1933 جىلى قىزىلوردا قالاسىنداعى «قازاقستان» باسپاسىنان اباي شىعارمالارىنىڭ تولىق جيناعى جەكە كىتاپ بولىپ شىقتى. بۇل قازاق دالاسىن ەلەڭ ەتكىزگەن ۇلكەن وقيعا ەدى. سەبەبى، بۇل قازاق جەرىندە باسىلعان اباي شىعارمالارىنىڭ العاشقى جيناعى ەدى. وسى جيناققا دەيىنگى اباي شىعارمالارىنىڭ ءۇش باسىلىمى (1909 جىلى-سانكت-پەتەربۋرگ، 1922 جىلى –تاشكەنت جانە قازان) قازاق جەرىنەن تىس باسپاحانالاردا جارىق كوردى. سوندىقتان دا اباي شىعارمالارىنىڭ 1933 جىلعى باسىلىمى قازاقتىڭ ءوز جەرىندە، ءوز باسپاحاناسىنان العاش شىققان ءبىرىنشى ابايدىڭ كىتابى رەتىندە تاريحتا الار ورنى بولەك. مۇحتار اۋەزوۆ باسپاعا دايىنداعان بۇل جيناقتىڭ كوپتەگەن ەرەكشەلىكتەرى بولدى. سولاردى اتاپ وتەتىن بولساق:
– الدىڭعى شىققان جيناقتاردا اباي ءسوزى وقىرمانعا تولىققاندى جەتپەگەن ەدى. 1909 جىلعى جيناققا اقىن شىعارمالارىنىڭ ءبىرشاماسى كىرمەي قالعان ەدى، ال 1922 جىلعى قازان جانە تاشكەنتتەن شىققان جيناقتار دا ايتارلىقتاي وزگەرىس، جاڭالىقسىز باسىلىپ شىقتى. ال، 1933 جىلعى جيناقتىڭ الدىڭعىلارعا قاراعانداعى ۇلكەن ايىرماشىلىعى – ابايدىڭ 62 ولەڭى مەن ەكى پوەماسى قوسىلىپ، سول كەزەڭدەگى «تولىق جيناق» بولىپ شىققاندىعى ەدى.

1933 جىلى قىزىلوردا قالاسىنداعى «قازاقستان» باسپاسىنان اباي شىعارمالارىنىڭ تولىق جيناعى جەكە كىتاپ بولىپ شىقتى. بۇل قازاق دالاسىن ەلەڭ ەتكىزگەن ۇلكەن وقيعا ەدى. سەبەبى، بۇل قازاق جەرىندە باسىلعان اباي شىعارمالارىنىڭ العاشقى جيناعى ەدى. وسى جيناققا دەيىنگى اباي شىعارمالارىنىڭ ءۇش باسىلىمى (1909 جىلى-سانكت-پەتەربۋرگ، 1922 جىلى –تاشكەنت جانە قازان) قازاق جەرىنەن تىس باسپاحانالاردا جارىق كوردى. سوندىقتان دا اباي شىعارمالارىنىڭ 1933 جىلعى باسىلىمى قازاقتىڭ ءوز جەرىندە، ءوز باسپاحاناسىنان العاش شىققان ءبىرىنشى ابايدىڭ كىتابى رەتىندە تاريحتا الار ورنى بولەك. مۇحتار اۋەزوۆ باسپاعا دايىنداعان بۇل جيناقتىڭ كوپتەگەن ەرەكشەلىكتەرى بولدى. سولاردى اتاپ وتەتىن بولساق:
– الدىڭعى شىققان جيناقتاردا اباي ءسوزى وقىرمانعا تولىققاندى جەتپەگەن ەدى. 1909 جىلعى جيناققا اقىن شىعارمالارىنىڭ ءبىرشاماسى كىرمەي قالعان ەدى، ال 1922 جىلعى قازان جانە تاشكەنتتەن شىققان جيناقتار دا ايتارلىقتاي وزگەرىس، جاڭالىقسىز باسىلىپ شىقتى. ال، 1933 جىلعى جيناقتىڭ الدىڭعىلارعا قاراعانداعى ۇلكەن ايىرماشىلىعى – ابايدىڭ 62 ولەڭى مەن ەكى پوەماسى قوسىلىپ، سول كەزەڭدەگى «تولىق جيناق» بولىپ شىققاندىعى ەدى.
– باسپاعا ازىرلەگەن مۇحتار ومارحانۇلى اۋەزوۆ الدىڭعى جيناقتارداعى جىكتەۋ جۇيەسىن قولدانباي، العاش حرونولوگيالىق جۇيەنى قولدانعاندىعى ەدى. 1909 جىلعى جيناقتاعى «حالىق تۋرالى»، «ولەڭ تۋرالى»، «وي تۋرالى»، «سۇلۋ ۇرعاشى تۋرالى»، «اڭشىلىق تۋرالى» دەگەن شارتتى تۇردەگى جىكتەۋلەردىڭ ورنىنا شىعارمالاردىڭ جازىلۋ ۋاقىتىنا قاراي جىلدىق جۇيەمەن ورنالاستىردى جانە ءوزىنىڭ بۇل ىسىندە ابايدىڭ شاكىرتى كوكباي جاناتايۇلى مەن تۋراعۇل ابايۇلىنىڭ كومەگىنە جۇگىندى. شىعارمالار جيناعىن شىعارۋداعى مۇنداي جۇيە سودان بەرى جارىق كورگەن بارلىق باسىلىمداردا قولدانىلىپ كەلەدى.
– كىتاپتا ابايدىڭ عىلىمي ءومىربايانى العاش رەت جاريالانعان ەدى. مۇحتار ومارحانۇلى اۋەزوۆ اقىننىڭ عىلىمي ءومىربايانىنىڭ ءتورت نۇسقاسىن جازعانى بەلگىلى. وسى جيناقتاعى اباي ءومىربايانى ەش بۇركەمەسىز جازىلعان العاشقى نۇسقا رەتىندە قۇندى ەكەندىگىن ايتا كەتۋ كەرەك.
– باسىلىمدا ابايدىڭ عىلىمي ومىربايانىمەن قاتار العاش رەت ەستەلىكتەر دە جارىق كورگەن ەدى. ولار-كوكباي جاناتايۇلى مەن تۋراعۇل ابايۇلىنىڭ ەستەلىكتەرى.
– جيناققا ۇلكەن، كولەمدى (62 بەت) العىسوز جاريالانعان. العىسوزدىڭ اۆتورى ءىلياس جانسۇگىروۆ. كىتاپتا «قاراپ شىعىپ ءسوزباسىن جازعان جانسۇگىر ۇلى ءىلياس» دەپ جازىلعان.
ءىلياس جانسۇگىروۆ اباي شىعارماشىلىعىن اركەز نازارىنان تىس قالدىرماي، كوڭىل ءبولىپ وتىرعاندىعى بەلگىلى. 1933 جىلعى تولىق جيناققا العىسوز جازۋدان 10 جىل بۇرىن 1923 جىلى 8 مامىردا «ءتىلشى» گازەتىندە «اباي كىتابى» اتتى ماقالاسى شىققان ەدى. بۇل ماقالادا 1922 جىلى تاشكەنتتەن شىققان حالەل دوسمۇحامەدۇلى قۇراستىرعان اباي ولەڭدەرىنىڭ تاڭدامالى جيناعى تۋرالى پىكىر بىلدىرگەن. بۇل ماقالانىڭ قۇندى جەرى: اباي ولەڭدەرىنەن جيىرما شاقتى ءسوز تىركەستەرىن كەلتىرىپ، قاتە باسىلعان سوزدەردى كورسەتىپ، ولاردىڭ دۇرىس نۇسقاسى قانداي بولۋى كەرەك ەكەندىگىن كورسەتكەن. بۇل ماقالاداعى ءى.جانسۇگىروۆ اقىن شىعارمالارىن «تولىق جيناقتاپ، جەمىستى قىلىپ شىعارۋعا تىرىسۋ» كەرەكتىگىن ايتقان ەدى. «ابايدى جەتە بىلەتىن شاكەرىم، مۇحتار، ءاليحان، احمەت سياقتىلاردى بۇل جولعا ۇندەۋ كەرەك. ءسويتىپ وسى باستان قام قىلىپ، اسىقپاي، بىرنەشە جىلدى مويىنعا الۋ كەرەك» - دەپ جازعان ەدى. اكادەميك زاكي احمەتوۆ بۇل ماقالا تۋرالى: «سول كەزدىڭ وزىندە-اق ءى.جانسۇگىروۆتىڭ اباي شىعارمالارىنىڭ تولىق جيناعىن تىڭعىلىقتى دايىنداپ باستىرۋ ماسەلەسىن كوتەرىپ، ابايدىڭ ءومىرى مەن شىعارماشىلىعىنا ەڭ جەتىك، بىلگىر ادامدار دەپ ش.قۇدايبەرديەۆ، م.اۋەزوۆ، ءا.بوكەيحانوۆ، ا.بايتۇرسىنوۆتى اتاۋى ايرىقشا نازار اۋدارارلىق جاي»- دەگەن ەدى.
ءى.جانسۇگىروۆ مۇحتار اۋەزوۆپەن شىعارماشىلىق، دوستىق قارىم-قاتىناستا بولعاندىعى بەلگىلى. سوندىقتان اباي شىعارمالارىنىڭ العاشقى تولىق جيناعىن دايىنداعاندا مۇحتار اۋەزوۆ العىسوز جازۋدى ءوزى ابايدان كەيىنگى زور اقىن، اسقان ءسوز شەبەرى دەپ تانىعان ءىلياس جانسۇگىروۆكە تاپسىرعانى زاڭدى سياقتى.
تولىق جيناقتىڭ ءىلياس جانسۇگىروۆ جازعان العىسوزىنە كەلەتىن بولساق، ول: «ابايدىڭ تاريحي تۋىسى»، «ابايدىڭ قايشىلىقتارى»، «سىنشىل اباي»، «ۇلتشىل اباي»، «بەكشىل-بايشىل اباي»، «ءدىنشىل اباي» جانە تاعى باسقا بارلىعى 22 بولىمنەن تۇرادى. كەيبىر بولىمدەردەگى وي-پىكىرلەر تاريحي جاعدايلاردىڭ ىقپالىمەن جازىلعاندىعى ايقىن كورىنەدى. بىراق ابايدىڭ اقىندىق شەبەرلىگى سۋرەتتەلەتىن العىسوزدەگى ەڭ نەگىزگى ءبولىم رەتىندە «ابايدىڭ اقىندىعى» اتتى بولىمگە نازار اۋدارايىق. جانسۇگىروۆ الدىڭعى بولىمدەردە ابايدى قانشالىقتى ءوز زامانىنان اسا الماعان اقىن رەتىندە سۋرەتتەسە دە، ابايدىڭ قازاق ادەبيەتىندەگى ءرولى ەرەكشە بولعانىن ايتادى. «ابايعا دەيىن قازاق ادەبيەت رۋ ءداۋىرىنىڭ، بەك ءداۋىرىنىڭ ادەبيەتى ەدى. باتىرلاردىڭ جىرلارى، بيلەردىڭ، شەشەندەردىڭ سوزدەرى، شىعارىلعان تولعاۋى، اقىنداردىڭ ايتىسى، اراب-پارسىنىڭ ەسكى، ەرتەگىلەرى، ەل ادەبيەتىنىڭ تۇرلەرى ەدى. ابايدان بۇرىن ساۋدا كاپيتالى كىرگىزەتىن جاڭالىعى مەن قازاقتىڭ ۇلت ادەبيەتىنە بەلسەنە كىرىسكەن كىسىنى ءبىز بىلمەدىك، - جازا كەلە التىنسارى ۇلى ىبىراي، ءۋاليحان ۇلى شوقانمەن ابايدىڭ ءبىر تۇستاس، ءبىر باعىتتاس بولعان بىراق، انا ەكەۋىنە قاراعاندا ابايدىڭ ادەبيەتكە قىزمەتى كوپ،» - دەپ جازادى. «ابايدىڭ اقىندىق اۋدانى كەڭ. ول اقىندىق ونەرىنىڭ ءبىر-اق مازمۇندى، ءبىر-اق ءتۇرلى سالاسىن قۋىپ وتىرعان ەمەس، اباي اقىندىقتى، ءتىل ونەرىن اقىندىقتىڭ ءار جاعىنا دا جۇمسايدى. اقىننىڭ «اداسقاننىڭ الدى ءجون»، «بولىس بولدىم مىنەكي» دەگەن ولەڭدەرىن مىسالعا كەلتىرىپ. ابايدى ءتىلدى (ساتيريك) اقىن دەيدى.
اباي سىنى ءوز ورتاسىنا ءدال سىن بولعان. قازاقتىڭ بويىنداعى مىندەرىن سىناۋدا اباي اششى ءتىلدى، ۇلى ءسوزدى، سىقاقتى، مىسقىلدى، ىلمەنى، مازاقتى دا قولدانعانىن ايتادى.
اباي - تولعاۋشى (ليريك) اقىن دەيدى. وعان مىسال رەتىندە: «وزگەگە كوڭلىم تويارسىڭ» ولەڭىندە اباي ولەڭدى «جالعىز دوستىم» دەپ اتاعانىن ايتا كەلە، وسى سەكىلدى «كولەڭكە باسىن ۇزارتىپ»، «قاراشادا ءومىر تۇر»، «ادامنىڭ كەيبىر كەزدەرى»، «كوڭىل-كۇيى تاعى دا»، «كەلدىك تالاي جەرگە ەندى» - دەگەن ولەڭدەرىن ابايدىڭ ىشىندەگى شىنايى شەرىن تولعايتىن ولەڭدەرى دەپ اتايدى. بۇل ولەڭدەردىڭ كوبى اباي ءومىرىنىڭ سوڭعى جىلدارىندا جازىلعان ولەڭدەرى.
جانسۇگىروۆ ابايدى شەبەر سۋرەتشى اقىن دەيدى. «ولەڭىمەن اباي سالعان سۋرەتتەر ءمىنسىز، كورىكتى، تۇرمانى تۇگەل كەلەدى» - دەيدى. وعان مىسال: - «اتتىڭ سىنى»، «قانسوناردا»، «اڭشىلىق»، «جاز»، «كۇز»، «قىس» - ولەڭدەرى. «اباي بۇل ولەڭدەرىندە اقىندىقتى لاقىلداتىپ قۇيا سالعان. وسى ولەڭدەرىنىڭ قاي-قايسىسىن الساڭىز دا، ولەڭ جازىلعان تاقىرىپ الدىڭىزدان جاندى تۇلعاسىمەن تۇتاس تۇرەگەلەدى.
العىسوز اۆتورى ابايدىڭ قازاقتىڭ ۇلت ونەرىنە دەگەن كوزقاراسىنا دا توقتالادى. اباي قازاقتىڭ ونەرىن «ارابشانىڭ الا-شۇبارىنان، باسقانىڭ شالدىرىگىنەن ارشىپ الدى. ولەڭ، ءان-كۇي - ونەر، ونى باعالاۋعا كەرەك دەدى. ءوزى باعالاپ، ونەر قىلىپ، وزگەگە باعالاتتى.
وسىنداي ولەڭ جايلى، ولەڭنىڭ ونەر ەكەنى، اقىل ەكەنى جايىندا ءبىرسىپىرا پىكىرلەرى بار ولەڭدەرى دەپ «بىلىمدىدەن شىققان ءسوز»، «بىرەۋدىڭ كىسىسى ولسە - قارالى ول»، «قۇلاقتان كىرىپ بويدى الار» - ولەڭدەرىن مىسالعا كەلتىرەدى.
«ولەڭدى ونەر دەپ باعالاعان اباي - سول ولەڭدى كەستەلەپ، قازاققا قىزمەت ەتتى. ولەڭنىڭ ونەر ەكەنىن كورسەتتى. ءسوز ونەرىنىڭ ۇلگىلەرى رەتىندە ونەر بەلگىسىن قالدىرادى. ابايدى جازبا ادەبيەتتىڭ - سىرلى ادەبيەتتىڭ باسى دەيتىنىمىزدىڭ ءبىر جاعى وسىندا»، - دەپ جازادى.
جانسۇگىروۆ اباي شىعارمالارىنىڭ تىلىنە قىزىعا قارايدى: «اباي - قازاق ۇعىمىنداعى ءسوزدىڭ سابازى. تىلگە اباي قۇيعان قور كوپ. ونىڭ ولەڭى تاۋدان تاسىعان بۇلاقتاي سارقىراپ جاتسا، ولەڭىندەگى سوزدەر سول بۇلاقتىڭ ءتۇرلى تاسىنداي جارقىراپ جاتادى. اباي ءوزى ءتىل جاساعان اقىن ەمەس، ەلدىڭ ءتىلىن تولىق پايدالانعان اقىن.
ابايدىڭ اقىندىق قۋاتى، تىلگە شەبەرلىگى - ونىڭ ءسوزىنىڭ اراسىنا قىل سىيمايتىندىعى. اباي اقىندىقتىڭ ونەرى - ءسوزدىڭ ءىشى، سىرتى ەكەۋى دە جاقسى، ەكەۋى دە كوركەم بولسىن دەگەن.
ءى.جانسۇگىروۆ ابايدىڭ اقىندىق شەبەرلىگىن تالداي كەلە، اقىننىڭ ولەڭ ءتۇرىن جاساعان اقىن رەتىندە ايتىپ وتەدى. ابايدا ەسكىلى-جاڭالى ون ءبىر ءتۇرلى ولەڭ ولشەۋى بار. جىردىڭ ءبىرىنشى، ءۇشىنشى، ەكىنشى، ءتورتىنشى جولى دا ۇيقاسىپ وتىراتىن كوركەمدىكتى قازاق ادەبيەتىنە باستاپ كىرگىزگەن دە اباي. بۇل ەۆروپا، اراب ۇلگىسى. ءسويتىپ، قازاقتىڭ ادەبيەتىنە ءبىرسىپىرا جاڭا ولەڭ ولشەمدەرى ابايمەن كەلىپ كىرەدى، - دەپ جازادى.
وسىنىڭ بارلىعىن العىسوزدە قامتۋى جانسۇگىروۆتىڭ شىعارماداعى وڭايشىلىقپەن كوزگە تۇسە قويماعان سيپات-بەلگىلەردى بايقاعىش، ايرىقشا العىرلىعىن تانىتادى.
جالپى ابايتانۋعا قوسقان ۇلەسىن ايتاتىن بولساق ءى.جانسۇگىروۆتىڭ 1934 جىلى «ادەبيەت مايدانى» جۋرنالىنىڭ №11,12 سانىندا «ابايدىڭ ءسوز ورنەگى» اتى ماقالاسى جارىق كوردى. ماقالادا تولىق جيناقتاعى العىسوزدەگى «ابايدىڭ اقىندىعى» اتتى بولىمىندەگى وي-پىكىرلەر دامىتىلىپ، اباي شىعارماشىلىعىنىڭ قوعامدىق ءمانىن، كوركەمدىك ەرەكشەلىكتەرىن كەڭ قامتىپ، جەكە شىعارمالارى جايىندا دا وتكىر، قىزىقتى پىكىرلەر ايقان ەدى.
ادەبيەتتىڭ ءار سالاسىندا جەمىستى ەڭبەك ەتكەن ءى.جانسۇگىروۆتىڭ ادەبيەت تاريحىنىڭ التىن قورىنا، ونىڭ ىشىندە ابايتانۋعا، قوسقان ۇلەسى ەرەكشە. قازاق پوەزياسىن تاقىرىپتىق، جانرلىق، كوركەمدىك ساپا جاعىنان دامىتۋداعى اقىننىڭ الار ورنى ايرىقشا، جانە وسى ۋاقىتقا دەيىن ءوز ماڭىزىن جوعالتقان ەمەس.
ابايدىڭ 1933 جىلعى تولىق جيناعىنىڭ قازاق ادەبيەتىنىڭ تاريحىندا باعا جەتپەس باسىلىم بولىپ قالاتىنى ءسوزسىز. ۋاقىت وتكەن سايىن ونىڭ باعاسى ارتا بەرەتىنىنە سەنىمىمىز مول. ويتكەنى، ۇلى اقىن شىعارمالارىن باسىپ شىعارامىن دەپ تالاپتانعان ءاربىر ادام بۇل باسىلىمدى ەڭ تولىق تۇپنۇسقا رەتىندە تانىپ، ۇلگى الادى.

م.قايرامباەۆا
اباي قورىق-مۇراجايىنىڭ
جەتەكشى عىلىمي قىزمەتكەرى،
قور ءبولىمىنىڭ مەڭگەرۋشىسى
Abai.kz