تابىلدى دوسىموۆ. «اتىراۋدىڭ الابىنىڭ ءبارى ەستە...»
بار بولعانى 45 جىل ءومىر ءسۇرىپ، «ويانباي قالعان» بارد-اقىننىڭ ولەڭ-جىرلارى وقىرمانىنىڭ ارقايسىسىنىڭ جۇرەگىن ءالى دە جىلىتىپ ءجۇر. اقىنىن ساعىنعان جۇرتى اتىراۋ مەن الماتى اراسىنداعى شاھارلاردا ءتۇرلى شارالار ۇيىمداستىرىپ، ەسكە الۋمەن كەلەدى. تابىلدىنىڭ جىلى بولار ۋاقىتتا «ءىز تاستاپ اققان ءبىر جۇلدىز...» اتتى كىتابىنىڭ دا جارىق كورگەنىنەن وقىرمانى حاباردار. گازەتىمىزدەن ورىن بەرگەن بۇل ولەڭدەردى سول كىتاپتان ىرىكتەپ الدىق...
تابىلدىڭ ءانى
اتىڭدى سەنىڭ ايتامىن ءان قىلىپ نەگە،
«قوزىم-اۋ»، – دەشى كۇلىمدەپ بايانداي ماعان.
تىرلىكتى مىناۋ، جانىم-اي، ماڭگىلىك دەمە،
ۇيىقتاپ كەتسەم ءبىر كۇنى، ويانباي قالام.
ويانباي قالام، بۇل شىندىق، ۇرىسپا قارعام،
شولمەك-تىرلىكتىڭ بەلگىلى قۇلاي سىنارى...
گيتارامدى الىپ ەلەۋسىز بۇرىشتا قالعان،
باۋىرىڭا باسىپ، ەگىلىپ جىلايسىڭ ءالى.
جۇرەكتە – ىزعار، باستا – مۇڭ، كوڭىلدە – قىراۋ،
وڭاي ما، جانىم، جانىڭدى قايعى اۋىرتقاسىن.
جۇرەتىن كەزىم بولا ما ومىردە مىناۋ،
شاراپتان ەمەس، شاتتىقتان اينالىپ باسىم.
جاناردان ۇشتىڭ، باقىتىم، بازارىم ەدىڭ،
اق ارمان نەگە قول بۇلعاپ شاقىرمايدى الدان؟
تىرلىكتى مىناۋ، جانىم-اي، ماڭگىلىك دەمە،
ۇيىقتاپ كەتسەم ءبىر كۇنى، ويانباي قالام.
اتىڭدى سەنىڭ ايتامىن ءان قىلىپ نەگە،
«قوزىم-اۋ!»، – دەشى كۇلىمدەپ بايانداي ماعان.
تىرلىكتى مىناۋ، جانىم-اي، ماڭگىلىك دەمە.
ۇيىقتاپ كەتسەم ءبىر كۇنى، ويانباي قالام.
سارايشىق
كوڭىلىم اۋىپ وسىناۋ عارىپ قالاعا،
بار بولعانى 45 جىل ءومىر ءسۇرىپ، «ويانباي قالعان» بارد-اقىننىڭ ولەڭ-جىرلارى وقىرمانىنىڭ ارقايسىسىنىڭ جۇرەگىن ءالى دە جىلىتىپ ءجۇر. اقىنىن ساعىنعان جۇرتى اتىراۋ مەن الماتى اراسىنداعى شاھارلاردا ءتۇرلى شارالار ۇيىمداستىرىپ، ەسكە الۋمەن كەلەدى. تابىلدىنىڭ جىلى بولار ۋاقىتتا «ءىز تاستاپ اققان ءبىر جۇلدىز...» اتتى كىتابىنىڭ دا جارىق كورگەنىنەن وقىرمانى حاباردار. گازەتىمىزدەن ورىن بەرگەن بۇل ولەڭدەردى سول كىتاپتان ىرىكتەپ الدىق...
تابىلدىڭ ءانى
اتىڭدى سەنىڭ ايتامىن ءان قىلىپ نەگە،
«قوزىم-اۋ»، – دەشى كۇلىمدەپ بايانداي ماعان.
تىرلىكتى مىناۋ، جانىم-اي، ماڭگىلىك دەمە،
ۇيىقتاپ كەتسەم ءبىر كۇنى، ويانباي قالام.
ويانباي قالام، بۇل شىندىق، ۇرىسپا قارعام،
شولمەك-تىرلىكتىڭ بەلگىلى قۇلاي سىنارى...
گيتارامدى الىپ ەلەۋسىز بۇرىشتا قالعان،
باۋىرىڭا باسىپ، ەگىلىپ جىلايسىڭ ءالى.
جۇرەكتە – ىزعار، باستا – مۇڭ، كوڭىلدە – قىراۋ،
وڭاي ما، جانىم، جانىڭدى قايعى اۋىرتقاسىن.
جۇرەتىن كەزىم بولا ما ومىردە مىناۋ،
شاراپتان ەمەس، شاتتىقتان اينالىپ باسىم.
جاناردان ۇشتىڭ، باقىتىم، بازارىم ەدىڭ،
اق ارمان نەگە قول بۇلعاپ شاقىرمايدى الدان؟
تىرلىكتى مىناۋ، جانىم-اي، ماڭگىلىك دەمە،
ۇيىقتاپ كەتسەم ءبىر كۇنى، ويانباي قالام.
اتىڭدى سەنىڭ ايتامىن ءان قىلىپ نەگە،
«قوزىم-اۋ!»، – دەشى كۇلىمدەپ بايانداي ماعان.
تىرلىكتى مىناۋ، جانىم-اي، ماڭگىلىك دەمە.
ۇيىقتاپ كەتسەم ءبىر كۇنى، ويانباي قالام.
سارايشىق
كوڭىلىم اۋىپ وسىناۋ عارىپ قالاعا،
تۇبىندە جاتقان تۇمەندەي تاس تۇمانداردىڭ.
سارايشىق بارسام، سارتاپ مۇڭ سارىپ ساناما،
بابالار قولىن سوزادى استىنان جاردىڭ.
بابالار قولىن سوزادى جاردىڭ استىنان،
جايراتقان نەتكەن، ياپىر-اي، قارا كۇش ەدىك.
ىزىڭداپ جەتكەن الىستان قاڭعىباس ءبىر ءان،
شەر بولىپ مەنىڭ كەۋدەمدە الادى شوگىپ.
شەر بولىپ مەنىڭ كەۋدەمدە شوگىپ الادى،
قاڭعىباس ءبىر ءان قايىرىلىپ، قيىرعا كەتكەن.
كەڭىردەگىمدە ولاردىڭ قولى قالادى،
ءزازۋزاتتارىنان زارىعىپ مەيىر دامەتكەن.
مەيىر دامەتكەن زارىعىپ ءزاۋزاتتارىنان،
تەكسىز ۇرپاقتان بولعاسىن بابالار ادا.
شىعانداپ كەتىپ، وقيمىن اۋلاقتا قۇران،
بەتىمدى بەرىپ بەيكۇنا مولا – قالاعا.
سارايشىق بارسام، زۇلىمدار قيراتقان الىپ،
سۇيەكتەر قالعان كومۋسىز قاتارعا بەتتەي.
تۇنشىعىپ جاتام تۇسىمدە زيراتتا قالىپ،
سول قۇربانداردان ارىلىپ، شاھارعا جەتپەي...
جۇمەكەشتەنۋ تەورياسى
تۇسكە دەيىن – قىزىل كويلەك، تۇستەن كەيىن – كوك كويلەك،
ويلاماڭىز ول كەزدەرى جۇمەكەشتەر كوپ قوي دەپ.
زامان دا سول قۇبىلمالى: كەشە قىزىل، بۇگىن كوك،
كوز الدىمدا لاپىلدايدى قىزىل-جاسىل شوقتاي بوپ.
سول جۇمەكەش اپام ەدى، اداي ەدى «ايىبى»،
تەربەلدى ونىڭ كوڭىلىندە – جايىعىندا قايىعى...
ماڭعىستاۋلىق اقبوبەكتىڭ جان دوسى ەدى سول اپام،
عاشىق بولعان اقبوبەككە قورابايدىڭ قايىبى.
انگە سىيماس ارۋ-بوبەك يران اسىپ كەتتى، ءولدى،
ەڭ العاشقى كامپەسكەدە اداي قىسىم كوپ كوردى.
ال جۇمەكەش نۇرماعامبەت دەگەن بايدىڭ قىزى ەدى ول،
باي تۇقىمى ءبىزدىڭ جاققا «اتكاشاۋنىك» بوپ كەلدى.
لاك جاعىلعان ءتۋفليدىڭ قوس تاعاسى سىرتىلداپ،
حيۋادا سوقتىراتىن اي سىرعاسى جارقىلداپ.
يندەربوردىڭ كوشەسىندە اپام كەلە جاتاتىن،
اق شارىقتى توبەسىندە، ادىپتەلگەن التىنداپ.
سويلەپ كەتسە تاباتۇعىن قارا ءسوزدىڭ جۇيەسىن،
پاڭدىق بىتكەن باي قىزىنا امالسىز باس يەسىڭ.
شال ۇستىنەن شالعا ءتيىپ الپىس توعىز جاسىندا،
ساعيدەنگە اكەلدى ەكەن قانشا بايدىڭ تۇيەسىن.
ماتوك كەمپىر كەلە جاتىر دەپ كۇلەر-اۋ كىل جامان،
قارعا بويلى قازاقپىز عوي ىرجالاڭ دا ىرجالاڭ.
جىلدار ءولدى، عاسىر كەلدى، بىراق تا سول باياعى،
جۇمەكەشتىڭ كويلەگىندەي قۇبىلادى بۇل زامان.
سەن كىم ەدىڭ؟
..مەن تاستاپ كەتكەن قىز سىرتىڭنان،
وتىرام كەشىرىم سۇراپ مەن...
مارات وتاراليەۆ.
ول اقىندى كورگە ءبىر-اق تەپكەنبىز،
ول اقىنسىز ءوتىپ جاتىر كوكتەم، كۇز...
كەلدى مەنىڭ ەندى ءوزىڭدى ءبىر كورگىم،
سەن كىم ەدىڭ، مارات تاستاپ كەتكەن قىز؟!
سەنى ىزدەپ پاك كوڭىلىم شىنايى،
سەن كىم ەدىڭ، قىز بىتكەننىڭ قۇدايى؟!
قاي قيىردان تابىلاسىز ەندى ءسىز،
بەلگىسىز،
ءبىر اعايدىڭ جۇبايى.
تانىر بولسام سەن كىم ەدىڭ دەمەس ەم،
اقىنعا جار بولا المادىڭ نەگە سەن؟
تالاي جاندى دۇنيەگە اكەلىپ،
ابايجاندى تابا الماعان جەڭەشەم...
شەكاراداعى كۇز
جاپىراقتار...
جەلگە ۇشقان جاپىراقتار،
ساعىنىشتى سولداتتىڭ حاتىن اپ بار.
ءمارت تابيعات ءبىلدىرىپ كۇز كەلگەنىن،
جەر بەتىنە جىبەرىپ جاتىر اقپار.
جاۋادى جاپىراقتار...
جاسىل باقتى، جايقالعان دالاداعى،
سۇرسىز الەم كەلەدى توناعالى.
كۇزدىڭ قوڭىر بەلگىسىن شەكارادان،
وتكىزبەۋگە سولداتتىڭ جوق امالى.
تولعاتادى دۇنيە، تولعاتادى،
مۇڭعا تولى نەلىكتەن سولدات ءانى؟!
تابيعاتتىڭ كيىپ اپ سۇر شينەلىن،
ءبىر قوڭىر كۇز كەلەدى جەرگە تاعى...
***
جالاۋى بولعان جانىمنىڭ،
ساعىندىم، ءبارىن ساعىندىم.
سامالا جەرگە جون توسەپ،
جاتىر ما ەكەن نارىن قۇم.
ايتا الماي ءتىلىم كۇرمەلىپ،
كومەيگە جىرلار ءجۇر كەلىپ.
شىركىن-اي، قايتسام ارمان نە،
جايىقتىڭ بويىن ءبىر كورىپ.
جاتىرقاپ تاۋدىڭ بوكتەرىن،
جابىققان كەزىم كوپ مەنىڭ.
قوينىندا قۇزدىڭ جاتىپ اپ،
اڭسايمىن قىردىڭ كوكتەمىن.
شالعايدا بولىپ نەسىبەم،
شىعانداپ كەتسەم نەسى ءمىن؟!
بوزبالا دالا ىزدەيدى،
بوزدالا دەگەن بەسىگىن.
***
جاڭبىر جاۋسا،
قاتاتىنداي الماتى ءۇن،
(كوكىرەگىنە قالدىرىپتى ماڭگى اتىن)
مۇڭدانادى تۋعان جەردەن كەتە الماي،
تۇلدانادى جەتەرىنە جەتە الماي،
شىرمالادى جەر-شىدەرگە سورلى اقىن.
الماتىسىز جەتپەيتىندەي بىردەڭە،
قايعى-قۇمدا قايىرلاۋدا جىر-كەمە.
تۋما باۋىر تاپسا-داعى كوڭىلىن
تورىعۋمەن وتكىزۋدە ءومىرىن
تۋعان اۋىل دەيتىن «ۇلى» تۇرمەدە...
ارمان ويى بولعانمەنەن ماڭگى ۇلى،
الماتىمەن توقايلاسپاي تاعدىرى.
كەسەلى كوپ، نوسەرى جوق ولكەدە
ساعىنىشتان جان-جۇرەگى ورتەنە
جانارىنىڭ تىيىلمايدى جاڭبىرى...
اعاعا ايتىلماعان سىر
كەشىر، كەشىر،
اعاجان، كەشىر مەنى،
ەسكە ءتۇستىڭ كۇنىمدى وشىرگەلى.
كەشىر، سەنىڭ الدىڭدا كىنالىمىن،
باسقالاردان بولسام دا كوش ىلگەرى.
ماحاببات-اي،
جاستىق-اي الاقاشپا،
(ادام دەگەن بايىپتاپ قاراماس پا؟!)
ەرەگەسىپ ءبىر ارۋ سۇيمەدى دەپ،
اجالىڭمەن كورىستىڭ دار اعاشتا...
ءوز-وزىڭە قىز ءۇشىن كەكتى بولىپ،
دار الدىندا كۇيىنىپ، كەتتىڭ ءولىپ.
بىراق...
سەنى تۇسىنگەن ول بولدى ما،
تۇرمىس قۇردى باسقانى ەپتى كورىپ.
بايلام جاساپ ماجنۇندەر جايىندا وڭاي،
ۇقپادىم با مەن سەنىڭ ويىڭدى اعاي.
عاشىقتار بار، ماحاببات بار دەگەندى،
ءجۇردىم سول كەز ايتەۋىر مويىنداماي...
سىرعىپ كۇندەر كوپ ءوتتى، سىرعىپ اپتا،
تۇسەرىمدى ويلاماي ءبىر كۇن وتقا.
سەرۋەندەدىم ءبىر قىزبەن قول ۇستاسىپ،
سەندەر جۇرگەن ءبىر كەزگى تۇنگى باقتا.
جۇرگەن كەزدە جاڭا ءبىر جولعا اسىعىپ،
ورتا جولدا سۇرىندىك،
«اربا سىنىپ».
سوندا عانا ءتۇسىندىم، اعا، سەنى،
قالعىم كەلدى مەنىڭ دە دارعا اسىلىپ...
بابىر سازى
ء(ۇش بۋىندى توپتاما)
حV-ءحVى عاسىرلاردا وتكەن وزبەك حالقىنىڭ شايىرى، شىعىس ءسوز زەرگەرلەرىنىڭ ءبىرى بابىر ءزاحيريديننىڭ تۋعان ەلىنە دەگەن ساعىنىشتى سەزىمدەرى.
1. گازەل
كۇمىس كۇنگە كەۋدەسىن اشىپ كۇلگەن،
كەڭ ارنالى وزەنگە عاشىقپىن مەن.
اق ساعىمعا ورانعان ايدالانىڭ،
ايدارىنان كەلەدى ايمالاعىم.
بوز دالادا بۇيىققان بۇيرات قۇمدار،
بيىك ارمان جانىما سىيلاتتىڭدار.
ءوزىڭ باردا وركەندى ەل – كوك تەرەگىم،
مەن ەشكىمگە كەلمەيدى وكپەلەگىم.
قاراشا ۇيگە كەتسەم ءبىر امانداسىپ،
ءبىر سۇلۋى بار ەدى ماعان عاشىق...
2. قىءتا
سارعايسا كوڭىل زارىعىپ،
ساعىنىش وتىن باسا الماي.
بۇلقىنىپ اقىن جۇرەگى،
اتويلاپ تاۋلار اساۋداي.
شالقىسا كوڭىل قامىعىپ،
قاپىدا مۇڭعا باتارمىن.
شەرىمدى مەنىڭ ءبولىسىپ،
ءدىر ەتەر ىشەگى دۋتاردىڭ.
قالقىسا كوڭىل شاتتانىپ،
ويانار شابىت بويداعى.
سارىعىپ تۋعان سارى ولەڭ –
ساعىنىشىمنىڭ ايعاعى...
3. فارد
سارعايادى، ءبارى دە كونەرەدى،
كونەرمەيدى اقىننىڭ تەك ولەڭى...
شايىردىڭ شابىتسىز شاعى
تاعى دا قالامىما سايتان سارىن،
ءبىر ولەڭ جازا المادىم سويقان سالىپ.
جەرىگەن توسەگىنەن جەزوكشەدەي،
كەلمەدى بۇگىن تاعى سايقال شابىت.
ءبىر ولەڭ جازا المادىم بۇگىن ەمگە،
تۇگى جوق بەدەۋ تۇننەن تۇڭىلەم بە؟!
كەز بولىپ قالام با دەپ شابىت سەنى.
ىزدەدىم بوتەلكەنىڭ تۇبىنەن دە.
شالدىعىپ، شاراپ ءىشىپ باسى اۋىرعان،
شايىردى ەمدەر بولساڭ، بۇگىن ەمدە؟..
شابىتسىز بولىپ قالىپ قۋىس كەۋدە،
سەنى ىزدەپ بارعا بارىپ ۋ ىشكەندە.
مەن تالاي سەن كەلەر دەپ الاڭدادىم،
بوكالدار سىڭعىر قاعىپ تۇيىسكەندە،
ءتۇيىسىپ، ءبىر-بىرىمەن سۇيىسكەندە.
اقىن ەم ولەڭگە ارتقان بازىناسىن،
ماڭدايعا قاشان ەندى جازىلاسىڭ.
ميىمنان مىڭ سان ويلار ۇشىپ كەتتى،
ءوزىڭدى كۇتە-كۇتە قاجىعاسىن.
ەي، شابىت، شىنىڭ با بۇل، ويىنىڭ با؟
وزەنگە جوق-اۋ سەنىڭ تويىمىڭ دا...
تاعى دا سويقان سالىپ، سايقال شابىت،
جاتىرسىڭ قاي اقىننىڭ قويىنىندا؟!
مويىنداتۋ
قارا تۇنگە قايرادىم نامىسىمدى:
ماڭايلاتتىم مۇڭ ءىشىپ الىسىمدى.
شىر ەتتىم دە، شەكتەۋلى ساپار شەككەم،
وردا جەتپەي قامشىنىڭ سابى سىندى.
قول بۇلعاردا قايعىممەنەن رەڭدەس كۇن،
جۇلدىزداردى دوعالعان تۇگەندەستىم.
پاديشاسىن جوقتادى پاتشا كوڭىل،
ءتاڭىر جاققا تەپسىندى كۇرەڭ بەستىم.
جىگەر وتىن جاندىردىم شاپشاڭ بارىپ،
بۇرىن توقتاتا الماپ ەم توقسان نالىپ.
كۇرەڭىمدى قامشىسىز كوككە ورلەتتىم،
كوسىپ-كوسىپ اتتىم دا... شاقشامدى الىپ.
كوككە قاراي كەر مىنەز بايقاتقاسىن،
ەندى كىمىن جىبەرىپ ايتاقتاسىن.
كوپتەن بەرى كورىنبەي كەتكەن قۇداي،
كوك جۇزىندە تۇر ەكەن شايقاپ باسىن...
بيىكتىك
«تاۋ بالاسى تاۋعا قاراپ وسەدى...»
ت.مولداعاليەۆ.
ۇناتادى شىڭعا كوڭىل شىرقاۋدى،
تاۋلارى جوق توبەمىزدەن بۇلت اۋدى.
تولاعاي بوپ تۋىلمادىم، اتتەڭ-اي،
اتىراۋعا اكەتەر مە ەم ءبىر تاۋدى...
شىڭدى ارمانداپ توبەسى كوك سۇزگىلەر،
ەكراننان ەۆەرەستكە ۇزدىگەر.
وبانى – ادىر، ادىرلاردى توبە دەپ،
توبەلەردى تاۋ دەسەدى ءبىزدىڭ ەل.
تارتىسپاي-اق عامزاتوۆتاي كوكەممەن،
تاۋ ۇلى ەمەس، قىر ۇلى بوپ وتەم مەن.
وسى قىردا توبەشىكتەي انالار،
دۇنيەگە تاۋداي ۇلدار اكەلگەن.
ەرلىكتەرى اينالمايتىن ەلەسكە،
اتىراۋدىڭ الابىنىڭ ءبارى ەستە.
ەرەۋىل اتقا ەرىن سالعان ەگەستە،
ماحامبەتتىڭ ءوزى ءبىر تاۋ ەمەس پە؟!
جانارىندا جاسىن ويناپ كەرەمەت،
جاۋعان وققا قارسى شاپقان، سەبەلەپ.
ساناڭ بولسا قالاي عانا ايتارسىڭ،
نىسانباەۆ تاۋ ەمەس ەد، توبە دەپ.
تاۋ ۇلدارى تاۋدا ناعىز سىربازداي،
جۇزدەرىندە شابىت وتى ءجۇر مازداي.
ءبىزدىڭ قىردا قىدىرسا ەگەر ءبىر جازداي،
تالاي اقىن كەتەر مە ەكەن جىر جازباي...
التى الاشتىڭ الىپتارى بەرسە دەم،
تاۋسىز عۇمىر كەشەرىمە مەن سەنەم.
بيىكتىكتى، اينالايىن، تۋعان ەل،
قىرانىنىڭ قاناتىمەن ولشەگەن.
ءبىر قۇدىرەت تۇلا بويدا تاسقاندا،
قۇلاش ۇرماي تاۋعا، شىڭعا، اسقارعا،
قىر بالاسى تاۋعا قاراپ وسپەيدى،
قىر بالاسى قول سوزادى اسپانعا...
"قازاق ادەبيەتى" گازەتى
