سونىمەن، ەلدەگى ىشكى ساياساتتىڭ ماڭىزدى دا وزەكتى تاقىرىپتارىنىڭ ءبىرى – وتاندىق تاريح ماسەلەسى ەكەندىگى مەملەكەتتىك حاتشىنىڭ كىرىسۋىمەن جاڭا وقۋ جىلىنا جاڭا سەرپىن بەرگەنى راس. دەگەنمەن، كەز كەلگەن يگى باستامانى قىزىل ناۋقانعا اينالدىراتىن بالشەبەكتىك ادەتىمىزگە باسىپ، قانشا وقۋ ورنى بولسا، سونشا دوڭگەلەك ۇستەل مەن كونفەرەنتسيالاردى بالالاتا باستاعانىمىز دا راس. ايتەۋىر، دەر كەزىندە پرەزيدەنتتىڭ ءوزى توقتاۋ سالدى...

دەسەك تە، عالىمداردىڭ، جۋرناليستەردىڭ، جالپى قوعامتانۋ سالاسىنا جاقىن جۇرتشىلىقتىڭ ءبىر بىرىمەن ارالاسىپ، ءماز بولىسقانى ءوز الدىنا، سيرەك تە بولسا، بۇل ماسەلەگە بارىنشا ىنتى-شىنتىسىمەن كىرىسكەن ازاماتتاردىڭ بارىن دا كورە ءبىلۋىمىز كەرەك. سونىڭ ءبىرى - اليەۆ وراق جولمىرزاۇلى،«تۇران» ءبىلىم بەرۋ كورپوراتسياسىنىڭ ۆيتسە-پرەزيدەنتى، ەكونوميكا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور، “Universum-Metaepistemia” قوعامدىق اكادەمياسىنىڭ پرەزيدەنتى، م.ۆ. لومونوسوۆ اتىنداعى ممۋ-ءنىڭ فيلوسوفيالىق ەكونوميكالىق عىلىمي جينالىسىنىڭ تولىق مۇشەسى، شارۋاشىلىق فيلوسوفياسى اكادەمياسىنىڭ اكادەميگى (رەسەي).

سونىمەن، ەلدەگى ىشكى ساياساتتىڭ ماڭىزدى دا وزەكتى تاقىرىپتارىنىڭ ءبىرى – وتاندىق تاريح ماسەلەسى ەكەندىگى مەملەكەتتىك حاتشىنىڭ كىرىسۋىمەن جاڭا وقۋ جىلىنا جاڭا سەرپىن بەرگەنى راس. دەگەنمەن، كەز كەلگەن يگى باستامانى قىزىل ناۋقانعا اينالدىراتىن بالشەبەكتىك ادەتىمىزگە باسىپ، قانشا وقۋ ورنى بولسا، سونشا دوڭگەلەك ۇستەل مەن كونفەرەنتسيالاردى بالالاتا باستاعانىمىز دا راس. ايتەۋىر، دەر كەزىندە پرەزيدەنتتىڭ ءوزى توقتاۋ سالدى...

دەسەك تە، عالىمداردىڭ، جۋرناليستەردىڭ، جالپى قوعامتانۋ سالاسىنا جاقىن جۇرتشىلىقتىڭ ءبىر بىرىمەن ارالاسىپ، ءماز بولىسقانى ءوز الدىنا، سيرەك تە بولسا، بۇل ماسەلەگە بارىنشا ىنتى-شىنتىسىمەن كىرىسكەن ازاماتتاردىڭ بارىن دا كورە ءبىلۋىمىز كەرەك. سونىڭ ءبىرى - اليەۆ وراق جولمىرزاۇلى،«تۇران» ءبىلىم بەرۋ كورپوراتسياسىنىڭ ۆيتسە-پرەزيدەنتى، ەكونوميكا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور، “Universum-Metaepistemia” قوعامدىق اكادەمياسىنىڭ پرەزيدەنتى، م.ۆ. لومونوسوۆ اتىنداعى ممۋ-ءنىڭ فيلوسوفيالىق ەكونوميكالىق عىلىمي جينالىسىنىڭ تولىق مۇشەسى، شارۋاشىلىق فيلوسوفياسى اكادەمياسىنىڭ اكادەميگى (رەسەي).

بۇل كىسىنىڭ نازارىمىزدى اۋدارعان ءبىر عانا ەڭبەگىن اتاپ وتكەنىمىز دۇرىس دەگەن ويدامىز، سەبەبى، ونىڭ «كازپراۆداعا» (№№258,263,23-30.08.2013, «ك وسمىسلەنيۋ تەورتيچەسكيح وسنوۆ وتەچەستۆەننوي يستوري») شىققان «وتاندىق تاريحتىڭ تەوريالىق نەگىزدەرىن ويلاستىرۋ» اتتى ماقالاسى وتاندىق تاريحقا عانا ەمەس، جالپى گۋمانيتارلىق سالا عىلىمدارىنىڭ قاي قايسسىنا دا قاجەتتى تۇجىرىمدامالىق باعدارى بار ىرگەلى ەڭبەك. بۇعان دەيىن قوعامدىق القا دەڭگەيىندە ايتىلىپ كەلگەن جايداق ويلاردى و.اليەۆ ناعىز عىلىمتانۋ سالاسىنىڭ پايداسىنا ويىستىرىپ، عىلىمي-يدەولوگتارعا تابىلمايتىن يدەيا مەن باعىت دەۋگە تۇرارلىق ەڭبەك جازىپ شىعىپتى. تاريحشى بولماساق تا، بىرەۋدىڭ باقشاسىنا تۇسكەندەي بولمايىق، بىراق ءبىزدىڭ قازاقى ورتادا كوپ ايتىلاتىن «ناعىز ەمەس، ديلەتانتتار عوي» دەڭگەيىنەدەگى باعانىڭ وزىنە وراق جولمۇرزاۇلى قيسىندى عىلىمي تۇجىرىممەن جاۋاپ بەرىپتى.

ول «عىلىمدى كىم جاسايدى؟» دەگەن ماسەلەگە ديپلومدىلار عانا ەمەس، اۋەسقوي ەنتۋزياستاردىڭ دا ۇلەسى از ەمەستىگىن كەلتىرەدى. «كاسىپقويلار: ءوز قاساڭىنا قامالادى، ءوز ورتاسىندا پەردەلەنەدى، ءوز كەڭىستىگىندە تۇيىقتالادى، ال اۋەسقويلار: سىرتكوز رەتىندە ماسەلەگە توسىن كوزقاراسپەن قارايدى; قوزدىرۋشى ويمەن، اقىلدان تىس يدەيا تاستايدى» دەي كەلە شوقان اسكەري مامان،بىراق الەمدىك گەوگرافياعا ۇلەس قوسدى; مارعۇلان – تاريحقا فيلولوگ رەتىندە كىردى،بىراق ونسىز قازاق تاريحىن ەلەستەتۋ مۇمكىن ەمەس; ماركس – ەكونوميكاعا زاڭگەر رەتىندە باردى، بىراق ساياسي ەكونوميكانى بۇگىنگى كاپيتاليزم دە اينالىپ وتە المايتىن بولدى...

ورەكەڭ عىلىم سالاسىنا، عالىمداردى بولە جارماي، ولارعا مەيلىنشە ءادىل باعاسىن بەرە وتىرىپ، وتاندىق تاريحقا قاجەتتى باستى سۇبەلى جايتتاردى اتاپ وتۋمەن بىرگە، ناقتى ۇسىنىس ايتىپ، عىلىمدى دامىتۋدىڭ كونتسەپتۋالدىق نوبايىن سىزىپ بەرگەن. اتاپ ايتساق، عىلىمتانۋشى رەتىندە ول كىسى عىلىمدى مىناداي 11 ساتىنى اتقارۋ ارقىلى دامىتۋدىڭ تەوريالىق نەگىزدەرىن ۇسىنادى:

1)تاقىرىپتاندىرۋ: تاريح عىلىمىنىڭ نەگىزگى تاقىرىپتارىن تابۋ، ناقتى دا ءدال ايقىنداۋ.
2)وزەكتەندىرۋ: كەز كەلگەن تاريحي زەرتتەۋ تاقىرىبىنىڭ وزەكتى ەكەندىگىن تەوريالىق تۇرعىدا نەگىزدەۋ.
3)ماسەلەلەندىرۋ: تاريح عىلىمىنداعى نەگىزى جانە قوسالقى ماسەلەلەردى انىقتاۋ مەن كۇن تارتىبىنە قويۋ.
4)نىسانداندىرۋ: تاريحي زەرتتەۋ نىساندارىنىڭ ايقىندالۋى.
5)سۋبەكتەندىرۋ: ناعىز تاريحتىڭ سۋبەكتىلەرىنىڭ انىقتالۋى: حالىقتار، كلاستار، تاپتار، قاۋىمدار.
6)زەرزاتتاندىرۋ (اۆتوردىڭ قازاقى تەرمينى - پرەدمەتيزاتسيا):
تاريحي تۇپنۇسقا-زەرزاتتىڭ تابىلۋى مەن ءبىرماندى تۇرعىدان تىركەلۋى.
ء7)ادىسنامالاۋ: تانىم جاراقتارىن، ادىستەرىن، ادىستەمەلەرى مەن تەحنولوگيالارىن انىقتاۋ.
8)قاعيدالاۋ – تەوريالاندىرۋ: مازمۇندى تاريحي جورامالدار مەن تۇجىرىمدامالاردى، قاعيدالاردى، پاراديگمالاردى ازىرلەۋ.
9)اكسيولاندىرۋ: تاريحي فاكتىلەردى،وقيعالاردى، قۇبىلىستاردى، فەنومەندەر مەن ۇردىستەردى، زاڭدىلىقتاردى سيپاتتاۋ جانە باعا بەرۋ.
10)پراكسيولاندىرۋ: تاريح عىلىمى رەتىندە دە، جەكەدارا تاريحي زەرتتەمەلەر رەتىندە دە قاجەتتى فۋنكتسيالار، ماقساتتار مەن مىندەتتەر جۇيەسىن قۇرۋ.
11)ناتيجەلەندىرۋ: عىلىم قىزمەتىنىڭ ناتيجەلەر جۇيەسىن تىركەۋ مەن ناقتى تۇجىرىمعا كەلتىرۋ.

بايقاپ وتىرعانىمىزداي، عىلىم تەك قانا وتىرىستار مەن ماجىلىستەردەن ەمەس، ونى ۇيىمداستىرۋدان، ودان دا بۇرىن،ءتىپتى عىلىمي-تەوريالىق باعىتىن، ساتىلارىن ايقىنداۋدان تۇرادى ەكەن. مۇنى وتاندىق تاريح ءپانىنىڭ تۇجىرىمدامالىق نەگىزى دەۋگە دە بولار. ۇلتىمىز ءۇشىن بارىنشا ماڭىزدى دا وزەكتى ماسەلە الدەبىر «ورتاق تاريحتىڭ» وتىنىنا اينالماس ءۇشىن ءبىزدىڭ تاريحشىلار بۇل ىسكە بىلەك تۇرە كىرىسەر دەگەن ءۇمىتىمىز بار.
سەرىك ەرعالي
Abai.kz