بولمىستىڭ بىرتۇتاستىعى بۇزىلعاندا ونى قايتادان قالپىنا كەلتىرۋ ءۇشىن دىندەر پايدا بولادى. بولمىس ءبىرتۇتاس. بىراق،  ادامنىڭ اقىلى ولشەۋلى بولعاندىقتان، ونى تولىق قابىلداي الماي، زامان وزگەرۋىنە بايلانىستى ءبىرتۇتاس بولمىستى ءبولىپ قابىلداي باستايدى. وسىلاي ءتۇرلى ۇعىمدار پايدا بولىپ، ولار ءتۇرلى اعىمدار تۋدىرادى.

ءتۇرلى ۇعىمداردىڭ پايدا بولۋ سەبەبىن اباي بىلاي دەپ تۇسىندىرەدى:

ءبىز اللا تاعالانى ءوزىنىڭ بىلىنگەنى ارقىلى عانا بىلەمىز، بولماسا تۇگەل بىلمەككە مۇمكىن ەمەس. زاتى تۇگىل، حيكمەتىنە ەشبىر حاكىم اقىل ەرىستىرە المايدى. اللا تاعالا – ولشەۋسىز، ءبىزدىڭ اقىلىمىز – ولشەۋلى. ولشەۋلىمەن ولشەۋسىزدى بىلۋگە بولمايدى.   

وي جۇيەسى بولمىس كورىنىستەرىن تولىق قامتىي الماعاندىقتان، ادام بالاسى ونى بولىكتەرگە ءبولىپ تۇسىنۋگە ۇمتىلادى. ولشەۋلى اقىل ءوزىنىڭ كوڭىلىن قورشاعان ورتاعا اۋدارىپ، تابيعات كورىنىستەرىن باقىلايدى. ءاربىر كورىنىستىڭ زاڭدىلىعىن ءتۇسىنىپ، ولاردى ورىندايتىن سىرتقى كۇشتەردى سەزىنىپ، سول كۇشتەرگە تابىنا باستايدى. وسىلاي ارۋاقتارعا، نەمەسە پەرىشتەلەرگە تابىنۋ پايدا بولىپ، العاشقى مونوتەيزم ء(بىر قۇدايعا تابىنۋ) پوليتەيزمگە (كوپقۇدايعا), ياعني يازىچەستۆوعا  اينالادى.

ارۋاقتار، پەرىشتەلەر، جانە باسقا دا الەمدى باسقاراتىن قۋات يەلەرى اللا تاعالانىڭ ىقپالىمەن ءومىر سۇرەتىن، مۇسىلمانشا ايتقاندا، ونىڭ بۇيرىعىن ورىندايتىن قاتار الەمدەردەگى جان يەلەرى. ەگەر تەك قانا سولاردى ەسكە الىپ، سولاردىڭ ىقپالىمەن عانا ءومىر سۇرگەندە، بۇكىل الەم جاراتۋشىسى، بارلىق دىندەردىڭ نەگىزگى ماقساتى بولىپ تابىلاتىن اللا تاعالانى ەستەن شىعارىپ، ۇمىتىپ كەتۋ قاۋپى بار. وسىلاي، مۇسىلمانشا ايتقاندا «اللاعا سەرىك قوسۋ» پايدا بولادى. بۇل وتە قاۋىپتى. سەبەبى، ولار ءبىر بولمىستىڭ بولىكتەرى عانا، قۇدايدىڭ كومەكشىسى عانا بولعاندىقتان، ولار اداماردى ءبىر ورتاعا ءبىرتۇتاس ەتىپ بىرىكتىرە المايدى. ولاردىڭ كومەگى ءفاني الەمدى عانا قامتيتىن شەكتەۋلى. ولار اللا تاعالانىڭ تولىق ىقپالىندا. اللانىڭ قالاۋىنسىز ەشتەڭە دە جاسامايدى. ارۋاققا تابىنۋ وي جۇيەنى بولشەكتەپ، ادامدى بولمىستىڭ رۋحاني بولىگىنەن ماتەريالدىق بولىگىنە ءتۇسىرۋى مۇمكىن. وسىلاي ادام رۋحاني دەڭگەيدەن ماتەريالدىق دەڭگەيگە قۇلدىراپ، زاتتىق الەم ىقپالىنا ءتۇسىپ قالادى. ال زاتتىق الەم قاسيەتى تۇراقسىز، ۇنەمى وزگەرىستەگى ۋاقىتشا كورىنىستەر مەن ناداندىق بيلەگەن قاسىرەت ەكەنى بەلگىلى. بۇل ماتەريالدىق ءومىر زاڭدىلىعى.

وسىلاي، تاڭىرشىلدىك ءتۇرلى ۇعىمدارعا ءبولىنىپ، ولار ءتۇرلى اعىمداردى تۋدىرادى. قوعامنىڭ بىرتۇتاستىعى بۇزىلىپ، ءتۇرلى بولىكتەرگە بولىنەدى. ادامنىڭ وي جۇيەسى تارىلىپ، قوعام قۇلدىرۋ جولىنا تۇسەدى. سول كەزدە قۇلدىراعان ءومىردى قالپىنا كەلتىرۋ ءۇشىن ءدىن پايدا بولادى. بۇل قۇبىلىستى حاكىم اباي ءوزىنىڭ «اللانىڭ ءوزى دە راس، ءسوزى دە راس» ولەڭىندە بىلاي دەپ تۇسىندىرەدى:

زامانا، شارۋا، مىنەز كۇندە وزگەردى،
ولارعا كەز كەزىمەن ءنابي كەلدى.
قاعيدا شاريعاتى وزگەرسە دە،
تاعريف اللا ەش جەردە وزگەرمەدى.

زاتتىق الەم ءومىرى (شارۋا) ۋاقىت (زامانا) ىقپالىمەن كۇندە وزگەرەدى. «كۇندە» دەگەن ءسوز «ۇنەمى» دەگەندى ءبىلدىرىپ تۇر. ءومىر ۇنەمى وزگەرىستە. بۇل وزگەرىس ءتان قۇمارى ىقپالىمەن ءومىردى تومەنگە قاراي تارتادى. سول سەبەپتەن «قاعيدا شاريعاتى», ياعني، العاشقى بولمىس تۋرالى ۇعىمدار وزگەرەدى. قوعام قۇلدىراپ، ءومىر بۇزىلا باستايدى.

زامانا، شارۋا، مىنەزدىڭ كۇندە وزگەرۋ سەبەبى جان ءناپسى ىقپالىمەن زاتتىق الەم ىقپالىنا ءتۇسىپ قالادى. وسىلاي ءتان قۇمارى مەن جان قۇمارىنىڭ كۇرەسى تۋادى. بۇل كۇرەستە ءتان قۇمارى ۇنەمى جەڭىپ وتىرادى، سەبەبى جان رۋحاني الەم ەمەس، وزىنە جات ماتەريالدىق الەمدە. ءناپسى ىقپالىمەن جان ءوزىن ماتەريامەن بالاپ، زاتتىق سيپات الادى. جان ءوزىنىڭ رۋحاني قاسيەتتەرىن ماتەريا ارقىلى قاناعاتتاندىرۋعا ۇمتىلادى. زاتتىق الەم جالعان جانە قاسىرەتكە تولى بولعاندىقتان، ادام زارداپ شەگەدى. وسىلاي بۇكىل قوعام زاتتىق سيپات الىپ، ماتەريالىق ءومىردىڭ زاڭدىلىعى بويىنشا ءىرىپ-ءشىرىپ، وركەنيەتى تومەندەپ، قۇلدىراۋ جولىنا تۇسەدى. سول كەزدە ولاردى قالپىنا كەلتىرۋ ءۇشىن كەز كەزىمەن نابيلەر (ەلشىلەر) كەلەدى. ادامزات قوعامى وزگەرگەنمەن، اللا ماڭگىلىكتى، سوندىقتان، ونى ءتۇسىنۋ (تاعريف) دە ماڭگىلىكتى. ەلشىلەردىڭ اللا تۋرالى اكەلگەن حابارى دا، ياعني تۇسىرگەن كىتاپتارى دا  ماڭگىلىكتى. قاسيەتتى كىتاپتاردىڭ جوعارى الەمدەردەن تۇسەتىندىكتەن، ولاردىڭ بارلىعى دا حاقيقات ەكەنىن بىلدىرەدى اباي. ەلشىلەر قاسيەتتى كىتاپتار ءتۇسىرىپ، بولمىستىڭ ماڭگىلىكتى زاڭدىلىقتارىن ءتۇسىندىرىپ، قوعامدى ۇندەستىرىپ، بولمىس ۇيلەسىمدىلىگىن قايتادان قالپىنا كەلتىرەدى. جاڭا دىندەر وسىلاي پايدا بولادى.

ادامزات تاريحىندا بۇعان ارابتار ءومىرى جاقسى دالەل. يسلام ءدىنى اراب حالقىنا مۇحاممەد (س.ع.س.) ارقىلى بەرىلدى. يسلامعا دەيىن ارابتاردا كوپقۇدايلىق پايدا بولىپ، ءاربىر تايپا وزدەرىنىڭ بابالارىن قۇداي رەتىندە قابىلداپ، تابىنعان. ءاربىر تايپا وزدەرىنىڭ ارۋاقتارىنا ءمۇسىن جاساپ، ءبىر جاراتۋشىنى ۇمىتا باستاعان. ءسويتىپ، جوعارعى كۇشپەن بايلانىسىن ءۇزىپ، رۋحاني قۋاتتان ايىرىلعان ەلدە بىرلىك بولماي، تايپالار ءبىر-بىرىمەن ۇنەمى جاۋلاسىپ، ادام ءومىرى بەيبەرەكەتكە اينالعان. حالىق قۇلدىراۋ جولىنا ءتۇسىپ، ەل ازىپ-توزىپ كەتتى. ادامگەرشىلىك اياققا باسىلعانى سونشا، تىرشىلىك ءوز باعاسىنان ايىرىلىپ، جاڭا تۋعان قىز بالانى تۇرمىسقا شىققانشا ماسىل كورىپ، تىرىدەي جەرگە كومۋ سالتى بولعان. سول كەزدە ۇمىتىلعان ءدىني قاعيدانى قالپىنا كەلتىرۋ ءۇشىن اللا تاعالا ءوزىنىڭ ەلشىسى مۇحاممەد (س.ع.س.) پايعامباردى ارابتارعا جىبەردى. يسلام بويىنشا اللا بۇكىل بولمىستى قامتيدى، اللادان باسقا ەشتەڭە جوق. اللادان باسقا دا بار دەگەن ۇعىم «اللاعا سەرىك قوسۋ» بولىپ تابىلىپ، قابىلدانبايدى. وسىلاي يسلام ءدىنى پايدا بولىپ، ادام ۇعىمىندا بولمىس بىرلىگى قالپىنا كەلتىرىلدى. جاڭا ءدىن بىتىراعان ەلدى بىرىكتىرىپ، ارابتار كۇش الىپ، يسلام الەمنىڭ كوپتەگەن اۋماعىنا تارادى. وسىلاي ادامزاتتى قۇلدىراۋ جولىنان الىپ شىقتى.

ءبىر جاراتۋشىعا تابىنۋ ونىڭ جاراتقاندارىن دا قامتيتىندىقتان، اللا تاعالانىڭ جاراتقاندارى بولىپ تابىلاتىن ارۋاقتار دا ريزا بولىپ، وزدەرىنىڭ ۇرپاقتارىنا كومەگىن ايامايدى. ءدىننىڭ ارۋاقتار ارقىلى تارايتىنىنا حريستياندا دا، يسلامدا دا كوپتەگەن دالەلدەر بار. ءبىر مىسال كەلتىرەيىك. يسلامنىڭ جاڭا تاراي باستاعان كەزىندە بىردە مۇحاممەد (س.ع.س.) پايعامبار قۋعىنشىلاردان قۇتىلۋ ءۇشىن ۇڭگىردىڭ ىشىنە كىرەدى، سول كەزدە قۋعىنشىلار دا كەلىپ جەتكەن. بىراق ۇڭگىردىڭ كىرەبەرىسى ورمەكشىنىڭ تورىمەن جابىلعانىن كورگەن. قايران قالعان قۋعىنشىلار ۇڭگىردە ەشكىم جوق دەپ پايىمداپ، كەتىپ قالىپتى. سوندا ۇڭگىردى ورمەكشى تورىمەن كىم جاپتى؟ ارينە، ارۋاقتار. بىراق ارۋاقتار اللا تاعالانىڭ قىزمەتشىسى، ونىڭ بۇيرىعىن ورىنداۋشىسى بولعاندىقتان، بۇل اللا تاعالانىڭ ءىسى دەپ قابىلدانادى. سوندىقتان، يسلام العاشقى قالپىندا بولمىستى تولىق قامتىپ، شەكسىز اللانى ونىڭ كورىنىسى رەتىندە قابىلداعان. كەيىننەن عانا ءفاني الەم ىقپالىمەن يسلامنىڭ ءوزى ءتۇرلى اعىمدارعا بولىنە باستادى.

يسلام ءدىنىنىڭ كوپتەگەن ەلدەرگە سۋ تاسقىنىنداي تەز جايىلۋى بولمىس كورىنىستەرىن اللا تاعالا ارقىلى ءبىر ورتاعا بىرىكتىرە الۋىنان بولسا كەرەك. وسىلاي الەمدەر بايلانىسى قالپىنا كەلتىرىلدى.

حريستيان ءدىنىنىڭ پايدا بولۋى دا وسىعان ۇقساس بولدى. وسىدان ەكى مىڭ جىلداي بۇرىن ريم يمپەرياسى ءتۇرلى قۇدايلارعا باعىنىپ، پوليتەيزم پايدا بولعان سوڭ، ادامداردىڭ رۋحاني دارەجەسى قۇلدىراعانى سونشالىقتى، اباي كورسەتكەن «جارىم ادام» دەڭگەيىنە ءتۇسىپ، تەك قانا «نان مەن قىزىق» كەرەك قىلدى. ءناپسى ىقپالىمەن جىنىس قاتىناسى شەكتەن شىعىپ، ادامداردىڭ ءوزارا بايلانىسى بۇزىلىپ، قوعام ازىپ كەتتى. سولتۇستىك ەۋروپاداعى ۆيكينگتەر دە وسىنداي جاعدايدا بولدى. ولاردا وزدەرىنىڭ قۇدايلارىنا ادامدى قۇرباندىققا شالۋ عۇرپى دا بولدى. ەۋروپا حالىقتارىنا يسا پايعامبار ارقىلى مونوتەيستىك حريستيان ءدىنى ءتۇسىپ، ولاردى كوپقۇدايىلىق ششەڭبەرىنەن الىپ شىقتى.

ءبۋدديزمنىڭ كەلۋى دە وسىعان ۇقساس. وسىدان ەكى جارىم مىڭ جىل بۇرىن ينديادا ۆەدالىق اعىم قۇلدىراۋ جولىنا تۇسكەن. حالىق كوپقۇدايىلىققا بەرىلىپ، ءدىننىڭ تەك قانا سىرتقى راسىمىنە كوڭىل ءبولىپ، ىشكى ءمانى ۇمىتىلا باستادى. بۇل قۇرساق قامىن ءورشىتىپ، ءتۇرلى جان يەلەرىن قۇرباندىققا شالۋ كوبەيدى. قوعام قۇلدىراۋ جولىنا ءتۇستى. وسى كەزدە ساق تايپاسىنان شىققان العاشقى ەسىمى سيددحارتا (تاريحتا «شاكيا مۋني»، قازاقشا «ساق دانىشپانى» دەگەن ەسىمى قالعان), كەيىننەن بۋددا اتالعان دانىشپان كەلىپ، بۋددا ءدىنىن تاراتتى. بۋددا ءدىنىنىڭ نەگىزگى ءمانى -- جان يەلەرىنە قيانات جاساماي، بارلىعىن بىرىكتىرىپ، بولمىس (سانسكريتتە «دحارما») ۇيلەسىمدىلىگىن قالپىنا كەلتىرۋ.

مىنە، وسى قىسقاشا شولۋدان كورەتىنىمىز، بارلىق دىندەر اباي كورسەتكەن سەبەپ بويىنشا كەلەدى ەكەن. ول سەبەپ: «زامانا، شارۋا، مىنەز كۇندە وزگەردى», سوندىقتان, «ولارعا كەز كەزىمەن ءنابي كەلدى».

ال ءتاڭىردى بۇكىل بولمىس كورىنىسى رەتىندە قابىلداعان ەجەلگى كوشپەلى ادامدارعا بۇگىنگىدەي ءدىننىڭ قاجەتى جوق ەدى، سەبەبى ولاردىڭ ۇيلەسىمدى ءومىرى تابيعي تۇردە بولدى، ياعني ءومىردىڭ ءوزى ولار ءۇشىن ءدىن بولدى. شىڭعىسحان داۋىرىندە ءتاڭىرشىل تۇركىلەردىڭ يسلام ەلدەرىن جاۋلىپ الىپ، حريستيان دىنىندەگى ەۋروپا ەلدەرىنە دە ۇلكەن سوققى بەرۋى وسىنىڭ جاقسى دالەلدەرى. ال كوشپەلى ءومىر سالتى بۇزىلا باستاعاندا ۇيلەسىمدىلىكتى قالپىنا كەلتىرۋ ءۇشىن ارنايى قۋات كەرەك. ول قۋاتتى اللا تاعالا ءدىن رەتىندە بەرەدى.

شىڭعىسحان يمپەرياسى السىرەپ، ىدىراعاندا كوشپەلىلەر دە وسىلاي جاڭا ءدىندى قابىلدادى. ورتا ازياعا ونىنشى عاسىردان باستاپ ەنە باستاعان يسلام ءدىنىن التىن وردا داۋىرىندە  كوشپەلى تۇركى حالىقتارى، ونىڭ ىشىندە قازاق حالقى، تولىق قابىلدادى.

دوسىم وماروۆ،

ابايتانۋشى، تەولوگ

Abai.kz