بەلگىلى اقىن، جۋرناليست داۋلەتبەك بايتۇرسىنۇلى بيىل 8 ناۋرىزدا 60 جاسقا تولىپتى. ەكەۋىمىز جىل ەسەبىمەن تۇيدەي جاستىمىز، ال اي-كۇنىن ەسەپتەسەك ول مەنەن 3 اي 16 كۇن ۇلكەن.

مەن داۋكەڭمەن قۇلجادا جۇرگەندە اقىن كەرىم ەلەمەسۇلىنىڭ جاتاقحاناسىندا تانىسقام. اققۋاشا كەلگەن، سۇڭعاق بويلى، مىنەزى كوركەم، سويلەسە قالساڭ اڭگىمەنىڭ مايىن تامىزىپ ايتاتىن بۇل بيازى جىگىتپەن العاشقى تانىستىعىم وسىلاي باستالىپ ەدى. د.بايتۇرسىنۇلى سول كەزدە كۇنەس №1-پەداگوگيكالىق تەحنيكۋمىنىڭ جالپى ءپانىن وقىپ كەلىپ، تۋعان اۋىلى موڭعۇلكۇرە اۋدانى №1-قازاق ورتا مەكتەبىندە مۇعالىم جانە وقۋ ءىسىنىڭ مەڭگەرۋشىسى ەكەن. كەيىن ول شىنجاڭ وقۋ-اعارتۋ ينستيتۋتىنىڭ فيزيكا فاكۋلتەتىنە بارىپ، ەكى جىل ءبىلىمىن تولىقتىرىپ كەلدى. مەن قازاق ەلىنە قونىس اۋدارۋدىڭ ءسال الدىندا داۋكەڭ ىلە وبلىستىق حالىقتىق ساياسي كەڭەسكە (وبلىستىق ماسيليحاتقا) قىزمەتىن اۋىستىرىپ كەلىپ ەدى. داۋكەڭ قۇلجادا ۇزاق تۇرعان جوق، 1994 جىلى قازاقستانعا ءبىرجولاتا كوشىپ كەلدى. ءبىراز باسپاسوزدە جۇمىس ىستەدى، ارادا كۇن كورىستىڭ قامىمەن بارحولكا بازارىندا ساۋدا جاسادى.

ات اينالىپ قازىعىن تابار دەگەندەي، ول باسپاسوزگە قايتا ورالدى. «حالىق كەڭەسى»، «يسلام جانە وركەنيەت» گازەتتەرىندە، قازاقستان جازۋشىلار وداعىنىڭ جانىنان شىققان «ادەبيەت ايدىنى» گازەتىندە ءتىلشى، جاۋاپتى حاتشى، باس رەداكتوردىڭ ورىنباسارى بولىپ قىزمەت اتقاردى. جانە حالىقارالىق مادەني-ينتەللەكتۋالدى ديالوگ ەۋرازيا پلاتفورماسىنىڭ «da قازاقستان» جۋرنالىنىڭ باس رەداكتورى بولدى. قازىر بالالارعا ارنالعان «ءمولدىر بۇلاق» جۋرنالىنىڭ باس رەداكتورى بولىپ جۇمىس ىستەپ ءجۇر. قازاقستان جازۋشىلار وداعىنىڭ جانە جۋرناليستەر وداعىنىڭ مۇشەسى.

ولەڭدەرى 1988 جىلدان قحر جانە قر-داعى مەرزىمدى باسپاسوزدە ۇزدىكسىز جارىق كورىپ كەلەدى، «جاس تولقىن»  جيناعىنا ەنگەن. «كۇناسىز مەكەن»، «ماڭگىلىك مەكەن»، «ءلاتيپا ءلۇپىلى» جىر جيناقتارىنىڭ اۆتورى. ادەبي باسىلىمداردا جيىرماعا جۋىق سىن ماقالالارى جارىق كوردى.

2004 جىلى «وتان» پارتياسىمەن «انا ءتىلى» گازەتىنىڭ ۇيىمداستىرعان عىلىمي ەكسپەديتسياسىنىڭ قۇرامىندا بولا وتىرىپ، قازاقستان، رەسەي، مونعوليا، قاراقالپاقستان، وزبەكستان سەكىلدى ەلدەردى ارالاپ، شەكارا وڭىرىندەگى قازاقتار ومىرىمەن تانىسىپ، 35 كۇندە 20 مىڭ شاقىرىم جول ءجۇرىپ، سىرتتاعى ادەبي-مادەني جادىگەرلەردى جيناپ قايتقانداردىڭ ءبىرى بولدى.

سول كەزدە «مادنەني مۇرا – دوستىق كەپىلى» دەگەن اۆتو شەرۋدىڭ باسى-قاسىندا بولعان اقىن داۋلەتبەك بايتۇرسىنۇلىنا جولىعىپ ساپاردىڭ بارىسىن سۇراعان ەدىك. بۇگىن سول سۇحباتىمىزدى نازارلارىڭىزعا ۇسىنىپ وتىرمىز.

– داۋلەتبەك بايتۇرسىنۇلى، ءسىز حالىقارالىق  دەڭگەيدەگى  «اۆتو شەرۋدىڭ» كۋاسى بولىپ كەلدىڭىز. بۇل ساپاردىڭ نەگىزگى ماقساتى نە؟ وقىرماندارعا قىسقاشا تۇسىندىرە كەتسەڭىز؟

– بۇل جوعارعى  «اۆتو شەرۋدىڭ» ۇيىمداستىرىلۋ ماقساتى پرەزيدەنت نۇرسۇلتان نازارباەۆتىڭ «مادەني مۇرا – دوستىق كەپىلى» دەگەن اتپەن اتقارىلعان شارا بولىپ تابىلادى. بۇل يدەيانى قوزعاعان «انا ءتىلى» گازەتىنىڭ ۇجىمى. بۇعان دەمەۋشىلىك كورسەتكەن «وتان» رەسپۋبليكالىق ساياسي پارتياسى. جەتەكشىمىز كەنجەباي مۇحاممەد – ءشارىپ.

– اۆتو شەرۋگە ءسىز «كىم» بولىپ قاتىستىڭىز؟

– مەن بۇل ەكسپەديتسياعا اتامەكەنگە قونىستانعان ورالمان اقىن رەتىندە، ءارى ەتنوگرافيالىق تاقىرىپتار بويىنشا، قىتاي بولىگىندەگى ماسەلەلەرگە قاتىستى شاقىرىلدىم.

– العاشقى جوسپار بويىنشا 5 ەلگە بارۋ ءتيىس ەكەنسىزدەر. قىرعىستان مەن قىتايعا نە سەبەپتەن بارا الماي قالدىڭىزدار؟

– جوسپار بويىنشا رەسەي، وزبەكستان، قىرعىستان، قىتاي جانە موڭعوليا ەلدەرىن ارالاۋ بولاتىن. قىرعىز ەلىنە بارماي قالۋ سەبەبىمىز كولىكتىڭ تەحنيكالىق احاۋىنان بولسا، ال قىتايعا بارماي قالعانىمىز مىنگەن كولىكتەردىڭ قىتايعا شىعۋ ۆيزاسىنىڭ بولماۋىنا بايلانىستى بولدى. قالعان بولىگىندەگى بارۋعا، كورۋگە ءتيىستى جەرلەردىڭ بارىندە بولدىق. ماسەلەن رەسەيدىڭ 8 گۋبەرنياسى مەن ءبىر رەسپۋبليكاسىن، وزبەكستاننىڭ بەس وبلىسىن، مونعوليانىڭ بايان-ولگي ايماعىن، قازاقستاننىڭ 10 وبلىسىن ارالاپ قايتتىق.

– بۇل «ەكسپەديتسياعا» سىزدەن باسقا كىمدەر قاتىستى؟

– «انا ءتىلى» گازەتىنىڭ ءبىرىنشى ورىنباسارى ەرتاي ايعاليۇلى، دۇنيەجۇزى قازاقتارى قاۋىمداستىعىنىڭ جاۋاپتى حاتشىسى تىلەك داۋلەتوۆ، گەولوگ مولديار سەرىكباەۆ، قازاق راديوسىنىڭ  ءجۋرناليستى، جازۋشى جەڭىس اقپانبەتوۆ، «ۇلتتىق تەلەارناسىنىڭ»  ءجۋرناليستى، فيلولوگيا عىلىمىنىڭ كانديداتى ماماي احەتوۆ، ءتۇسىرۋشى وپەراتور ەرعالي مەدەت، ارحەولوگ-تاريحشى ارناباي نۇرجانوۆ جانە احمەت توقتاباەۆ، فوتو ءتىلشى سامات قۇسايىنوۆ، زەرگەر اسقاربەك ابەۋوۆ، تۇرىكتانۋشى ۇسەيىن ءنۇسىپجان حاكيم، جۇرگىزۋشىلەر اسانبەك ابەۋوۆ، ەربول بايساپاروۆ سەكىلدى ازاماتتار بولدى.

–  ەكسپەديتسيا قانشا كۇنگە جالعاستى؟

– اۆتو شەرۋ الماتىدا  جاساقتالعانىمەن، 16 شىلدە كۇنى استانا بايتەرەگىنەن رەسمي باستاۋ الىپ 20 تامىزدا 35 كۇندىك ساپاردى اياقتاپ ەلگە وتىردىق. جالپى 20 مىڭ شاقىرىم جول ءجۇرىپپىز.

– حالىقارالىق ەكسپەديتسيا ءۇشىن 35 كۇن ازدىق ەتكەن جوق پا؟

– ارينە ازدىق ەتتى. ويتكەنى ۋاقىتتىڭ ازدىعى، ءجۇرىسىمىزدىڭ اسىعىس بولۋىنا اكەلىپ سوقتى. كەيبىر كوبىرەك ايالدايتىن جەرلەرگە ونداي مۇمكىندىكتەر بولمادى.

– «مادەني مۇرا» دەمەكشى، قازاققا قاتىستى تاريحي ماڭىزى بار قانداي ورىنداردا بولدىڭىزدار؟

– تاريحي ورىنداردان رەسەيدە چەليابى وبىلىسىنداعى تەمىرلان  مۇناراسى، ارحايىم قالاسى. ۆولگوگراد وبلىسىنداعى ماماي قورعانى. استراحان وبلىسىنداعى التىن وردا مەملەكەتىنىڭ استاناسى بولعان باتۋدىڭ سارايى. قۇرمانعازىنىڭ كەسەنەسى، وزبەكىستانداعى نۇراتا دەگەن جەردەگى  ايتەكە ءبيدىڭ قورىمى. سامارتقانتتاعى جالاڭ ءتوس باتىردىڭ  مەشىتى. اتىراۋداعى سارايشىق قالاسى، مانعىستاۋدىڭ بەينەۋىندەگى ءپىر بەكەتتىڭ جەر استى مەشىتى. جامبىل جەرىندەگى قۇلاندى قالاسى، تالدىقورعانداعى قويلىق قالاسى سەكىلدى جەرلەردى زەرتتەۋدى ماقسات ەتتىك. سونداي-اق وزبەك، قاراقالپاق اعايىندار مەن تاۋلى التاي رەسپۋبليكاسىنداعى التاي ۇلتىنىڭ ەرەكشەلىكتەرىمەن دە تانىستىق.قازاقشا جەر-سۋ اتتارىنا، جەر بەدەرىنە كوڭىل بولدىك. وسى ارقىلى ۇلتىمىزدىڭ بايتاق دالاسىنداعى باسىپ وتكەن جولدارىن كوزبەن شولىپ، ويعا ءتۇيىپ قايتتىق.

– داۋكە، سىزدەر كورشى 3 ەلدەگى اعايىنداردىڭ اراسىندا بولىپ قايتتىڭىزدار. «ءتۇبى ءبىر قازاق» دەگەنىمىزبەن جاساعان ورتاسى مەن ساياسي- ءزاڭتۇزىمى ءار ءتۇرلى. بۇل ولاردىڭ تىلىنە، سالت-ساناسىنا، پسيحولوگياسىنا اسەر ەتپەي قويمايتىنى انىق.

– ارينە، «قازاق» دەگەن ءبىر ۇلتتىڭ بالاسى بولساق تا جاساعان ورتامىز بەن، ءومىر ءسۇرىپ وتىرعان مەملەكەتتىڭ ۇقساماۋىنا بايلانىستى ءىشىنارا ءبىر-بىرىنە ۇقسامايتىن ارتىقشىلىقتارى مەن كەمشىن تۇستارى جەتەرلىك. رەسەيدىڭ ومبى، ورىنبور، استراحان وبىلىستارىنىڭ قازاقتارىمەن شەكارالاس اۋداندارىنىڭ قازاقى قالپى، ۇلتتىق ەرەكشەلىكتەرى كوڭىل قۋانتادى. تاۋلى التاي رەسپۋبليكاسى قوساعاش اۋدانى تىپتەن بىرىڭعاي قازاق دەۋگە بولادى. ال قورعان، چەليابى، ساراتوۆ، ۆولگوگرادقاتارلى وڭىرلەرگە ىشكەرلەپ كىرگەن سايىن جاعداي مۇلدە بولەك. سول باياعى كولحوز-سوۆحوز ءومىرى. بۇيىرعان ءجۇمىستى ىستەپ، بەرگەن اقىسىن الادى. بىزدەگىدەي بۇزىلىپ، قيراپ جاتقان ءۇي بولماسا دا اۋىل-اۋىلدىڭ ءتۇرى جۇدەۋ، ەڭسەسى شوگە باستاعان اعاش ۇيلەر. قىنا مەن مۇك باسقان شيفىرلارى سارعايىپ كورىنەدى. وسىنداي اۋىلدىڭ ارا-تۇرا كوشەسىنەن ورىستارمەن ارالاس ءومىر ءسۇرىپ وتىرعان قانداستارىمىزدى كەزدەستىردىك. قارت كىسىلەرمەن ءوز تىلىمىزدە سويلەسە العانىمىزبەن، قىرىق جاستان تومەندەگىلەرى مۇلدە ماقۇرىم. قازاقستان دەگەن ەلدى بىلسە دە، بىراق ونى كوز الدىنا ەلەستەتە المايدى. قورعان وبىلىسى ورقامىس دەگەن اۋىلداعى 20 جاستار شاماسىنداعى جىگىتپەن ورىس تىلىندە اڭگىمەلەستىك.

– اتىڭ كىم؟ – دەسەك، ول:

– اتىم اباي، – دەدى.

– اباي دەگەن كىم؟ – دەسەك.

– بىلمەيمىن، مۇمكىن كومپازيتور بولۋ كەرەك، – دەپ الاقان جايىپ تۇر.

ويتكەنى بۇل ەلدىمەكەندە  قازاق مەكتەبى اتىمەن جوق، جولداستارى ورىس. وتباسىندا دا ورىسشا سويلەسەدى. اۋىلدىڭ جاعدايى بىلاي بولعاندا، قالا ءومىرى ءتىپتى قيىن ەكەنى بايقالادى. «ءبىز قازاقستاننان كەلدىك» دەگەندە تىم بولماسا ءبىر ەلەڭ ەتپەگەن قانداستارىمىزدىڭ كوزىنەن جىلت ەتكەن ءبىر ۇشقىن، جۇرەگىنەن سەزىم تاپپاي دال بولدىق. دەگەنمەن ءار جەردە قارلىعاشتىڭ قاناتىمەن سۋ سەپكەندەي قازاق مادەني ورتالىقتارى بار ەكەن. بۇعان دا قاناعات ەتتىك. سەبەبى، مادەني ورتالىقتاردىڭ جەتەكشىلەرى كىلەڭ قاراكوز قارىنداستار مەن اپالارىمىز ەكەن. ومبىدا التىناي، چەليابىدى ايگۇل، ساراتوۆتا قانىم، كۇلاش، ۆولگوگراتتا زارا  سەكىلدى رۋحى بيىك، جانى تازا جاقسى جانداردى كەزدەستىردىك.

ال، قاراقالپاقىستانداعى اعايىنداردىڭ تۇرمىس تىرشىلىگى ءار قيلى، جاعدايلارى ءماز ەمەس ەكەن. مەن سىزگە ءبىر مىسال ايتايىن: قىپشاق اۋىلى دەپ الالاتىن ەلدى مەكەندە ماي  بەكەتىندە تەكسەرۋدەن ءوتىپ، ەندى جۇرگەلى تۇرعانىمىزدا، جول شەتىندە ەكى اديالعا ورانىپ جاتقان ەكى بالا تۇرا سالا بىزگە جۇگىرىپ كەلىپ: «بەنزين الاسىزدارما؟» – دەدى. ويتكەنى بۇل وڭىردەگى بارلىق جانارماي قۇيۋ بەكەتتەرى قاڭىراپ بوس قالعان. تەك تاجىكستان جاقتان كونتروباندالىق جولمەن كەلگەن بەنزيندەر اۋىلدارداعى باي  ادامدار ارقىلى ساتىلادى ەكەن. جاڭاعى ەكى بالا ءبىزدى 18 شاقىرىم جەردەگى قىپشاق اۋىلىنىڭ ورتالىعىنا الىپ كەلىپ، ەكى جىگىتكە كەزدەستىردى. ءسويتىپ ءبىز جانارمايدى وسى جىگىتتەردەن ساتىپ الدىق. ال ءبىزدى ەرتىپ كەلگەن ەكى بالانىڭ ءبىرى 7- سىنىپتان، ەكىنشىسى 9- سىنىپتان وقۋدى تاستاپ، كۇن كورىس قامىنا كەتكەن. ولار ەكى ارادا دەلدال بولىپ وتباسىنىڭ ءشاي-تۇزىن تابادى ەكەن. اكە-شەشەلەرى جەر يەلەرىنە جالدانىپ ماقتا ەگىستىكتەرىنە جۇمىس ىستەيدى ەكەن. قاراقالپاق جەرىنەن وزبەكىستانعا ىشكەرلەپ كىرگەن سايىن جاعداي ءسال باسقاشا. مۇنداعى قازاقتاردىڭ قارەكەتى دە اجەپ ءتاۋىر.

مونعوليا بايان-ولگي قازاقتارى بۇل ەكى جاعدايدان مۇلدە باسقاشا، شەتەلدەگى بىردەن-ءبىر تازا قازاق ەلى، قازاق قالاسى، مال شارۋاشىلىعىن بەرىك ۇستانعان بەيعام ەركىن جاتقان كوشپەلى تىرلىك. ءوسىم جاقسى، ءبىز كورگەن وتباسىندا  5-6 دان بالا بار. مەكتەپ ومىرىنەن مەكەمە جۇمىستارىنا دەيىن ءبارى-ءبارى قازاقشا. «حابار»، «ۇلتتىق ارنا» - سىن جانە قىتايدىڭ قازاقشا كانالدارىن كورە الادى ەكەن. وزدەرىن قازاق ەلىنىڭ ءبىر بولىگىندەي سەزىنەدى.

– سىزدەر بولعان ەلدەگى قازاقتاردىڭ قازاقستانعا دەگەن ىنتاسى، كوزقاراسى قاي دەڭگەيدە؟

– قازاقستانعا ورالۋ  تۋرالى ويلارى دا ءار الۋان. رەسەيدىڭ ۆولگوگراد  وبلىسى پالاسسوۆكا اۋدانىندا بولعانىمىزدا كەنجەعالي مۇحانبەتوۆ دەگەن اعامىز:

«ادام بالاسى تۋىلعان ەكەن ايتەۋىر ءبىر ولەدى. مەن ءۇشىن رەسەيدە ءجۇرۋ نە، قازاقستاندا ءجۇرۋ نە، ءبارى ءبىر. جوق الدە  قازاقستانعا بارسام ولمەستىڭ سۋى بار ما؟ «ۇرپاق دەيسىڭىزدەر مە؟» مەن ءوز تاعدىرىمدى ءوزىم بىلەمىن. ال بالا-شاعا ءوز تالەيىنەن كورىپ السىن. ولاردا قايدا بولسادا ءبىر كۇنى ولەدى...» دەگەن ءجايسىز ءسوزدى ەستىدىك.

وزبەكتىڭ نوۋايى وبلىسى كەنيماق اۋدانىنداعى جاۋعاشتى شاعاتاەۆ دەگەن قارت كىسى: «بۇل مەنىڭ اتا-بابامنىڭ تۋىپ  وسكەن جەرى. ەشقايدا قوزعالعىم كەلمەيدى. كەرەك دەسەڭدەر ايتەكە بابامىز مىنا تۇرعان 63 شاقىرىم جەردەگى نۇراتادا جاتىر. قايدا بولسا دا جۇمىستى جاقسى ىستەسە كيىم ءبۇتىن، قارىن توق  بولادى. وسى قازاقستانعا كوشىپ جاتقان ەلگە تاڭ قالامىن؟! ولار نە ىزدەپ كوشىپ جاتىر؟» دەسە . ال بايان-ولگيدىڭ قىرقالارىندا مال باعىپ جۇرگەن جەرىنەن كەزدەسكەن جايلاۋباي دەگەن زامانداس: «مۇنداعى ءومىر ماعان ءارى تىنىش، ءارى ءجايلى. اناۋ قىستىق (قىستاۋ) قورادان شىقسام مىنا بوكتەردەگى قۇدىق باسىنا كيىز ءۇي تىگىپ تاسىنىپ الامىن. قويىم انە، قوداسىم (سارلىق) مىنە، جىلقىم وندا جاتىر.الدا-جالدا وسىلاردى ساتۋعا تۋرا كەلسە قازاقستاننان ءبىر بولمەلى ءۇي دە الا المايدى ەكەنمىن. سەبەبى مەنىڭ ءتورت قويىمنىڭ قۇنى وندا ءبىر-اق  قوي. سوندىقتان كۆوتاعا كىرمەسەم، كوشۋدەن قورقامىن. ءارى ول جاقتا تاڭنىڭ اتىسى، كۇننىڭ باتىسىنا دەيىن تىنىمسىز تىرشىلىكپەن، اقشا تابۋ ازاپ. ۋايىم كوبەيىپ شاشىڭ اعارادى. دەگەنمەن تۋىستارىمىزدىڭ ءبىرازى كوشىپ كەتكەن... تۇبىندە مەندە قوزعالارمىن!» – دەيدى.

بۇل ازداعان ادامداردىڭ كوز قاراسى. ال بايان-ولگيدىڭ ۇلكەن كوشى ءالى جالعاسۋدا. جول بويى بىرنەشە كوشتىڭ كەلە جاتقانىنا كۋا بولدىق. وندا كولىك جالداۋدىڭ  قىمباتتىعىن بىلاي قويعاندا، موڭعول – رەسەي كەدەنى، ونان رەسەي – قازاقستاننان كەدەندەرىنە دەيىنگى مىڭداعان شاقىرىم الىس جول ازابى اۋىر سوعاتىنىن وزىنەن ءوزى تۇسىنىكتى. باسىتىسى ونداعى باۋىرلاردىڭ اسقاق رۋحى ساقتالعان، قوزعالىس توقىرامايتىنىنا سەنىمدمىن. وزبەكتەگى ەل ەكى ۋداي كۋي كەشۋدە. ارقاسىن كەڭگە سالىپ مالىن باعىپ، قاۋىن-قىربىزىن ساتىپ جۋرەتۇراتىن كورىنەدى. ال رەسەيدەگى تۋىستاردى بولىنگەن كۆوتا، كورسەتىلەر كومەك ءوزى ىزدەپ بارىپ تاپپاسا «قازاققا بارىپ «يۋان» اتانعانشا ورىستا قازاق بولىپ، ۇيرەنگەن تىرلىگىمىزدە جۇرە تۇرايىق» دەپ وتىرعان ادامدار تاپ قازىر قوزعالا قويماس.

وسى جاعدايلاردى كورگەن سوڭ بارىپ كوزىم جەتكەنى – شىعىسىمىزداعى قىتاي قازاقتارى ناعىز جانكەشتىلەر ەكەن-اۋ دەپ ويلادىم. ولار كۆوتانى كۇتىپ، «مەنى قايتەسىڭدەر» دەپ الاقان جايىپ وتىرعان جوق. قوناققا، وقۋعا كەلۋ جولىمەن جانە كوشى – قونمەن جان – جاقتىلى ءادىس امالدار ىزدەپ شەگارادان بەرى اسۋدى ويلاپ وتىر. قاتىستى مەكەمەلەردىڭ قۇرىپ تاستاعان كەدەرگىلەرى سالدارىنان جىلداپ كەزەك كۇتۋدى باستارىنان وتكىزىپ، كەلىپتە جاتىر. اتتەڭ وندا بوگەپ ۇستاپ وتىر! ەگەر قولدارىنا ۆيزاسى بار وتباسىلارىنىڭ وزىنە عانا، اشىق رۇقسات ەتىلسە ۇلكەن كوش كەرۋەنى تۇزەلەر ەدى.

ءبىز «مادەني مۇرا» دەپ ىزدەپ ءجۇرمىز. ونىڭ باستى قاhارمانى ادام ەمەس پە؟! ولاي بولسا كوشى-قون ساياساتىن دۇرىس جولعا كويا بىلسەك ءتىلىمىز، سالت-سانا ءداستۇرىمىز، ادەپ-عۇرىپ، اڭىز-اڭگىمە، جىر-داستانىمىز، اتا جولىمىز، سان مىڭ قولىمىز وتەر ەدى – اۋ!...

– قازاقي بولۋى قالىڭ بايان-ولگي  قازاقتارىنىڭ مادەني مۇراسى كوڭىل كونشىتە مە؟

– ءبىز كورگەن جەرلەردەگى ەستە ەرەكشە قالعانى بايان-ولگيدەگى ۇلتتىق مۇراجاي. ونداعى قۇندى ەكسپوناتتار. ءدال ازىرگى تىرلىكتەرىندە تۇتىنىپ جاتقان اقبوز ۋيلەرى، اسەم  ۇلتتىق ورنەكتەرمەن ناقىشتالعان باۋلار، الاشا سىرماقتار. بايىرعى تاس قورا، تاس ۋيلەر، تەگەنە كۇيرىقتى قازاق قويى ۇلتتىق ەرەكشەلىگىمىزدى ايعاقتاپ-اق تۇر. الايدا ءبىز بۇلارمەن قانشا الىسقا بارماقپىز؟...

– ايتەكە بابامىزدىڭ باسىنا كەسەنە تۇرعىزىپ پا؟

– وزبەكستاننىڭ نوۋايى وبلىسى نۇراتا اۋدانىندا ءيىسى  قازاققا بەلگىلى ايتەكە ءبيدىڭ قابىرى قاراۋسىز قۇلاپ جاتىر. باسىندا ەشبىر بەلگىسىدە جوق. ءبىز ول ارانى كەنيماق اۋدانىنداعى بابانىڭ 8-ۇرپاقتارى الىبەك سارمەنباي، بەيبىت ءمىناسارۇلى قاتارلى كىسىلەردەن انىقتادىق. ولاردىڭ ايتۋىنشا كەزىندە سول وڭىردەگى قازاقتار اقشا شىعارىپ باسىنا بەلگى تۇرعىزباق بولعان. الايدا ولاردىڭ قولىنداعى قارجى بياتانىڭ اتاعىنا لايىق كەسەنە تۇرعىزىلمايتىن بولعان سوڭ، جۇمىس ءبىر ماشينا تاس تۇسىرۋمەن شەكتەلگەن. ولاردىڭ « قازاقستاننان ءبىر قايىر بولىپ قالا ما» دەگەن ۇمىتتەرى جوق ەمەس. ال قازاقستاننىڭ بيلىك باسىندا وتىرعان ازاماتتار بۇعان مويىن بۇراما ەكەن؟! اتاعى الاتاۋداي ايتەكە بابامىزدىڭ باسىنان وسىلاي جاسىپ قايتتىق.

– قازاقستاننىڭ 10 وبلىسىندا بولىپسىز. سىزدىڭشە ورالمانداردى قاي وبىلىستارعا شوعىرلاندىرعان دۇرىس.

– ورالمانداردى ورنالاستىرۋعا 15 وبلىستىڭ بارلىعىدا ىڭعايلى، قولايلى دەۋگە تولىق نەگىز بار. الايدا پرەزيدەنتىمىز نۇرسۇلتان نازارباەۆتىڭ «ۇلتتىق  ارنادا» بەرگەن سۇقباتىندا اتاپ وتكەندەي سولتۇستىك ءوڭىر اسا قولايلى دەپ ەدىم. سەبەبى، وڭتۇستىك ءۇش وبلىستىڭ ونسىزدا حالقى تىعىز، جەرى تارعالاڭ. سوڭعى كەزدەگى «وزەن جاعالاعاننىڭ وزەگى تالمايدى» دەگەن قاعيداعا نەگىزدەلىپ، بازارلى ولكەنى بارىمەن تالشىق ەتىپ جاتقان جۇرت ەداۋىر قانىقتىرعان سەكىلدى. سىرتقى كوش پەن ىشكى كوشتىڭ باعىتى وسى مەكەندەرگە توعىسىپ جاتىر. ءبىر ورىندى شيىرلاپ، تۇياق كەستى ەتكەنشە، اتا-بابا سالتىن كۋىپ، ۇزاق-ۇزاق قونىس شالعان دا ءجون-اۋ دەپ ويلادىم. وسكەمەن، سەمەي، پاۆلودار، پەتروپاۆل، اقمولا، قوستاناي ءوڭىرى تۇگىن تارتسا مايى شىعاتىن شۇرايلى جايىلىم. كوز جەتپەس كوسىلگەن ءورىس. ورماندى سۋلى القاپ ەگىس دالاسىن ايتساق  تاۋسىلمايتىن ابزالدىقتارى بار. ءارى باسپانا جاعى دا وڭاي شەشىلەدى. باسشىلاردىڭ دا قاباعى ءتۇزۋ، ادامدارى اڭقىلداعان، قۇشاعى كەڭ... «تويعا بارساڭ بۇرىن بار، بۇرىن بارساڭ ورىن بار» دەمەي مە دانا حالقىمىز. الدا كوشىپ كەلەتىن قانداستارىما وسىلاي قۇلاق قاعىس ەتكىم كەلەدى. بۇلاي ىستەسەك ءبىرىنشى – وزىمىزگە جەڭىلدىك، ەكىنشىدەن، ورىستانىڭقىراپ كەتكەن وبىلىستارىمىزدىڭ ورتاسىنا ءتىلىمىزدىڭ ساپالى تۇقىمىن سەۋىپ، ءداستۇرىمىزدى قايتا جاڭعىرتار ەدىك.

– جالپى قازاقستاننىڭ قازىرگى تىنىس-تىرشىلىگى جامان ەمەس دەيسىز عوي؟

– وسىنداي ۇلان-عايىر جەر باتىسى  مەن شىعىسىنا، وڭتۇستىگى مەن سولتۇستىگىنە اتپەنەن التى اي جول جۇرەتىن ۇلى دالانى اتا-بابامىزدىڭ قالاي ساقتاپ بىزگە جەتكىزگەنىنە تاڭ قالدىم دا، اللاعا شۇكىرشىلىك ەتتىم! ازىرگە يەلىك ەتىپ وتىرعان تەريتوريامىزدىڭ  تۇتاستىعىن ساقتاپ، تۋىمىزدى تىك ۇستاساق، قالعان ولپى-سولپىمىز ورنىنا كەلىپ «كوش جۇرە تۇزەلمەي مە؟!» اقتوبە، اتىراۋ، ماڭعىستاي وڭىرىندەگى مۇناي مەن گاز، وڭتۇستىكتىڭ  جەمىسى مەن ماقتاسى، شىعىستىڭ ءتۇستى مەتالى، التىنى مەن كۇمىسى، سولتۇستىكتىڭ اق بيدايى مەن اق قايىڭدى ورمانى ءبىرىن-ءبىرى تولىقتىرىپ تۇر. جاسالىپ، جاڭارتىرىپ  جاتقان تەمىر جول مەن اسفالت جولدارى ءبىزدىڭ جارقىن بولاشاعىمىزدى تاياۋ جىلداردىڭ بەلەستەرىنەن كورسەتەرى انىق، وعان ءبىز سەنىپ قايتتىق.

– اڭگىمەڭىزگە راحمەت!

سۇحباتتى جۇرگىزگەن ءالىمجان ءاشىمۇلى

Abai.kz