىق ءسوزىم!

ادامنىڭ ءبارىن دوس ساناپ، كوڭىلدەرىن جىقپاي، كولگىرسىپ كەلىپپىن. بايقاسام، مەندە دوس جوق ەكەن. دۇشپانىم بار ما، جوق پا –بىلمەيمىن. مەندەگى بار ايىپ – جەككورەتىن، قۇلقىم سۇيمەيتىن ادامعا جەككورەتىنىمدى، قۇلقىم سۇيمەيتىندىگىن سول ادامنىڭ الدىندا وپ-وڭاي ءبىلدىرىپ الاتىندىعىم (ىشسەم دە، ىشپەسەم دە).

ءانۋار! بۇگىننىڭ قىزىعىنان، راحاتىنان، بايشىلىق-بارشىلىعىنان قانشاما بەزىنىپ، بولاشاق ءۇشىن، قاۋىم ءۇشىن، بولاشاقتىڭ ادەبيەتى ءۇشىن ءومىر سۇرەيىن دەسەم، مەنىڭ قازىرگى بولمىس-تۇرمىسىم سونشاما ەزىپ، جانشىپ، جۋاسىتىپ بارادى. ءوزىم جارىق دۇنيەگە اكەلگەن بالالارىمنان ارتىق باقىت جوق ماعان. سولاردى ويلايمىن، قيىنداپ كەتتى...

ءوتىنىش: ەگەر مەنەن ءۇمىتىڭدى ءبىرجولا ۇزبەسەڭ، مەنى ءوزىڭنىڭ قاراۋىڭا جۇمىسقا ال. اقىندىعى دا، تالانتى دا، اتاعى دا قۇرىسىن، بالالارىمنىڭ جوقشىلىقتا بولۋىن كورگىم كەلمەيدى. ءبارى دە ەرجەتىپ، ەستەرى كىرىپ قالىپتى، ۇيالىپ ءجۇرمىن سولاردان... ءوزىڭ بىلەسىڭ، قىرىقتان اتتانىپ بارام عوي، ەندى قانداي بالانىڭ قاراۋىنا بارىپ ادەبي قىزمەتكەر بولماقپىن. نە دە بولسا، ءوز قاراۋىڭا ال، باتىر! قيىنداپ كەتتى. سەنەن العاشقى دا، اقىرعى دا ءوتىنىشىم وسى. قالعانىن ازاماتتىعىڭنان، قۇربىلىعىڭنان كۇتتىم!

سالەممەن، - مۇقاعالي.

20. 03. 1973 ج.

پانفيلوۆ، 147, كۆ.95. تەلەف. 27497».

بۇل حاتتان كەيىن ەكەۋى جاقسىلاپ اڭگىمەلەسكەن بولار. كوپ كەشىكپەي  مۇقاعالي ماسكەۋگە، ادەبيەت ينستيتۋتىنا وقۋعا جىبەرىلگەن. ول ءانۋاردىڭ: مۇنداعى «دوستارىنان» ۋاقىتشا بولسا دا قول ءۇزسىن، ۇلكەن ورتانى كورسىن، وقىسىن، ويلانسىن دەگەن قامقورلىق نيەتى عوي. بىراق مۇقاعالي تياناقتاپ وقي المادى. سول تۋرالى انۋارعا ينستيتۋتتان 1973-جىلعى قاراشادا حات كەلىپتى. جولداعان كىسى اتى-ءجونىن انىق جازباستان يىرلەپ قول قويا سالعان. ول ءبىزدىڭ اقىندى «ستيحينايا ودارەننوست كوتوروگو نەسومنەننا» دەپ باعالاي كەلىپ، وقۋدان شىعارۋعا ءماجبۇر بولعاندارىن وكىنە مالىمدەپتى. ال ءانۋار حات يەسىن ابدەن تانيتىن بولسا كەرەك، جاۋابىن: «ۋۆاجاەمىي الەكساندر پەتروۆيچ!» دەپ باستاپ، مۇقاعاليدى ءوزىنىڭ جوعارى قۇرمەتتەيتىنىن ايتىپ (مۇراعاتجايداعى ورىسشا نۇسقاسىنان سول جەردە قالايدا قازاق تىلىنە اۋدارىپ جازىپ العانىمدى ۇسىندىم): «...مۇقاعالي ماسكەۋدەن قايتىپ كەلگەندە مەن شەت ەلدە ەدىم، ول ورنىمدا قالعان حاتشىعا: -جازۋشىلار وداعى الدىندا ۇياتتىمىن. ەندى مۇندا جۇرە المايمىن، اۋىلىما كەتىپ بارامىن، جاڭا جىر جيناعىمدى دايىنداپ بولعان سوڭ كەلەمىن، - دەپ كەتىپتى... تالانتتى اقىننىڭ وداققا تانىلۋى ءۇشىن كىتابىن ماسكەۋدە ورىس تىلىندە شىعارعىمىز كەلەدى، ءسىز كومەكتەسسەڭىز جارار ەدى»، دەپ جازىپتى. كەيىندە اقىنىمىزدىڭ الماتىدا «زوۆ دۋشي» دەگەن اتپەن شىققان (ورىسشالاعاندار –يۋ.الەكساندروۆا مەن م. كۋرگانتسەۆ) ءۇش داستانى مەن 55 ولەڭى ەنگىزىلگەن جيناعىنا العىسوزىن ءانۋار: «...تۆورچەستۆو مۋكاگالي ماكاتاەۆا – ياركايا سترانيتسا كازاحسكوي پوەزي  شەستيدەسياتىح-سەميدەسياتىح گودوۆ ناشەگو ستولەتيا»، دەپ باستاپ: «پوروي ون بىۆال گرۋستەن، پوروي بەسپوكوەن، زاديريست ۆ سپورە. نو ۆسەگدا وستاۆالسيا جيزنەليۋبوم ي وپتيميستوم...  دوبروتوي ناپولنەنى ەگو ستروكي، دوبروتوي ي ليۋبوۆيۋ ك چەلوۆەكۋ»، دەپ تۇجىرىپتى. وسىنداي ادال پىكىرلى ءانۋاردىڭ مۇقاعاليعا قاشاندا وڭ كوزىمەن قاراعانىنا بۇل - جانە ءبىر دالەل. ءانۋار بولماسا، بۇل جيناعى شىقپاس تا ەدى.

قازاقستان جازۋشىلار وداعىنىڭ مۇراعاتىندا باسقارما حاتشىلارى القاسىنىڭ 1974-جىلعى قاڭتاردىڭ 24-ءى كۇنى وتكىزگەن ءماجىلىسىنىڭ №3 «ا» قاۋلىسى بار. وندا مۇقاعالي ماقاتاەۆتى كسرو جازۋشىلار وداعى مۇشەلىگىنەن شىعارۋعا شەشىم قابىلدانعانى جازىلعان. ول - جالعان شەشىم. سەبەبى: بىرىنشىدەن، سول ماجىلىستە قارالعان نەگىزگى ماسەلە جايىندا بايانداما جاساعان قالاۋبەك تۇرسىنقۇلوۆتان (وداق باسقارماسىنىڭ ءۇشىنشى حاتشىسى) كەيىن سۇراعانىمدا ول جولى مۇقاعالي تۋرالى ەشقانداي ءسوز بولماعانىن ايتتى. ەكىنشىدەن، قجو باسقارماسىنىڭ ءبىرىنشى حاتشىسى ءا. ءالىمجانوۆ شەتتە ءىسساپاردا جۇرگەن، ال ءبىرىنشى باسشى جوق كەزدە كىمدى بولسىن مۇشەلىكتەن شىعارۋ سياقتى كۇردەلى ماسەلە قارالمايتىنى وزىنەن ءوزى بەلگىلى. ەگەر ءتىپتى ءبىر شۇعىل سەبەپتەرمەن قاراۋ قاجەت بولعان كۇننىڭ وزىندە ءماجىلىستى ءبىرىنشى باسشىنىڭ مىندەتىن ۋاقىتشا اتقارۋشى ەكىنشى باسشى – ءىلياس ەسەنبەرلين وتكىزىپ، شەشىمگە سول قول قويۋعا مىندەتتى ەدى. ولاي بولماعان. سىرتقى بايلانىس جونىندەگى حاتشى ء(تورتىنشى) و. سۇلەيمەنوۆ قول قويىپتى، ەسەنبەرلين وتىرعاندا ونىڭ ءدال سول جولى ويتۋگە قۇقى جوق بولاتىن. ۇشىنشىدەن، قاۋلىنىڭ ءوزىن «ا»، «ءا»، «ب»... دەپ نومىرلەۋ ەشقاشان بولعان ەمەس. قوسىمشا ماسەلە قارالعان بولسا، وندا سول قاۋلىنىڭ باپتارىنا قوسىمشا رەتىندە: «ا»، «ءا»، «ب»... دەپ تارماق ەنگىزىلەدى. ياعني مىناۋ «№3 «ا» قاۋلى» الدەكىمگە نە مۇقاعاليدى مۇقاتۋ ءۇشىن، نە ءانۋاردى ارانداتۋ ءۇشىن كەرەك  بولعان دا، كەيىن، ماجىلىستەن سوڭ جازىلعان، دەمەك، جالعان قۇجات ەكەنى داۋسىز. جالعاندىعىنا جانە ءبىر دالەل - ول ماجىلىستە مۇقاعاليدىڭ ءتارتىبى قارالسا، شەشىم قابىلدانباستان بۇرىن تالقىلاۋ، پىكىرلەسۋ بولۋى، شەشىمنىڭ نەشە داۋىسپەن ماقۇلدانعانى ايتىلۋى تالاپ ەتىلەدى عوي، ال جازۋشىلار وداعىنىڭ مۇراعاتىندا ونداي قۇجات ء(ماجىلىس حاتتاماسى) جوق، پالەنباي ءماجىلىس ءوتتى، تۇگلەنباي شەشىم قابىلداندى دەگەن جارتى پاراق جازبا عانا بار.

قانشاما جىل قىزمەتتەس، جولداس بولىپ جۇرگەنىمدە انەكەڭنىڭ قولاستىنداعى قىزمەتكەرلەردىڭ بىردە-ءبىرىن، ءتىپتى جۇمىستان شىعارماق تۇرعاي، رەنجىتكەنىن دە كورگەن ەمەسپىن. ۇلكەن-كىشىمەن ازىلدەسىپ، قاتار قۇربىسىنداي تەڭ سويلەسەتىن، ولاردىڭ اعاتتىقتارىنا كەشىرىمدى ەدى. «جۇيرىكتىڭ ءتۇبىن بەرىك الادىنى» بەكەر ايتپاعان عوي.

مۇقاعاليدى اقىرعى كورگەنىم 1976-جىلدىڭ باس شەنىندە. ءبىر جاققا ءبىر شارۋامەن بارۋعا بولمەمنەن شىعا بەرگەنىمدە ونىمەن بەتپە-بەت ۇشىراستىم.

- و، مۇقا، اسسالاۋماعالەيكۋم! - دەدىم، ءسال اڭتارىلىپ.

- ۋاعالەيكۇماسسالام! كابينەتىڭە كىرەيىك، سەندە سروچنىي شارۋام بار، - دەدى. اۋرۋحانا ءيىسى مۇڭكي قالدى.

- سۇلۋ مەدسەسترالارىڭ دارىگە شومىلدىرىپ جىبەرگەن بە، نەمەنە؟ - دەپ قالجىنداي كىردىم بولمەگە. ونىڭ الىپ دەنەسى ءمۇجىلىپ كەتكەنىن اڭعارىپ، ىشتەي تىكسىندىم دە.

- اياۋشى ما ەدى قىزتالاقتار، ايامايدى عوي، - دەگەن مۇقاڭ كەڭ پالتوسىنىڭ تۇيمەلەرىن اعىتىپ جىبەردى دە: - مىنە! - دەدى. پالتوسىنىڭ استى - اۋرۋحانانىڭ تانىس كيىمى: ءتۇسى وڭعان بوزعىلت پيجاما، سارعىش كويلەك.

- ويباي-اۋ، مۇقا-اۋ، توڭىپ كەتكەن جوقسىڭ با؟! مىناۋىڭ نە، بۇل قاي ءجۇرىسىڭ؟!

- بۇل باتشاعاردا توڭاتىن ەشتەڭە قالعان جوق، مىنادان تومەن قاراي، - دەپ ول كىندىك تۇسىنا الاقانىن كولدەنەڭ ۇستادى، - مىنە، مىنادان تومەن قاراي ۋكول سالماق تۇرعاي كەزدىك سۇعىپ الساڭ دا تۇك سەزبەيدى قىزتالاق. تيحي چاستا تىراعايلاپ قاشىپ كەلدىم، باۋىرىم، اعاڭا اقىرعى رەت ءبىر كومەك كورسەت، ءما، ارىزىم، - دەدى دە، بۇكتەلگەن پاراقتى ۇستاتا سالىپ، ديۆانعا وتىرا كەتتى.

- قاشىپ كەلسەڭ - كەل، تەك "اقىرعى" دەگەن ءسوزىڭدى قايتىپ ال! -  دەدىم.

- ايتىلار ءسوزدىڭ ايتىلعانى جاقسى. بۇل اعاڭ ...  قاپ، انداعىنى ولەڭمەن جازباعان ەكەنمىن، ەسكەرتكىش بولاتىن.

- قايداعىنى ايتپا! - دەپ تاعى رەنجىدىم دە، ارىزىنا كوز تاستادىم. "دەنساۋلىعىمنىڭ ناشارلاپ بارا جاتقانىن ەسكەرىپ، ماتەريالدىق كومەك كورسەتسەڭىزدەر ەكەن»، دەگەن جالعىز سويلەم جازىپتى. قاعازىنان دا ءدارى ءيىسى شىعىپ تۇرعانى ەسىمدە. بۋحگالتەريادان كاسسير قىزدى شاقىرىپ الدىم دا، ارىزدىڭ ەتەگىنە "150 سوم" دەپ جازىپ، كاسسيرگە تەز الىپ كەلۋدى سىبىرلاپ قانا تاپسىردىم، مۇقاڭا بۇرىلسام، ول تەرەزەگە بەي-جاي قاراپ، جانتايىپ جاتىر ەكەن. قىز شىعىپ كەتكەن سوڭ اقىرىن جوتكىرىندى دە:

- ءومىر-اي، ءومىر دەپ جۇردىك، ءبىر جىلادىق، ءبىر كۇلدىك... سولاي، باۋىرىم، بۇل جامان اعاڭ اۋرۋحانادا اقىرعى ولەڭدەرىن جازىپ جاتىر، قۇدەكەڭ ەندى ءبىر اي مۇرسات بەرسە، سونىسىنا دا شۇكىرشىلىك ەتەرمىن، - دەدى. جۇرەگىم ءدىر ەتتى. كەۋدەمە ءبىر سۋىق قۇيىن سۇڭگي كىرىپ، قايتا شىعۋعا ارپالىسىپ، قۇددى بەيمالىم ءبىر حايۋانشا قۇتىرىنىپ، ىشكى سارايىمدى الدە تىرنالاپ، الدە تىستەلەپ جۇلقىلاعانداي اۋىر كۇي كەشە باستادىم. مۇقاڭا قاراۋعا دا، بىردەڭە دەۋگە دە ءداتىم قالماعانداي. قاعازدارىمدى اۋدارىستىرىپ، اققۇلا جوقتى ىزدەۋگە كىرىستىم. انشەيىندە بەزىلدەي بەرەتىن تەلەفونىم دا تىم-تىرىس.

ەسىك اشىلدى. فاريدا ەكەن.

- فۋھ، ءدارى ساسىپ تۇر عوي! - دەپ سويلەپ كەلىپ، مۇقاعاليعا قاراپ:

- ءا، تەنتەك، حال قالاي؟ - دەدى جىميىپ. مۇقاڭ ماڭقيا بۇرىلىپ، ورنىنان جايلاپ تۇرىپ:

- ە، فاكە، حال دەيتىن حال قالعان جوق، قوشتاسقالى كەلدىم، - دەدى. توبەسىنە جىلجىپ كەتكەن سارى مالاقايىن ميلىعىنا باسىڭقىراپ قويدى.

- ءاي، تەنتەك، جامان ءسوز ايتپا، نە بولدى ساعان؟ بۇ كۇندە كىم اۋىرماي ءجۇر؟! - دەدى فاكەڭ. مەن ول كىسى الىپ كەلگەن 150 سومدى جانە شىعىس وردەرىن مۇقاڭا ۇسىنىپ:

- ازىرشە وسىنى الا تۇر، الگى ماكسيمالنىي مولشەر دەگەنىمىز عوي، كەيىنىرەك تاعى كورەرمىز، - دەدىم. ول اقشانى قويىن قالتاسىنا ء"بىسسىمىلدا" دەپ سالىپ، وردەرگە قولىن قويدى. ءسويتتى دە فاكەندى يىعىنان اقىرىن قۇشاقتاپ، سامايىنان ءسۇيدى. ودان سوڭ مەنى كەڭ قۇلاشىن جايا قۇشاقتاي بەرە بەتىمە قاراپ كىدىردى. كوزىنىڭ قيىعى ۇزارىپ، مۇرنىنىڭ دوڭەسى كوتەرىلىپ كەتكەن ەكەن. كوزىن كوزىمە قاداپ، ماندايىما ماندايىن تىرەپ:

- كوپ جاسا! قوش بول! - دەپ قىستىعا كۇبىرلەدى دە، باياۋ بۇرىلىپ، جىلجىپ كەتە باردى. مەنىڭ كەڭسىرىگىم ۋداي اشىدى...

1976-جىلدىڭ قاراشاسىندا تولە بي (كومسومول) جانە امانگەلدى كوشەلەرىنىڭ قيىلىسىنداعى اۋرۋحاناعا ءتۇستىم. ءبىر كۇنى دالىزدە بايان اتتى تانىس مەدبيبى كەزدەسىپ، ەكەۋمىز وتكەن-كەتكەن جايىتتەردى ەسكە الا ءبىراز اڭگىمەلەستىك. بايان "لەنينشىل جاس" گازەتىن جىلدا جازدىرىپ الاتىنىن، گازەتتەن ەڭ اۋەلى ولەڭ ىزدەيتىنىن، ال ولەڭ وقىعان سايىن مۇقاعالي اعاسىنىڭ ءبىر قىلىعى ەسىنە تۇسەتىنىن ايتتى. مۇقاڭ اۋرۋحانادا سوڭعى جولى جاتقانىندا ءبىر كۇنى تۇسكى استان كەيىن ىزدەگەندەرىندە تابىلماي، بايان قاتتى ابىرجىپتى. كوپ جۇرۋىنە، دالاعا شىعا بەرۋىنە بولمايتىن اۋىر سىرقات ادام تىنىم مەزگىلىندە (تيحي چاس) ورىنىندا جوق. بايان نە ىستەرىن بىلمەيدى، كەزەكشى دارىگەرگە، ءبولىم مەڭگەرۋشىسىنە ايتۋعا باتپايدى. مۇقاڭنىڭ كەشكى اسقا دەيىن، ايتەۋىر، امان-ەسەن كەلۋىن تىلەپ، ىشتەن تىنادى. مۇقاڭ كەشكى اسقا جارتى ساعات قالعاندا كەلىپتى. گازەتكە وراپ قۇشاقتاپ العان نارسەسى بار. قاتتى دەمىككەن. اياعىن ارەڭ باسادى. بايان تۇرا ۇمتىلىپ، قولتىعىنان دەمەپ، پالاتاسىنا اپارادى، توسەگىنە وتىرعىزادى: «اعاتاي-اي، قايدا ءجۇرسىز؟!» دەپ شىرىلدايدى. اعاتايى قۇشاعىن اشىپ، وراۋلى نارسەنى وعان ۇسىنىپ، دەمىگە وتىرىپ ەمىرەنە قاراپ: "اينالايىن قارىنداسىم... قىزىم... اينالايىن، انداعى ساعان... سەندەرگە... وسىنداعى قىزدارعا...  اپار، اپار!"  دەپتى. باياننىڭ الار سىڭايى جوعىن كورىپ، قاباعىن ءتۇيىپ: ء"تىل ال!..  مەنى رەنجىتپە!.." - دەپتى قاتقىلداۋ ۇنمەن.

- وراۋلى نارسەسىن ەم-دوم بولمەسىنە الىپ بارىپ قاراسام - ءبىر بوتەلكە شامپان، بەس قۇتى ءيىسسۋ، كەمىندە ءۇش كيلوگرامم كىلەڭ قىمبات كونفەتتەر، ەكى تاقتا شوكولاد! - دەدى بايان، سونىڭ ءبارىن تاعى كورىپ تۇرعان جانشا تاندانا سويلەپ. مەن ول ءجايتتىڭ مۇقاعاليدىڭ الگى سوناۋ "تيحي چاستا تىراعايلاپ قاشىپ كەلدىمى" كۇنى بولعانىن ىشتەي تۇسپالداپ ۇلگىردىم. قايران قۇدىرەتتى اعا-اي! ويتپەسەڭ، مۇقاعالي بولارمىسىڭ!

...مەن بۇل ەستەلىكتى جازعاندا مۇقاعاليداي الاتاۋ اقىنمەن جاقسى قارىم-قاتىناستا بولىپ ەدىم، وعان قامقورلىق جاساپ ءجۇرىپ ەدىم دەپ، ء"وزى جوقتىڭ كوزى جوقتىعىن" پايدالانا وڭاي ۇپاي-بەدەل الۋدى، ياعني بەتىمە جاساندى شىراي جيناۋدى ماقسات ەتپەدىم. مۇقاڭمەن ونىڭ "بۇرىس" كەزىندە دە، دۇرىس كەزىندە ءتۇسىنىسىپ جۇردىك، ەشقاشان قاجاسىپ كورمەدىك. مەن ونى اق كوڭىل، ادال پەيىل ازامات دەپ، شىن مانىندەگى قۇدىرەتتى اقىن دەپ جاقسى كوردىم. ال ونىڭ  تالانت يەسى ەكەنىن تۇسىنۋگە ءتيىستى كەيبىرەۋلەردىڭ الدە پەندەشىلىكپەن تۇسىنە الماعاندارى، الدە باقال-باعامشىلدىقپەن تۇسىنگىلەرى كەلمەگەنى، ارينە، وكىنىشتى. قولىمىزدا بار سىي-سياپات، اتاق-دارەجەنىڭ ءبارىن جيىپ-تەرىپ بەرسەك تە، ول مۇقاعاليدىڭ اقىندىق دارىنىن باعالاۋعا تاتىماس ەدى. مۇقاڭ ونى بىلگەن بولار، كەمەڭگەر ابايدىڭ: "ارسىز بولماي اتاق جوق، الدامشى بولماي باق قايدا؟" دەگەن تۇجىرىمىن كوكەيىنە تۇتقان بولار...

ەڭبەگىمەن ەمەس، ەمپەڭدەۋىمەن ساناتقا قوسىلىپ، وزىنەن ىلگەرىنىڭ سىباعاسىن قاقشىپ كەتەتىندەر قاشان از بولىپ ەدى؟ مۇقاڭ وندايلاردى ءبىلدى دە، كوردى دە. وندايلاردان جيىركەندى ول. وزىندەي تابيعي تالانتقا، كەسەك تۇلعالارعا مىنتاققىشتاردان، قاراداي جاۋىققىشتاردان جانە وندايلاردى قولپاشتايتىن بىتەۋكەۋدە بيلىكشىلدەردەن جيىركەندى، - ەشقايسىسىنا باس يمەدى. تىك ءجۇردى، تىك سويلەدى. بۇل پىكىرىمدى اقيىق اقىن اعانىڭ:

"...ايتەۋىر كىنا تاۋىپ ءبىر جەرىڭنەن،

سىناۋعا تىپتەن قۇمار كىم كورىنگەن.

بىراق تا،

بىلەسىڭ بە، ەي، كىم كورىنگەن،

ايتسىن دەپ اقيقاتتى ءتىل بەرىلگەن!" - دەۋى قۋاتتايدى!..

بىرەر قوسىمشا. قابدەش ءجۇمادىلوۆتىڭ "تاڭعاجايىپ دۇنيە" رومانىنىڭ ءبىر تۇسىندا: "...اقىن ولگەن كۇنى جەدەل جينالىس اشىلىپ، مۇشەلىگىن قالپىنا كەلتىردى", دەپ جازىلعان. اڭگىمە مۇقاعالي جايىندا. وسى تۇجىرىمدى تۇزەتە تۇسىنىك بەرەيىن. مۇقاعاليدىڭ قايتىس بولعانىن ەستي سالا وداققا جەتكەن قالامداستارىنىڭ جاسى ۇلكەنى ءابدىلدا تاجىباەۆ بىردەن: «ول جازۋشىلار وداعىنىڭ مۇشەلىگىنەن شىعارىلىپ تاستالعان ەمەس پە ەدى؟! حاتشىلار قايدا؟! دەرەۋ سەكرەتاريات وتكىزۋ كەرەك تە، مۇقاعاليدىڭ مۇشەلىگىن قالپىنا كەلتىرۋ كەرەك!» دەدى. «ولاي بولعان جوق، ول - بەكەر»، دەپ ەدىم، ابەكەڭ: «ءسوزدى قويىندار! ول سولاي بولعان، بولعان! داۆايتە، سەكرەتارياتتى  جيناندار!» دەپ اشۋلاندى. ءبىرىنشى حاتشىنىڭ بولمەسى الدىندا وشارىلعان توپ سول جەردە بولمەگە كىردى دە، ءانۋار جوق ەدى، حاتشىلاردىڭ باسقا قايسىسى قاتىسقانى جادىمدا قالماپتى، شۇعىل ءماجىلىس 15-20 مينوتتە وتكىزىلىپ، مۇكاعاليدىڭ "مۇشەلىگى قالپىنا كەلتىرىلدى". قازا ساتىندە جاعدايدى انىقتاپ جاتۋعا ۋاقىت وتكىزبەۋدى ءجون كورگەندىكتەن كەدەرگىسىز جاسالعان ول ء"ماجىلىستىڭ" شەشىمى قالتارىستا قالا بەردى. سەبەبى مۇشەلىكتەن شىعارىلماعان ادامنىڭ  "مۇشەلىگى قالپىنا كەلتىرىلگەندى" كىم كورىپتى؟

وركەستر كەلتىرۋ ءسوز بولعاندا ابەكەڭ: مۇقاعالي وسوبىي اقىن بولدى، ەرەكشە اقىن بولدى. دارىلداق وركەستردىڭ كەرەگى جوق. مادەنيەت مينيسترلىگىنىڭ دومبىراشىلار وركەسترى بار، سونى شاقىرۋ كەرەك! – دەدى. جاڭىلماسام، ەكىنشى حاتشى شەرحان ءمۇرتازا بولار، ول: ابەكە، مينيستىرلىكپەن ءسىز سويلەسىڭىز، ءسىزدىڭ ءسوزىڭىز وتەدى توي، دەدى. ەكىنشى قاباتتا، دالىزدە تۇرعانبىز.

سونىمەن ءۇش-ءتورت كىسى ەكىنشى حاتشىنىڭ بولمەسىنە باردىق. "بازارباەۆپەن سويلەسىپ كورەيىن، تاۋەكەل. ول ەكەۋمىز يت پەن مىسىقتاي ەدىك، قوسىڭدارشى!" - دەپ ابەكەڭ كۇلدى. توتە تەلەفونمەن جالعادىق. ابەكەڭ ءسوزىن كۇلە سالەمدەسۋمەن باستاپ، ادەتىنشە قىزىنا جالعاپ، بۋلىعا اياقتادى. مەنىڭ قۇلاعىمدى شاعىپ العان ءسوزى مينيستر ءمۇسىلىم بازارباەۆقا: "مۇقاعالي ماقاتاەۆ كەشەگى ءىلياس جانسۇگىروۆتەن ارتىق بولماسا، ءتىپتى دە كەم اقىن ەمەس! وعان بەرمەگەن وركەسترىڭدى ەندى كىمگە بەرەسىڭ، ءسويت، بەر وركەسترىندى!" دەگەنى بولدى. مەن ىشتەي قاتتى تىكسىندىم. ىلەكەڭنىڭ، مۇقاعاليدىڭ كىم ەكەنىن بازارباەۆ بىلمەي مە ەكەن؟! مارقۇم ەكى اقىندى بۇل جەردە شەندەستىرۋدىڭ، مۇقاعاليدىڭ قازاسىندا ىلەكەندى الاسارتا سويلەۋدىڭ قاجەتى قانشا ەدى؟! اقساقال باسىمەن ارۋاق سالىستىرعانى نەسى؟!. سول سوراقى كورىنىسكە ەرىكسىز كۋا بولعان ارىپتەس ءبىر اقىن اعامىز ەكەۋىمىز سىرتقا شىققانىمىزدا ول:

- ءتىرى تاجىباەۆ ءولى ءىلياستان ەسەسىن ءالى قايتارا الماي ءجۇر ەكەن عوي، -  دەپ نازالى مىرس ەتتى دە: - ىلەكەڭ كەزىندە بۇنىڭ تەرىس قىلىقتارىنان ءتۇڭىلىپ، اسا ۋىتتى سىقاق ولەڭ ارناپتى، ونى بىلەسىڭ بە؟ - دەدى.

- جوق، بىلمەيمىن، - دەدىم.

- ماعجان جۇماباەۆ اعامىز دا بۇعان  ءاجۋا ولەڭ شىعارعان، - دەي بەرگەنىندە اقىن-جازۋشىلارىمىزدىڭ ءبىر توبى كەلە قالدى دا، ءسوزىمىز ءۇزىلدى...

ال ءمۇسىلىم بازارباەۆ دومبىراشىلار وركەسترىن بەرگەن جوق. ءسىرا، تاجىباەۆپەن "دوستىعى" تەجەگەن شىعار. و، جالعان! .. و، پەندەشىلىك!..

2005-جىلدىڭ شىلدەسى. ءتۇس اۋا بەرە تەلەفونىم شىلدىرلاي قالدى. تۇتقاسىن كوتەرىپ ەدىم:

- اعا، مەن عوي... سالەمەتسىز بە؟ - دەدى. ءۇنى قۇمىعا شىقسا دا تانىدىم: جازۋشى قارىنداسىمىز ءشاربانۋ بەيسەنوۆا. سالەمدەسىپ:

- قالايسىڭدار؟ دەنساۋشىلىق پا؟ بالا-نەمەرەلەر ەسەن-ساۋ ما؟ - دەدىم. كوڭىلى بۇزىلى ەكەنىن سەزدىم.

- اعا، و دۇنيەدەگى ساعاتتى جامانداپ جاتىر عوي، قايداسىزدار، اعا؟ قۇدايشىلىعىن ايتساڭىزدارشى! – دەدى، داۋىسى دىرىلدەپ.

- جامانداپ؟! كىم؟! نە دەپ؟!

- ءبىر اقىن: «ساعات اشىمباەۆتىڭ  سىنى مۇقاعالي ماقاتاەۆتىڭ ءولىمىن تەزدەتتى» دەپتى. «ءيىرىم» دەگەن كىتابىندا. ول كىسىگە نە بولعان، اعا؟ ساعاتتان نە جامانشىلىق كوردى ەكەن؟..

- اينالايىن ءشاربانۋ،  مۇجىلمە، ساعاتتىڭ ارۋاعىنا تاپسىرىپ  جۇرە بەر، الگى اقىنمەن سويلەسەمىن، - دەپ جۇباتىم باقتىم...

ءالى كوز الدىمدا: ساعات ەكەۋىمىز مەنىڭ قىزمەت بولمەمدە اڭگىمەلەسىپ وتىرعان ءبىر كۇنى («قازاق ادەبيەتى» گازەتىنىڭ رەداكتسياسىندا، سىن بولىمىندە قىزمەت ىستەپ جۇرگەن كەزىم) كەنەت ەسىك شالقاسىنان  اشىلىپ، مۇقاعالي كورىندى. بىزگە قاراپ، شالقايىپ تۇرا قالدى. ءبىز ۇشىپ تۇرىستىق.

- و، مۇقا، تورلەت، تورلەت!- دەپ قوشەمەتتەي ۇمتىلدىم. ول الشاڭ اتتاپ كىردى دە، مەنى مول قۇشاعىنا الىپ:

- امانسىڭ با، باۋىرىم؟ - دەپ ءبىر قىستى دا، ماعان ىلەسە:

- اعا، اسسالاۋماعالەيكۇم! - دەپ كەلىپ، يمەنىڭكىرەپ تۇرعان ساعاتقا جالت قاراپ:

- مەن سەنى ۆووبششە تانىمايمىن! - دەدى. داۋىسىنان جورتا قاتقىل سويلەگەنىن اڭعاردىم دا:

- ءا، وندا مەن تانىستىرايىن، جوعارى شىقشى! - دەپ قولتىعىنان الدىم. مۇقاڭ ماعان دا جورتا ەجىرەيىڭكىرەدى دە، تورلەدى. ساعات، ادەتىنشە، اقىرىن عانا سىلق-سىلق كۇلە ىلەسكەن.

- ەششە، كۇلەدى… - دەگەن مۇقاعالي تەرەزەگە قاراپ ءسال تۇردى دا، وقىس بۇرىلىپ، ساعاتقا جىلى قاراپ: - سەن ءبىر اداستىڭ، بىراق… مەن سەنى بىلەمىن، مىقتىسىڭ…  قىزتالاق…  بىراق، مەن سەنى بۇگىن «باۋىرىم» دەمەيمىن، ال ەرتەڭ «باۋىرىم» دەۋىم مۇمكىن. ەسىڭدە بولسىن، - دەپ ساعاتقا قولىن ۇسىندى: - مەندە دۇشپان جوق، بىلەسىڭ بە؟ - دەدى.

- بىلەم، اعا، بىلەم! - دەدى ساعات، مۇقاڭنىڭ قولىن ەكى قولىمەن ۇستاپ، جىميىپ.

- بىلسەڭ، سەن، بالا، بارا تۇر، مەنىڭ عابباستا سەكرەتنىي شارۋام بار، - دەپ تاعى جورتا ەجىرەيىڭكىرەدى. ساعات كۇلە قوشتاسىپ، شىعىپ كەتتى.

- جاڭاعى بالانىڭ سىنىن وقىدىڭ با؟ - دەپ ماعان جىميا قاراعان مۇقاعالي جاۋابىمدى كۇتپەدى. - وندايدىڭ ءبىرازىن كورگەنبىز، ءالى دە كورەرمىز،  ءتايىر-اي. بىراق… جاڭاعى باۋىرىم مىقتى، كوپ بىلەدى، مىقتى. جالىنى ماڭايىن شارپىپ جۇرمەسە، جاستىعى قايسىسى؟! ءوزىن، ءبارىبىر، ىشتەي جاقسى كورەمىن، كوپ وقيتىن مىقتى! – دەدى.

ونىڭ «مىقتى» دەگەن ءسوزدى ءتورت مارتە ايتقانى ادەبيەت سىنشىسى ساعات  ءىنىمىزدىڭ ماقالارىنا شىن ءسۇيىنىپ جۇرگەنى دەپ ۇقتىم. كوڭىلى تازا ادام عانا تازا سويلەيدى. اقىن مۇقاعاليدىڭ دا، ازامات مۇقاعاليدىڭ دا جانى تازا ەدى-اۋ!..

***

ءانۋاردىڭ حاتىنداعى الەكساندر پەتروۆيچتىڭ  ايگىلى اقىن، اۋدارماشى مەجيروۆ ەكەنىن وتەگەن كۇمىسباەۆتىڭ «ماسكەۋگە سيماعان مۇقاعالي» دەپ جازعان  ەستەلىگىنەن  ءبىلدىم («ايقىن» گازەتى، 14-تامىز، 2010-جىل).  وتەگەن اقىننىڭ ماسكەۋمەن حوش ايتىسقان ولەڭىنەن مىناۋ جولداردى كەلتىرىپتى:

...ۇيرەنىپ قالعان ۇيامداي،

ماسكەۋدى بارام قيا الماي.

ميلليونداردىڭ ىشىندە

ءبىر باسىم مەنىڭ سيا الماي.

ەڭسەمدى ءبىر ءسات جيا  الماي.

نە بەتىمدى ايتتىم، الماتىم،

نە دەيمىن ساعان، ۇيالماي؟!.

تاڭعى شىق.

اياز سورىپ تۇر.

سوعىپ تۇر بوران،

سوعىپ تۇر.

اق قۇسىم، مەنى امان-ساۋ

الماتىممەن جولىقتىر!

مۇقاڭنىڭ انۋارمەن جۇزدەسە الماي، حاتشىسىنا: «اۋىلىما كەتىپ بارامىن» دەگەنى وسى كوڭىل كۇيىنىڭ جالعاسى ەكەن-اۋ!..

مۇقاعاليدىڭ «دوستارىنىڭ» كەيبىرەۋلەرى ونىڭ «دارىنى دۇرىس باعالانباعانىن، كىتاپتارى شىعارىلا بەرمەگەنىن» ايتىپ ءجۇردى. سولاي ما ەدى؟

مۇقاعاليدىڭ كوزى تىرىسىندە شىققان كىتاپتارى  مىنالار (قايسى باسپادان ەكەنىن ەسكەرمەپپىن) :

1. «يليچ»، پوەمالار جيناعى. 1964 جىل.
2. «ارمىسىڭدار، دوستارىم؟!»، 1966 ج.
3. «قارلىعاشىم، كەلدىڭ بە؟»، جيناق. 1967 ج.
4. «ماۆر»، 1969 ج.
5. «داريعا جۇرەك»، 1972 ج.
6. «اققۋلار ۇيىقتاعاندا»، جيناق. 1974 ج.
7. «شۋاعىم مەنىڭ»، 1975 ج.
8. «ءومىر - داستان»، تاڭدامالى. 1976 ج.
9. «ءومىر - وزەن»، 1976 ج.

دەمەك، 12 جىلدا 9 كىتاپ! ەكىنىڭ بىرىنە بۇيىرماعان  كەڭشىلىك!                                                              

2023 ج.

عابباس قابىشۇلى

Abai.kz