قر ءدىن ىستەرى اگەنتتىگى ءدىني وقۋ ورىندارىمەن بايلانىس جانە ءدىنتانۋ ساراپتاماسى باسقارماسىنىڭ باستىعى، فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ كانديداتى اينۇر ابدىراسىلقىزىمەن سۇحبات

– اينۇر ابدىراسىلقىزى، ءوزىڭىز بىلەتىندەي قازىر ەلىمىزدە «حالىق تاريح تولقىنىندا» اتتى تاريحتى جاڭا كوزقاراسپەن پايىمداۋدىڭ يگى ۇدەرىسى باستالدى. وزگە عىلىم سالاسىنىڭ وكىلى رەتىندە ۇلتتىق تاريحتى قايتا زەردەلەۋدەن ءسىز قانداي ناتيجە كۇتەسىز؟
– ۇلتتىق تاريحتى قايتا زەردەلەۋ ۇدەرىسى ءبىرىنشى كەزەكتە رۋحاني تاريحىمىزدىڭ دامۋ جولىن تولىققاندى تۇردە سارالاپ، شىنايى باعاسىن بەرۋگە، رۋحانياتىمىزدىڭ تاريحي داۋىرلەردەگى جانە قازىرگى كەلبەتىن ايقىنداپ، لايىقتى دەڭگەيدە ۇلىقتاۋعا زور مۇمكىندىك بەرەدى دەگەن سەنىمدەمىن. ەلباسىمىز ن.نازارباەۆ: «قازاق تاريحىندا قازاق ۇيالاتىنداي ەشتەڭە جوق» دەگەن بولسا، وسى ادىلەتتى باعا ءبىرىنشى كەزەكتە ءبىزدىڭ رۋحاني تاريحىمىزعا قاتىستى ايتىلعان دەۋگە بولادى.
بارشاعا بەلگىلى، ۇلت تاريحى اجىراماس ەكى نەگىزدەن قۇرالادى. ءبىرى – ەگەمەندىك جولىنداعى ەرلىك كۇرەستەردەن قۇرالعان ازاماتتىق تاريح، ال ەكىنشىسى – ۇلتتىڭ يدەولوگيالىق باعدارىن ورنىقتىرۋ جولىندا جاسالعان رۋحاني تاريح. ءبىزدىڭ ازاماتتىق تاريحىمىز كوپتەگەن ىرگەلى زەرتتەۋلەرگە ارقاۋ بولدى. جەتكىلىكتى تۇردە نازار اۋدارىلماي كەلە جاتقان ۇلكەن ءبىر باعىت – رۋحاني تاريحىمىز دەر ەدىك.

قر ءدىن ىستەرى اگەنتتىگى ءدىني وقۋ ورىندارىمەن بايلانىس جانە ءدىنتانۋ ساراپتاماسى باسقارماسىنىڭ باستىعى، فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ كانديداتى اينۇر ابدىراسىلقىزىمەن سۇحبات

– اينۇر ابدىراسىلقىزى، ءوزىڭىز بىلەتىندەي قازىر ەلىمىزدە «حالىق تاريح تولقىنىندا» اتتى تاريحتى جاڭا كوزقاراسپەن پايىمداۋدىڭ يگى ۇدەرىسى باستالدى. وزگە عىلىم سالاسىنىڭ وكىلى رەتىندە ۇلتتىق تاريحتى قايتا زەردەلەۋدەن ءسىز قانداي ناتيجە كۇتەسىز؟
– ۇلتتىق تاريحتى قايتا زەردەلەۋ ۇدەرىسى ءبىرىنشى كەزەكتە رۋحاني تاريحىمىزدىڭ دامۋ جولىن تولىققاندى تۇردە سارالاپ، شىنايى باعاسىن بەرۋگە، رۋحانياتىمىزدىڭ تاريحي داۋىرلەردەگى جانە قازىرگى كەلبەتىن ايقىنداپ، لايىقتى دەڭگەيدە ۇلىقتاۋعا زور مۇمكىندىك بەرەدى دەگەن سەنىمدەمىن. ەلباسىمىز ن.نازارباەۆ: «قازاق تاريحىندا قازاق ۇيالاتىنداي ەشتەڭە جوق» دەگەن بولسا، وسى ادىلەتتى باعا ءبىرىنشى كەزەكتە ءبىزدىڭ رۋحاني تاريحىمىزعا قاتىستى ايتىلعان دەۋگە بولادى.
بارشاعا بەلگىلى، ۇلت تاريحى اجىراماس ەكى نەگىزدەن قۇرالادى. ءبىرى – ەگەمەندىك جولىنداعى ەرلىك كۇرەستەردەن قۇرالعان ازاماتتىق تاريح، ال ەكىنشىسى – ۇلتتىڭ يدەولوگيالىق باعدارىن ورنىقتىرۋ جولىندا جاسالعان رۋحاني تاريح. ءبىزدىڭ ازاماتتىق تاريحىمىز كوپتەگەن ىرگەلى زەرتتەۋلەرگە ارقاۋ بولدى. جەتكىلىكتى تۇردە نازار اۋدارىلماي كەلە جاتقان ۇلكەن ءبىر باعىت – رۋحاني تاريحىمىز دەر ەدىك.
وتاندىق تاريح عىلىمىندا رۋحاني تاريحتى رۋحاني مادەنيەت ارقىلى سيپاتتاۋ قالىپتاسقان. بىراق ءبىز ءبىر نارسەنى ۇمىتپاۋعا ءتيىسپىز: مادەنيەت ناتيجەلەردەن قۇرالادى، ال تاريح – ۇدەرىستىڭ ءوزى. نەنىڭ بولعانىن مادەني مۇرادان تانيمىز، ال قالاي بولعانىن تاريح تانىتادى. بۇل ەكەۋى ءبىر بولماعان جەردە تولىققاندى تاريح بولمايدى. سوندىقتان ازاماتتىق تاريحتىڭ اجىراماس بولىگى رەتىندە رۋحاني تاريحتىڭ دامۋ بارىسى دا ءبىز ءۇشىن كەيىنگى كەزەكتە قالماۋى ءتيىس.
رۋحاني تاريح – ۇلت تاجىريبەسىندە جيناقتالعان رۋحاني ىلىمدەر، رۋحاني قۇندىلىقتار، ۇلتتىق جانە مەملەكەتتىك يدەولوگيالار تاريحى. ازاماتتىق تاريح وقيعالاردىڭ سىرتقى قالىبىنان قۇرالسا، رۋحاني تاريح ونىڭ ىشكى مازمۇنىن، ءمانىن، بولمىسىن قۇرايدى. باسقاشا ايتقاندا، رۋح تاريحى دەگەنىمىز – ۇلت تاريحى، سەبەبى ۇلتتىڭ نەگىزگى ولشەمى فورمالىق ەمەس، مازمۇندىق ولشەم.
– «رۋحاني تاريح» دەگەندە الدىمەن ءدىن ەسكە تۇسەدى. ۇلتتىق تاريحتى قايتا زەردەلەۋدە ءدىن تاريحى قاي دەڭگەيدە قارالۋى ءتيىس دەپ سانايسىز؟
– الدىمەن «ءدىن» ۇعىمىنا قاتىستى مىنا جايتقا نازار اۋدارعان ءجون: ءدىن تەك سەنىم ماسەلەسىنە عانا ەمەس، رۋحاني قۇندىلىقتار، سونىڭ ىشىندە اسىرەسە مورال (احلاق) ماسەلەسىنە دە تىكەلەي قاتىستى. مورالدىڭ نەگىزى ۇستانىم بولسا، ۇستانىمنىڭ تىرەگى – سەنىم. بەينەلەي ايتقاندا، ءدىننىڭ جارتىسىن سەنىم، جارتىسىن احلاق قۇندىلىقتارى قۇرايدى. اتا ءدىنىمىز يسلامنىڭ ۇلى تۇلعاسى مۇحاممەد پايعامبار اللا مەن ادامدار اراسىنداعى ەلشىلىك قىزمەتىندەگى ەڭ باستى مىندەتىن: «مەن كوركەم مىنەز-قۇلىقتاردى جەتىلدىرۋ ءۇشىن كەلگەنمىن» دەپ تۇسىندىرگەن. بۇل حاديس سەنىم مەن مورال ماسەلەسىنىڭ تىكەلەي بايلانىستى ەكەندىگىنىڭ ايعاعى. «ءدىن دەگەنىمىز – ناسيحات» دەگەن مۇحاممەد پايعامباردىڭ ءحاديسى دە بار. ناسيحاتتىڭ ماقساتى دا سەنىمدى ۋاعىزداي وتىرىپ، احلاقتى تۇزەتۋ مەن تاربيەلەۋگە سايادى.
يسلام ءدىنى قازاق دالاسىنا تارالعاننان باستاپ، عاسىرلار بويى حالىقتىڭ ومىرشەڭ رۋحاني-مورالدىق قۇندىلىقتارىمەن، ادەت-عۇرىپ، سالت-داستۇرلەرىمەن كىرىگىپ، ءدىن مەن ءداستۇر بىرلىگىن قۇرادى. ءوز بولمىسىندا مورال ماسەلەسىنە باسا ءمان بەرەتىن يسلام ءدىنى رۋحاني قۇندىلىقتاردى ءپىر تۇتقان قازاق ءتولتۋما رۋحانياتىمەن ۇندەسكەندە، ءدىن مەن ءداستۇردىڭ اسقاق ادامگەرشىلىك ۇستانىمدارعا نەگىزدەلگەن قايتالانباس بىرەگەي سۇحباتى قالىپتاستى. ءدىن تاريحىن تارازىلاۋ بارىسىندا وسى ەرەكشەلىكتەردى تالداپ، ءتۇسىندىرىپ، نەگىزدەپ بەرۋ قاجەت. بۇل مىڭ جىل بويى حالىقتىڭ وزىمەن بىرگە جاساسىپ كەلگەن، تۇرمىسىنا، ساناسىنا، بولمىسىنا ءسىڭىپ، رۋحىمەن تۇتاسىپ كەتكەن ءدىندى قول جەتپەس كۇردەلى دۇنيەگە ۇقساتىپ، قيلى-قيلى تاپسىرمەن ءتۇسىندىرىپ، حالىقتان الىستاتىپ بارا جاتقان قازىرگى تەرىس پيعىلدى اعىمدار يدەولوگياسىنا توسقاۋىل بولار تاريحي نەگىزدى قالىپتاستىرادى. سول ارقىلى قازاقتى يسلامعا جاڭا كىرگەن ەل سەكىلدى كورسەتىپ، عاسىرلار بويى قالىپتاسقان ءداستۇردى، عۇلامالار جۇرگەن جولدى مانسۇقتاپ، قازاق رۋحانياتىنىڭ كۇرە تامىرىن قىرقۋعا باعىتتالعان ارانداتۋشى ارەكەتتەرگە عىلىمي پايىمدى جاۋاپ بەرىلمەك.
تارازىنىڭ ءبىر جاعىندا سەنىم، ەكىنشى جاعىندا رۋحاني قۇندىلىقتار تۇرعانىن ءبىز ەستەن شىعارماۋعا ءتيىسپىز. يمان تارازىسى تەڭەلۋى ءۇشىن ونىڭ ەكى باسى بىردەي بولۋى قاجەت. ءداستۇر ءدىنسىز، ءدىن ءداستۇرسىز ءومىر سۇرمەيدى. سوندىقتان دا ءدىن تاريحى دەگەنىمىز ءبىز ءۇشىن – مادەنيەت تاريحى، ۇلت تاريحى، رۋح تاريحى.
– كەزىندە مەكتەپ وقۋلىعىنان اراب جاۋلاپ الۋ سوعىستارى تۋرالى وقيتىن ەدىك. قازىر «يسلام ءدىنى قازاق جەرىنە بەيبىت تۇردە تارالدى» دەگەن پىكىر ءجيى ايتىلادى. قايسىسى دۇرىس؟
– «يسلام ءدىنىنىڭ قازاق دالاسىندا تارالۋى بەيبىت تۇردە جۇزەگە استى» دەيتىن جالعان تاريح جاساۋدان ساق بولۋىمىز قاجەت. يسلامنىڭ ابىرويىن جالعان تاريح ارقىلى كوتەرە المايمىز. كەرىسىنشە قازاق دالاسىندا بەلگىلى ءبىر تاريحي كەزەڭدەردە ءومىر سۇرگەن دىندەر اراسىنان وق بويى وزىپ شىعىپ، جەكە-دارا تاڭدالىپ، ۇلت دىنىنە، اتا دىنگە اينالۋى يسلامنىڭ شىن مانىندەگى وزىقتىعىن ايقىندايدى.
قازاق دالاسىندا يسلامعا دەيىنگى داۋىردە تۇركىلەردىڭ ءتول ءدىنى – تاڭىرلىك سەنىم سالتانات قۇرىپ تۇردى. تاڭىرلىك سەنىمنىڭ دىلىمىزدەگى، داستۇرىمىزدەگى، مادەنيەتىمىزدەگى ىزدەرى ءالى سايراپ جاتىر. سونىمەن قاتار ەلىمىزدىڭ جەكەلەگەن وڭىرلەرىندە يسلامعا دەيىن حريستيان ءدىنى مەن ءزورواستريزمنىڭ (وتقا تابىنۋشىلىق) دە بەلگىلى ءبىر تاريحي مەرزىم ىشىندە ءومىر سۇرگەنى بەلگىلى. ولار يسلامدىق دەرەكتەردىڭ وزىندە «تارسا» (حريستيان) جانە «مۇع» (وتقا تابىنۋشى) قاۋىمدار رەتىندە اتاپ كورسەتىلەدى.
يسلامنىڭ العاشقى كەزەڭىندە بەيبىت جولمەن دىنگە بەت بۇرماعان ەلدەرگە يسلامدى تاراتۋدىڭ ءبىر جولى قارۋلى كۇرەس بولدى. ءدىن تاراتۋ جولىنداعى سوعىستاردىڭ ورتا ازيا جەرىندە دە كوپتەپ جۇرگىزىلگەنىن ءبىزدىڭ تاريح تۇرماق، اراب-پارسى تاريحي دەرەكتەرى دە جوققا شىعارمايدى. ءوزىمىز مەكتەپ وقۋلىعىنان بىلەتىن ماۋارانناحردا ءدىن جورىقتارىن جۇرگىزگەن اراب قولباسشىسى قۋتايبا يبن ءمۋسليمنىڭ مازارى قازىرگى وزبەكستان جەرىندە ءالى تۇر. قازاق دالاسىندا قانشاما اراب اسكەرباسىلارىنىڭ قابىرى قالدى.
جاڭا كەلگەن ءدىن قانشالىقتى وزىق ءارى وركەنيەتتى بولسا دا، ەشبىر حالىق مىڭ جىل ۇستانعان اتا-بابا دىنىنەن اينىپ، تاعىنان ءتۇسىپ، وعان بىردەن بويۇسىنا قويمايتىنى بەلگىلى. يسلامعا دەيىنگى داۋىردە جوعارى دارەجەدە ۇيىمداسقان اكىمشىلىك-باسقارۋ جۇيەسى، جاۋىنگەرلىك ونەردى تەرەڭ مەڭگەرگەن اسكەرى، تاس كىتاپتارعا تاريحىن تاڭبالاعان جازۋ مادەنيەتى بولعان، ادامگەرشىلىكتى تۋ ەتكەن مول رۋحاني مۇراعا، جارتى الەمدى جاۋلاپ، «باستىنى ەڭكەيتىپ، تىزەلىنى بۇكتىرگەن» داڭقتى تاريحقا يە تۇركى جۇرتى جاڭا دىنگە قارسىلىقسىز باس ءيدى دەۋ قيسىنعا كەلمەيدى. بويۇسىنۋ بولماعان جەردە قاقتىعىس مىندەتتى تۇردە بولادى. قازاق جەرىندە دە، اسىرەسە قازىرگى وزبەكستانمەن شەكتەس وڭىرلەردە تالاي قارۋلى قاقتىعىس بولدى. قارۋمەن باعىندىرا الماعان تۇستا بىتىمگە توقتاپ، بەيبىت ءدىن تاراتۋ كەلىسىمىنە كەلگەن وقيعالار دا ورىن الدى. مۇنىڭ بارلىعى رۋحاني شەجىرەلەردە دە، كەشەگى كەڭەستىك تاريح وقۋلىقتارىندا دا تاپتىشتەپ جازىلعان بولاتىن. كەڭەستىك بيلىكتىڭ دىنگە كوزقاراسى تەرىس بولعانىمەن، تاريحي فاكتىلەردىڭ بۇرمالاۋعا كونە بەرمەيتىنى بارشاعا بەلگىلى.
وڭتۇستىك وڭىرگە ورنىققاننان كەيىن قازاق دالاسىنىڭ قالعان ولكەلەرىنە يسلامنىڭ تارالۋى بەيبىت جۇزەگە استى دەۋگە بولادى. بايىرعى تاڭىرلىك سەنىم مەن جاڭا يسلام ءدىنىن بىرقۇدايلىق قاعيدالارى مەن يماندىلىق ۇستانىمدارى بىرىكتىردى. يسلام ءدىنى مەن تاڭىرلىك سەنىمنىڭ استاسۋى عاسىرلار بويى ءجۇردى. ناتيجەسىندە دۇنيەنىڭ ءبىر تۇكپىرىنەن تاۋ اسىپ، تاس باسىپ جەتكەن يسلام ءدىنى ۇلتىمىزدىڭ جان دۇنيەسىمەن، رۋحاني قۇندىلىقتارىمەن، تابيعي سەنىمدەرىمەن تەرەڭ ۇيلەسىم تاۋىپ، بىرتە-بىرتە ءبىزدىڭ مادەنيەتىمىزدى قۇرۋشى، بولمىسىمىزدى قالىپتاستىرۋشى دىنگە اينالدى.
دىندەردىڭ ارالاس-قۇرالاستىعى، سەنىمدەردىڭ شارپىسۋى، بەلگىلى ءبىر كەزەڭدەردە جەكەلەگەن دىندەردىڭ باسىمدىق الۋى تاريحىمىزدا تالاي بولعان. سوندىقتان قازاقستان اۋماعىنداعى ءدىني سەنىمدەر تاريحى كەشەندى تۇردە زەرتتەلىپ، شىنايى باعالانعانى ءجون.
- قازاق جەرىندە تارالعان يسلامنىڭ ءوز ەرەكشەلىكتەرى بار دەلىنەدى. بۇل ەرەكشەلىكتەر نەدەن تانىلادى؟
– ەسكەرۋگە ءتيىس باستى ماسەلە سوندا – يسلام قاعيدالارىنىڭ سەنىمگە (اقيداعا) قاتىستى تۇستارى وزگەرمەيدى (پايىمداۋ ەرەكشەلىكتەرى – بولەك ماسەلە). ال تۇرمىس-تىرشىلىكتى، قارىم-قاتىناستى رەتتەيتىن قۇقىقتىق نورمالارعا (فيكھقا) قاتىستى بولىگىندە ۋاقىتقا، مەكەنگە (ورتاعا) سايكەس وزگەرىستەر ورىن الۋى مۇمكىن. وسىنداي وزگەرىستەر يسلام تاريحىندا بىرنەشە مازحابتىڭ قالىپتاسۋىنا نەگىز بولدى. بۇگىندە الەم مۇسىلماندارىنىڭ باسىم بولىگى ۇستاناتىن، قازاقستان مۇسىلماندارى ءۇشىن دە ءداستۇرلى بولىپ تابىلاتىن حانافي مازحابىنىڭ ىرگەسىن قالاعان يمام اعزام ءابۋ حانيفا ىلىمىندە يسلام ءدىنىن قابىلداعان جەرگىلىكتى حالىقتاردىڭ سالت-داستۇرىنە باسا ءمان بەرىلدى. حانافي مازحابىندا ادەت-عۇرىپتار يسلامداعى ءپاتۋا شىعارۋدىڭ، ياعني بەلگىلى ءبىر ماسەلەگە قاتىستى ءدىني ۇكىم بەرۋدىڭ ءبىر نەگىزى رەتىندە سانالادى. دەمەك، جەرگىلىكتى حالىقتىڭ داستۇرىنە ءتان قانداي دا ءبىر ادەت نەمەسە عۇرىپ يسلام شاريعاتىنا قايشى كەلمەسە، ونى قولدانۋعا، سول بويىنشا ءىس-ارەكەت ەتۋگە ەشبىر شەكتەۋ قويىلمايدى. قۇران ۇكىمدەرىندە، حاديستەردە، يسلام عۇلامالارىنىڭ ءپاتۋاسىندا قاراستىرىلماعان قانداي دا ءبىر جاعدايعا قاتىستى جەرگىلىكتى حالىقتىڭ ادەت-عۇرپى ارقىلى شەشىم بەرىلگەن بولسا، سول ادەت ءپاتۋا رەتىندە قابىلدانادى.
حانافي مازحابى بويىنشا سونىمەن قاتار يسلامعا دەيىنگى شاريعاتتار دا ءپاتۋا شىعارۋدىڭ نەگىزى بولا الادى. بۇل جاعدايدا دا بەلگىلى ءبىر حالىقتىڭ يسلامعا دەيىنگى ۇستانعان سەنىمىنە سايكەس قالىپتاسقان داستۇرلەر مەن ءىس-ارەكەتتەردىڭ يسلام شاريعاتىنا قايشى كەلمەۋى باستى ولشەم بولىپ سانالعان. وسىنىڭ بارلىعى ءابۋ حانيفا نەگىزىن سالعان مازحابتىڭ يكەمدىلىگىن، جەرگىلىكتى جاعدايلارعا بەيىمدەلگىشتىگىن، ءداستۇردىڭ وزىعى مەن توزىعىن اجىراتا وتىرىپ، اقىل-پاراساتقا نەگىزدەلگەندىگىن اڭعارتادى. وسى مازحابتى ۇستانعان قازاق حالقىنىڭ بۇكىل ادەت-عۇرىپ، سالت-داستۇرلەرى يسلام قاعيدالارىمەن ۇيلەسىپ، كىرىگىپ كەتتى.
حالقىمىزدىڭ ءداستۇرلى قۇقىعى بولىپ تابىلاتىن ادەت-عۇرىپ زاڭدارى ءوز باستاۋىن سوناۋ ەرتە كەزدەگى تايپالىق داۋىرلەردەن الاتىنى بەلگىلى. مەملەكەت باسقارۋ جۇيەسىنەن باستاپ، ازاماتتىق قارىم-قاتىناستارعا دەيىن تولىعىمەن دەرلىك ادەت زاڭدارىمەن رەتتەلدى. عاسىرلار بويى اۋىزشا قولدانىستا بولعان زاڭداردىڭ بەرتىندە جازباشا نۇسقالارى دا قالىپتاستى. كوك تۇرىكتەردىڭ «تورە بىتىگى»، شىڭعىس حاننىڭ «ياساسى»، وزبەك حان مەن ەدىگە ءبيدىڭ «نيزام» جۇيەسى، قاسىم حاننىڭ قاسقا جولى، ەسىم حاننىڭ ەسكى جولى، ءاز تاۋكەنىڭ «جەتى جارعىسى» زامانالار بويى قولدانىلعان ادەت زاڭدارىن جۇيەلەپ، جاڭعىرتىپ، ءىشىنارا وزگەرتىپ جەتكىزىپ وتىرعان قۇقىقتىق قۇجاتتار بولدى. جەرگىلىكتى جاعدايلارعا، باسقارۋ جۇيەسى مەن قۇقىقتىق قاتىناستارعا سايكەس تۋىنداعان ادەت زاڭدارىنا يسلام شاريعاتى كۇرت وزگەرىس اكەلە قويعان جوق. كەرىسىنشە ادەت زاڭدارى يسلام دىنىمەن قاتار دامۋ بارىسىندا مازمۇندىق جاعىنان بىرتە-بىرتە بەيىمدەلۋگە ۇشىرادى دەۋگە بولادى. ال يسلام ارقىلى تۇبەگەيلى وزگەرىستەر ەنگىزىلگەن تۇستار نەگىزىنەن عۇرىپتىق جەرلەۋ راسىمدەرى سەكىلدى ناقتى ءدىني سيپاتقا يە جورالارعا قاتىستى ورىن الدى.
جوعارىدا ايتىلعان يسلام ءدىنى مەن قازاق ءداستۇرىنىڭ عاسىرلار بويعى استاسۋ ۇدەرىسىنىڭ ناتيجەسىندە شاريعات پەن ادەتتىڭ قاتار ءومىر ءسۇرۋ فورمالارى قالىپتاستى. قازاق جەرىندە رەسەي وتارلىق ساياساتى ناتيجەسىندە قۇرىلعان سايلاۋ جۇيەسى مەن كەڭەستىك كەزەڭدەگى زاڭ بيلىگى ءداستۇرلى ادەت-عۇرىپ ينستيتۋتتارىنىڭ كۇشىن جويۋدىڭ نەگىزگى ساتىلارى بولدى. ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىس تۇسىندا رەسمي ءدىن وكىلدەرىنىڭ ءوز قىزمەتىن جۇزەگە اسىرۋىنا مۇمكىندىك بەرۋگە ءماجبۇر بولعان كەڭەستىك بيلىك ورگاندارى سونىمەن ءبىر مەزگىلدە شاريعات پەن ادەت ۇندەستىگىنە بالتا شابۋدىڭ بارلىق شارالارىن قاراستىرىپ وتىردى. وسى ماقساتتا رەسمي ءدىن وكىلدەرى اتىنان ادەتكە بەيىمدەلگەن تاريقاتتارعا قارسى ۇكىم شىعارعىزىلدى. شاريعاتتى ادەتكە قارسى قويۋ – ءدىندى ءومىر ءسۇرۋ فورماسىنان ايىرۋ، ءدىندى ءولتىرۋ ارقىلى ۇلتتى ءولتىرۋ ارەكەتىنىڭ باستاۋى ەدى. كەزىندە بىرقاتار وريەنتاليستىك زەرتتەۋلەر دە وسى ماقساتقا باعىتتالدى. وكىنىشكە وراي، ءالى دە سول ارانداتۋشى ساياساتتىڭ، نەگىزسىز پىكىرلەردىڭ اسەرى جويىلعان جوق. وسىنى ەسكەرە وتىرىپ، رۋحاني تاريحتى زەردەلەۋدە وسىنداي اقتاڭداقتار قايتا قارالىپ، وسكەلەڭ بۋىنعا ورنىقتى باعىت بەرىلۋى قاجەت دەپ سانايمىز.
– حالىقتىڭ رۋحاني دۇنيەسىن قايتا زەردەلەۋدى تاريح عىلىمىنىڭ اياسىندا جۇزەگە اسىرۋ قانشالىقتى نەگىزدى؟
– بۇل جەردە الەۋمەتتىك-گۋمانيتارلىق عىلىمداردىڭ بارلىعى دەرلىك كەشەندى سيپاتقا يە ەكەنىن ەسكەرۋ كەرەك. «رۋحاني الەم» ماسەلەسىن مادەنيەتتانۋ، فيلوسوفيا، ادەبيەتتانۋ، تاريح، ەتنوگرافيا، ت.ب. عىلىمداردىڭ كەز كەلگەنىنىڭ اياسىندا سول عىلىمنىڭ ولشەمدەرىنە سايكەس بەلگىلى ءبىر دارەجەدە زەرتتەپ-زەردەلەۋگە بولادى. تاريحقا قاتىستى العاندا بۇل تاقىرىپ رۋحاني تۇلعالار الەمىمەن تىكەلەي بايلانىستى بولۋى مۇمكىن. سەبەبى تاريحتى تۇلعا جاسايدى، ال تۇلعانى حالىق تۋدىرادى. تاريحي تۇلعانىڭ رۋحاني الەمى ءوزىن وسىرگەن ۇلتتىڭ الەمىنەن بولەك قالىپتاسپايدى.
ۇلتتىڭ رۋحاني الەمى سونىمەن قاتار ونىڭ تاريحي داۋىرلەردە قالىپتاسقان ءبىرتۇتاس قۇندىلىقتار جۇيەسىنەن دە تانىلادى. سوندىقتان ۇلتتىق تاريحتى قايتا زەردەلەۋدە قازاق حالقىنىڭ رۋحاني الەمى نازاردان تىس قالماۋعا ءتيىس. تۇتاس ءبىر حالىقتىڭ رۋحاني-قۇندىلىقتىق باعدارىن بەلگىلەگەن ىلىمدەردى دۇنيەگە اكەلگەن ءال-فارابيدەن باستاپ، وزىنە دەيىنگى ۇلتتىڭ رۋحاني قازىناسىن وي ەلەگىنەن وتكىزىپ، ءوز زامانىنىڭ تانىمىمەن قايتا ساراپتاپ، قورىتقان ابايعا، كەڭەستىك كەزەڭنىڭ وزىندە كلاسسيكالىق دارەجەدەگى تەولوگيالىق تۋىندىلاردى، زەردەلى زەرتتەۋلەردى دۇنيەگە اكەلگەن سادۋاقاس عىلمانيگە دەيىنگى ارالىقتاعى تۇلعالار الەمى زەرتتەلۋى قاجەت.
بىراق بۇل ۇردىستە تەك عالىمدار مەن اعارتۋشى زيالىلار عانا ەمەس، ءدىني تۇلعالار ء(دىن عالىمدارى، ءدىن قىزمەتكەرلەرى), رۋحاني كوسەمدەر (ۇستازدار، پىرلەر، ابىزدار), حالىقتىڭ ءسوز ۇستارلارى (بي-شەشەندەر، اقىن-جىراۋلار) تۋرالى دەربەس زەرتتەۋلەر جۇرگىزىلىپ، جان-جاقتى زەردەلەۋ جۇمىستارى ىسكە اسىرىلۋى قاجەت. سونىمەن قاتار ۇلتتىق تاريحي تۇلعالاردىڭ – قازاق حاندارى مەن قاھارمان قولباسشىلارىنىڭ ءدىني كەلبەتىن، رۋحاني قۇندىلىقتارىن زەردەلەۋ كەرەك. وسى ايتىلعان زەرتتەۋ باعىتتارىنان قورىتىلعان ناتيجەلەر ۇلتتىڭ رۋحاني الەمىنىڭ تۇلعالار بولمىسىنداعى ناقتى كورىنىسى رەتىندە تۇجىرىمدالىپ، ول جايىندا تاريح وقۋلىقتارىندا تولىققاندى مالىمەتتەر بەرىلىپ وتىرسا، رۋحاني الەمىمىزدىڭ تۇتاستىعى، رۋحاني قۇندىلىقتارىمىزدىڭ تەرەڭ تامىرلىلىعى جانە ساباقتاستىعى جونىندە شىنايى، دۇرىس تۇسىنىكتەر قالىپتاسار ەدى.
– ءسوز اراسىندا رۋحاني شەجىرەلەر تۋرالى ايتىپ قالدىڭىز. ولاردىڭ تاريحىمىزداعى ورنى قانداي؟
– شەجىرە – ءبىزدىڭ ۇلتتىق تاريحتانۋىمىزدىڭ، كوشپەندىلەردىڭ تاريحي تانىمىنىڭ ءتولتۋما ەرەكشەلىكتەرىنىڭ ءبىرى. قازاق دەرەككوزدەرىنىڭ ۇلكەن بولىگىن شەجىرەلەر قۇرايدى. ولاردى گەنەولوگيالىق جانە رۋحاني شەجىرەلەر دەپ بولۋگە بولادى. ۇلت شەجىرەسى، رۋ شەجىرەسى، تاريحي تۇلعالار شەجىرەسى گەنەولوگيالىق سيپاتقا كوبىرەك يە. م.اۋەزوۆ اتىنداعى ادەبيەت جانە ونەر ينستيتۋتىنىڭ قولجازبا ورتالىعىندا ساقتالعان تاريحي شەجىرەلەردىڭ ءوزى 6000 بەتكە جۋىق مول ماتەريالدى قۇرايدى. بۇل باعىتتا ماتىنتانۋلىق تۇرعىدان اتالعان ينستيتۋت «بابالار ءسوزى» سەرياسى اياسىندا بىرنەشە تومدىق شەجىرەلىك داستاندار جاريالادى، ال دەرەكتانۋلىق تۇرعىدان الاشتانۋ ينستيتۋتى شىعارعان شەجىرەلەردىڭ ماڭىزىن ەرەكشە اتاپ وتۋگە بولادى.
رۋحاني شەجىرەلەر – سيلسيلالار نەگىزىنەن رۋحاني ءىلىمدى جەتكىزۋشى تۇلعالار تىزبەگىنەن، ياعني ءدىن دۇنيەسىندەگى ۇستازدار مەن شاكىرتتەر تىزىمىنەن، ولاردىڭ ءدىن جولىنداعى قايراتكەرلىگى جونىندەگى اڭىز-اڭگىمەلەردەن تۇرادى. رۋحاني شەجىرەلەردىڭ گەنەولوگيالىق جانە تاريحي شەجىرەلەرمەن استاسىپ كەتەتىن تۇستارى دا بار. مىسالى، قوجا احمەت ياسساۋيدىڭ اتا-تەگى تاراتىلىپ ايتىلاتىن گەنەولوگيالىق شەجىرە – «ناسابنامادا» ونىڭ ءىلىم العان ۇستازدارى مەن شاكىرتتەرىنىڭ رۋحاني شەجىرەسى دە، سول ءداۋىردىڭ تاريحي تۇلعالارىن اتاپ كورسەتكەن، ورىن العان وقيعالاردى جۇيەلى تۇردە سيپاتتاعان تاريحي شەجىرەگە ءتان ەرەكشەلىكتەر دە، اۋىز ادەبيەتى داستۇرىمەن اڭىزداۋ سارىنى دا بار. «سادر اد-دين شايح ريسالاسى»، «تازكيرە-ي بۇعراحان»، «ماناقيب-ي قوجا احمەت ياسساۋي» سەكىلدى رۋحاني شەجىرەلەردەن دە سول ءداۋىر تاريحىنا، تانىمىنا، داستۇرىنە قاتىستى مول مالىمەتتەر الۋعا بولادى.
«شەجىرە تاريحي دەرەك كوزى بولا الا ما؟» دەگەن ساۋالعا كەلگەندە، مىنانى ەسكەرۋ كەرەك. ءبىزدىڭ تاريحىمىزدىڭ ورتاعاسىرلىق مالىمەتتەرى تولىعىمەن دەرلىك شەجىرەلىك سيپاتقا يە. سولاردىڭ نەگىزىندە تاريح جازىلۋدا. ال عاسىرلار بويى اۋىزشا دا، جازباشا دا تارالىپ كەلگەن رۋحاني شەجىرەلەردە سۋبەكتيۆتىلىك پەن كوپ نۇسقالىلىق باسىم ەكەنى انىق. بۇل ولارعا سىنمەن قاراۋعا نەگىز بولعانىمەن، سىرتقا تەبۋگە نەگىز بولا المايدى. ولاردى بىزگە بەلگىلى تاريحي شىندىقپەن سالىستىرا تالداي وتىرىپ، ۇرپاقتىڭ يگىلىگىنە جاراتۋ قاجەت. قازبا قالدىقتارىن جاڭعىرتىپ، ماتەريالدىق تاريحىمىزدى قۇرايتىنىمىز سەكىلدى، رۋحاني شەجىرەلەردى سارالاپ، رۋحاني تاريحىمىزدى قۇراۋعا ءتيىسپىز.
اڭىزدار مەن شەجىرەلەر – ۇرپاقتار ساباقتاستىعىنىڭ بايانى، وشپەيتىن رۋحتىڭ كەپىلى، كوشپەندىلەر وركەنيەتىنە ءتان تاريحناما ءادىسى. دالالىق اۋىزشا تاريحناما تۋرالى زەردەلى زەرتتەۋلەر قالدىرعان ەتنوگراف عالىم اقسەلەۋ سەيدىمبەكتىڭ سالاارالىق زەرتتەۋلەرىنە تاريحشىلاردىڭ وسى تۇستا ءجىتى نازار اۋدارعانى ءجون بولار ەدى. اڭىزدار تاريحتىڭ جاڭعىرىعى رەتىندە ساقتالۋعا ءتيىس، سەبەبى ول – كوركەم تاريح، ەلدىڭ كوڭىلىندە جاتتالىپ، كوكەيىنە قونعان تاريح. سوندىقتان دا اڭىزداردىڭ شىندىققا قاراعاندا عۇمىرى ۇزاق. جالقى جول تاريحي مالىمەت ساقتالماعان داۋىرلەردەن بىزگە تەلەگەي-تەڭىز اڭىزدار جەتتى. سول اڭىزداردىڭ ءتۇبى اقيقات ەكەنىن كەيىن جات جۇرتتاردا ساقتالعان تالاي تاريحي دەرەكتەر دالەلدەدى. «جازىلماعان تاريحىڭنىڭ جولدارىن اۋىزەكى اڭىزىڭنان ىزدەدىم» دەپ كەشەگى مۇقاعالي اقىن بەكەر جىرلاعان جوق. قورىتا ايتقاندا، تاريحي-ەتنوگرافيالىق، فيلولوگيالىق مالىمەتتەرگە وتە باي، ازاماتتىق تاريح پەن رۋحاني تاريح اجىراعىسىز بىرلىكتە ەگىز ءورىلىپ، قاتار كورىنىس تاپقان رۋحاني شەجىرەلەر قازاق تاريحى مەن مادەنيەتتانۋىنداعى لايىقتى ورنىن الۋعا ءتيىس.
ءبىزدىڭ بالا كەزىمىزدەگى ورتا مەكتەپ وقۋلىقتارىندا ءبىر يگى ءداستۇر بار ەدى. 6-سىنىپتاعى «ەجەلگى دۇنيە تاريحى» وقۋلىعىندا كونە گرەك، ريم، ءۇندى حالىقتارىنىڭ تاريحى باياندالعان تاراۋلاردا قوسىمشا مالىمەت رەتىندە سول ەلدەردىڭ كونە ميفتەرىنەن ۇزىندىلەر بەرىپ وتىراتىن. سونىڭ ناتيجەسىندە وقۋشىلاردىڭ ەسىندە اتالعان حالىقتاردىڭ ازاماتتىق تاريحىنان گورى اڭىزدىق تاريحىنىڭ كوبىرەك ساقتالعانىنا كۇمان جوق. تاريحي تامىرى تەرەڭ وسى حالىقتار ءوز ميفتەرىنە قيال-عاجايىپ اڭىز دەپ ەمەس، كەشەگى كۇننىڭ شىندىعى دەپ قارادى. سولاردىڭ نەگىزىندە ورتاعاسىرلىق تاريحىنا تامىر تارتاتىن جولداردى انىقتادى، ادەبيەت تاريحىن قايتا داۋىرلەردى، كوركەم فيلمدەر شىعارىپ، تاريحي تانىمىن جاڭعىرتتى، ءتىپتى سول اڭىزدار ارقىلى گرەكتەر ارحەولوگيالىق زەرتتەۋلەر جۇرگىزىپ، اتاقتى ترويا قازىناسىن دا تاپتى. اڭىزعا اباي بولۋ، ونى قاستەرلەۋ، قاجەت كەزىندە سەنە دە ءبىلۋ – ورەلى وركەنيەتتىك سانانىڭ ءبىر دەڭگەيى. ءبىز سونىڭ ءبىر ساتىسىن بولسا دا يگەرىپ، مەكتەپ وقۋلىقتارىنا ءوزىمىزدىڭ تاريحي جانە رۋحاني اڭىز-شەجىرەلەرىمىزدى كوپتەپ ەنگىزسەك، مىڭ رەت ەستىگەنشە، ءبىر رەت وقىعانى وسكەلەڭ بۋىنعا وشپەس ونەگە بولارى انىق.
وسى ارادا ايتا كەتەتىن تاعى ءبىر ماسەلە بار. مەكتەپ قابىرعاسىندا بولسىن، جوعارعى وقۋ ورنىندا بولسىن، تاريح جانە ادەبيەت پاندەرىنىڭ ساباقتاستىعىن دامىتۋ قاجەت. ادەبيەت – ۇلت تاريحىنىڭ كوركەم شەجىرەسى، رۋحاني تاريحتىڭ كوركەم كورىنىسى. ادەبي ماتىندەرگە ءجيى سىلتەمە جاساۋ ارقىلى ادەبيەتكە، سول ارقىلى رۋحاني تاريحقا دەگەن قىزىعۋشىلىقتى جانداندىرۋ قاجەت.
– ءسىزدىڭ مازار مادەنيەتىنە قاتىستى تولىمدى زەرتتەۋلەرىڭىز جارىق كورۋدە. رۋحاني تاريح بۇل باعىتپەن قانشالىقتى بايلانىسادى؟
– مازار مادەنيەتى – ءبىزدىڭ ماتەريالدىق جانە رۋحاني مادەنيەتىمىزدىڭ اجىراماس بولىگى. تاريحىنا قۇرمەتپەن قاراي بىلەتىن الىس-جاقىن مەملەكەتتەردە مازار مادەنيەتى تاريح عىلىمىنىڭ تەرەڭ تامىرلى تۇتاس سالاسى رەتىندە الدەقاشان دەربەس زەرتتەۋ نىسانىنا اينالعان. «مازار مادەنيەتى» دەگەن اتپەن كوپتەگەن ەڭبەكتەر جارىق كورىپ، مازار قۇجاتتارى ءوز الدىنا زەرتتەپ-زەردەلەنۋدە.
مازارلار – ءبىزدىڭ داڭقتى تاريحىمىزعا قويعان ەڭ كورنەكتى ەسكەرتكىشتەرىمىز، وتكەننەن ونەگە ايتار تاعىلىمدى تاستارىمىز. تاريح –ۇلتتىڭ بولمىسى، ال رۋح پەن ار-وجدان بولمىستان بولەك دۇنيە ەمەس. سوندىقتان تاريحتى قورعاۋ – بولمىستى، رۋحتى، ار-نامىستى قورعاۋ دەگەن ءسوز. كەزىندە بەيبىتسۇيگىش، دارحان ساق جاۋىنگەرلەرىن شايقاسقا شىعۋعا ءماجبۇر ەتەتىن سەبەپ تابا الماعان پارسى قولباسىلارى ساقتاردىڭ اتا-باباسىنىڭ مازارىن قيراتىپ بارىپ، سوعىسقا جول اشقان ەكەن دەگەن اڭىز بار. سوناۋ ەجەلگى گرەك دەرەكتەرىندە ساقتالعان مىنا وقيعا دا مازار مادەنيەتىنىڭ ىشكى مازمۇنىن تانىتقانداي: سكيف دانىشپانى، اتاقتى ەمشى توكساريدكە (ب.د.د. ءVىى-ءVى عع.) ەلليندىك (گرەك) ويشىل منەسيپ مىناداي سۇراق قويادى: – سەندەر اتا-بابالارىڭنىڭ رۋحىنا ارناپ اس بەرەسىڭدەر. سوندا سەندەر ولارعا تابىناسىڭدار ما؟ بۇل سۇراققا توكساريد: – ءبىز اتا-بابا رۋحىنا تابىنبايمىز، اس بەرۋ ارقىلى ولاردى ەسكە الىپ، تىرىلەرگە ۇلگى ەتەمىز، جاستاردى تاربيەلەيمىز، ءسويتىپ، تىرىلەردىڭ رۋحىن كوتەرەمىز، – دەپ جاۋاپ بەرەدى.
ەجەلگى عۇندار مەن ساقتار داۋىرىنەن ءتىنى ۇزىلمەگەن رۋحاني تۇتاستىق سايىن دالادا تالاي قاسيەتتى قابىرستانداردى دۇنيەگە كەلتىردى. قاۋىمدىق مازاراتتاردى بىلاي قويعاندا، ەل قاستەرلەگەن ەلەۋلى تۇلعالاردى عانا جەرلەگەن ۇلتتىق پانتەوندار سالۋ دا اتامەكەنىمىزدە ءبىزدىڭ داۋىرىمىزگە دەيىنگى كەزەڭدەردەن باستاۋ العان ەكەن. مازار بار جەردە تاريح بار. شەكاراسىن اتا-باباسىنىڭ مازارىمەن بەلگىلەگەن كوشپەندىلەر وركەنيەتىنىڭ زاڭدى مۇراگەرى رەتىندە «مازار – مەنىڭ تاريحىم» دەپ ايتۋعا ءبىزدىڭ تولىق نەگىزىمىز بار. قازاق دالاسىنداعى مازارلار رۋحاني تۇرعىدان العاندا ادامنىڭ وتكەنمەن، وزىمەن، اللامەن سىرلاسۋ، ارىلۋ، ەسەپ بەرۋ ورنىنا اينالعان. قازاقتىڭ قابىرلەردى ەرەكشە قاسيەتتەۋى، ءجيى زيارات ەتۋى وسىنداي سەبەپتەردەن تۋىنداعان.
مازار مادەنيەتىنىڭ ءبىر بولىگى بولىپ تابىلاتىن مازار قۇجاتتارى بۇگىنگە دەيىن دەرەك كوزى رەتىندە ۇلتتىق تاريحىمىزدان ءوز ورنىن الا الماي وتىر. مازار قۇجاتتارىنىڭ ۇلكەن بولىگىن جوعارىدا ءسوز بولعان رۋحاني شەجىرەلەر قۇرايدى. ودان تىس ءوز كەزەڭىنىڭ مەنشىكتىك-مۇلىكتىك قاتىناستارى مەن رۋحاني كوسەمدەردىڭ وكىلەتتىلىكتەرىنە قاتىستى كوپتەگەن قۇجاتتار تا مازار مادەنيەتىنە ءتان. وسى قۇجاتتاردىڭ ەسكەرۋسىز قالىپ، تاريحي اينالىمعا قوسىلماۋىنىڭ سالدارى تاريحىمىزداعى تۇتاستاي ءبىر ۋاقفتىق مادەنيەتتىڭ زەرتتەۋشىلەر نازارىنان تىس قالۋىنا اكەلىپ وتىر. ناتيجەسىندە ءبىز كوشپەندىلىك قانا ەمەس، وتىرىقشىلىق وركەنيەتىمىزدە دە ءوز ورنىن العان، ۇلكەن تۇركىستان مادەنيەتىنىڭ ىقپالدى ءبىر بولىگى بولىپ تابىلاتىن قايىرىمدىلىق قورلار مادەنيەتىنەن بەيحابار بولىپ وتىرمىز. قازاق دالاسىندا سانسىز كوپ ساعانالاردىڭ تۇرعىزىلۋى مەن شىراقشىلىق ءداستۇردىڭ قالىپتاسۋى دا سول ەلەۋلى دارەجەدە دامىعان ۋاقفتىق مادەنيەتتىڭ ءبىر جەمىسى بولاتىن. ۇلت تاريحىندا ۇساق-تۇيەك ۇعىمدار بولمايدى. تەڭىزدەي تاريحىمىزدى تامشىلاپ جيناپ، قۇراۋدا ءبىز ۇقىپتىلىق تانىتۋعا ءتيىسپىز.
– توبىقتاي ءتۇيىنىڭىز؟
– ءبىز ءبىر ۇلتتىق تاعدىرى، ءجۇز ۇلتتىق تاجىريبەسى بار ەلمىز. سەبەبى ءبىز ءجۇز ۇلتتىڭ ءتىلىن تاۋىپ، تاعدىرىن بولىسە بىلدىك. ءبىزدىڭ تاريح – رۋحانيات تاريحى. سوندىقتان دا قازاق تاريحى مەن قازاقستان تاريحى دەربەس جازىلۋعا ءتيىس. ءار نارسەنى ءوز اتىمەن اتاۋعا تاريحتا دا ءتيىستى نازار اۋدارىلۋى قاجەت.

– اڭگىمەڭىزگە راحمەت!
Abai.kz