الاش مۇراسىن زەرتتەۋگە قوماقتى ولجا سالىپ، ءوزىن ۇلەسىن قوسىپ جۇرگەن عالىم نۇرلان دۋلاتبەكوۆ رەسەيدىڭ پەتەربور قالاسىنا جاساعان كەزەكتى ساپارىنان تاعى دا تىڭ تاريحي دەرەكتەرمەن ورالىپتى. بۇعان دەيىن ماسكەۋدىڭ «دون» باۋىرلاستار زيراتىنداعى ءاليحان بوكەيحان مەن نىعمەت نۇرماقوۆتىڭ سۇيەگى جەرلەنگەن قابىر باسىنا ەسكەرتكىش تاقتا ورناتقان نۇرلان مىرزا بۇل جولى ستاليندىك ساياسي قۋعىن-سۇرگىن جىلدارى جەر اۋدارىلىپ، ماگاداندا جازىقسىز، ناقاق اتىلعان قازاقتاردىڭ ءتىزىمىن شاڭ باسقان پەتەربور مۇراعاتتارىنان تاۋىپتى. تومەندە نۇرلان دۋلاتبەكوۆتىڭ ۇسىنۋىمەن ماگاداندا اتىلعان قازاقتاردىڭ ءتىزىمىن جاريالاپ وتىرمىز. Abai.kz تاريحتا «كىندىك كەزەڭ» دەپ سانالاتىن تالما تۇستار بولادى. وندايدا بەلگىلى ءبىر ساياسي قۇرىلىستاردىڭ عانا ەمەس، كۇللى قوعامدىق تىرشىلىكتىڭ تۇتاستاي وزگەرۋى تالاپ ەتىلەدى. ءبىزدىڭ بۇگىنگى باستان كەشىرىپ وتىرعان قۇبىلىستارىمىز كوپ رەتتە سونداي كىندىك كەزەڭدەردى ەسكە سالادى. تاۋەلسىزدىك العالى بەرگى جيىرما جىلدان استام ۋاقىت ىشىندەگى اتقارىلعان ۇلان-اسىر ىستەر وسىنداي جاڭعىرۋلاردىڭ، جاڭارۋلاردىڭ ارقاسىندا جۇزەگە اسىرىلىپ جاتىر. الدىمىزدا ءتول تاريحىمىزدى سول تاۋەلسىزدىك تالاپتارى تۇرعىسىنان قايتا جازىپ شىعۋدىڭ ۇلكەن مىندەتى تۇر.

الاش مۇراسىن زەرتتەۋگە قوماقتى ولجا سالىپ، ءوزىن ۇلەسىن قوسىپ جۇرگەن عالىم نۇرلان دۋلاتبەكوۆ رەسەيدىڭ پەتەربور قالاسىنا جاساعان كەزەكتى ساپارىنان تاعى دا تىڭ تاريحي دەرەكتەرمەن ورالىپتى. بۇعان دەيىن ماسكەۋدىڭ «دون» باۋىرلاستار زيراتىنداعى ءاليحان بوكەيحان مەن نىعمەت نۇرماقوۆتىڭ سۇيەگى جەرلەنگەن قابىر باسىنا ەسكەرتكىش تاقتا ورناتقان نۇرلان مىرزا بۇل جولى ستاليندىك ساياسي قۋعىن-سۇرگىن جىلدارى جەر اۋدارىلىپ، ماگاداندا جازىقسىز، ناقاق اتىلعان قازاقتاردىڭ ءتىزىمىن شاڭ باسقان پەتەربور مۇراعاتتارىنان تاۋىپتى. تومەندە نۇرلان دۋلاتبەكوۆتىڭ ۇسىنۋىمەن ماگاداندا اتىلعان قازاقتاردىڭ ءتىزىمىن جاريالاپ وتىرمىز. Abai.kz تاريحتا «كىندىك كەزەڭ» دەپ سانالاتىن تالما تۇستار بولادى. وندايدا بەلگىلى ءبىر ساياسي قۇرىلىستاردىڭ عانا ەمەس، كۇللى قوعامدىق تىرشىلىكتىڭ تۇتاستاي وزگەرۋى تالاپ ەتىلەدى. ءبىزدىڭ بۇگىنگى باستان كەشىرىپ وتىرعان قۇبىلىستارىمىز كوپ رەتتە سونداي كىندىك كەزەڭدەردى ەسكە سالادى. تاۋەلسىزدىك العالى بەرگى جيىرما جىلدان استام ۋاقىت ىشىندەگى اتقارىلعان ۇلان-اسىر ىستەر وسىنداي جاڭعىرۋلاردىڭ، جاڭارۋلاردىڭ ارقاسىندا جۇزەگە اسىرىلىپ جاتىر. الدىمىزدا ءتول تاريحىمىزدى سول تاۋەلسىزدىك تالاپتارى تۇرعىسىنان قايتا جازىپ شىعۋدىڭ ۇلكەن مىندەتى تۇر. وسى ورايدا وتكەن عاسىردىڭ 30-شى جىلدارعى ويرانى، 40-شى جىلدارعى قىرعىنى كەزىندە قىرشىنىنان قيىلعان، جازىقسىز جاپا شەگىپ، وتقا ورانعان، وققا بايلانعان، حالقىمىزدىڭ قايماعى دەرلىك ارىس ازاماتتارىمىزدىڭ، تۇعىرلى تۇلعالارىمىزدىڭ قايعىلى تاعدىر-تاريحىنا جاڭاشا تۇرعىدا جارىق ءتۇسىرۋدىڭ ماڭىزى ەرەكشە. سول ماقساتپەن ءبىز نەبىر تاعدىرلار تۇنشىقتىرىلعان قارالاۋ، جازالاۋ، ەڭبەك لاگەرلەرىنىڭ دەرەك-قۇجاتتارى قورلانعان ارحيۆتەردى اقتارۋ جۇمىسىمەن ءبىراز جىلداردان بەرى جۇيەلى شۇعىلدانىپ كەلەمىز. تالابىمىز ناتيجەسىز دە ەمەس سياقتى. «بەتىمىزگە كۇيە قىلىپ جاقپاساق، بىزدەردە دە تالاي مىقتى بولىپتى» دەپ ماعجان جۇماباەۆ اقىن ايتپاقشى، ءبىر ءوزى ءبىر ۇلتتىڭ ۇستىنى، تىرەگى، تەمىرقازىعى بولۋعا لايىق تالاي-تالاي تاماشا ازاماتتارىمىز ستاليندىك قۋعىن-سۇرگىن ناۋقانىنىڭ قۇربانى بولىپ، ايدالىپ، اتىلىپ كەتكەنى بەلگىلى. ولاردىڭ تۋعان حالقىنىڭ بولاشاعى ءۇشىن ەتكەن ەڭبەگى، كورسەتكەن قايراتىمەن قوسا شەككەن بەينەتى دە جەتىپ ارتىلادى. ەڭ سوراقىسى – ناعىز اقىل-پاراساتى تارلان تارتقان كەمەل شاقتارىندا اياسىز قۋعىن-سۇرگىنگە ۇشىراعان. سونداي ءولىمى مەن جەرلەنگەن ورنى جۇمباق، ءالى كۇنگە داۋلى بولىپ كەلە جاتقان قوس بوزداق، قوس ارىس – قازاق حالقىنىڭ التىن ايدارلى اقىندارى، قايراتكەرلەرى ماعجان جۇماباەۆ پەن ساكەن سەيفۋللين. ولاردىڭ نكۆد قۇجاتتارىندا جازىلعانداي، تۇرمەدە اتىلعانى، تۋعان جەرلەرىنەن توپىراق بۇيىرعانى جونىندەگى دەرەكتەر جان-جاقتى دالەلدەۋدى قاجەت ەتەدى. سوناۋ 80-ءشى جىلداردىڭ باسىندا باستالعان بۇل توڭىرەكتەگى الىپقاشتى اڭگىمە ءالى كۇنگە باسىلماي كەلەدى. بىرنەشە مارتە ارنايى ەكسپەديتسيا دا بارىپ كەلدى. ول جونىندەگى پىكىرتالاس ءباسپاسوز بەتىندە ءبىر ۇزىلگەن ەمەس. البەتتە، قازىرگىدەي مول مۇمكىندىكتەر كەزىندە اتى ءبىر تايپا ەلدىڭ تۋىنا اينالعان تۇلعالارىمىزعا بايلانىستى اقيقاتتاردى اڭىزدان ارشىپ الۋعا كۇش سالماساق استە بولمايدى. ول، ارينە، ءبىر ساتتە جۇزەگە اسا سالمايدى. ۇزاق ۋاقىتتى، كوپ ارەكەتتى قاجەت ەتەدى. وسى باعىتتا ءبىز دە، ىزدەنىس ورىسىمىزگە وراي ءبىراز تالاپتار جاساعان ەدىك. سۇڭقار ساكەنمەن ماگادان تۇرمەسىندە بىرگە وتىردىم دەگەن مۋدروۆ (مارقۇم) اقساقالمەن بولعان اڭگىمەنىڭ بەينەجازباسىن تۋىستارىنان قالاپ الىپ، ارحيۆىمىزدە ساقتاپ وتىرعالى ءبىراز جىل ءوتتى. پايعامبار جاسىنا اسقان ادامنىڭ اڭگىمەسىنەن شىنايىلىقتان باسقا ەشتەڭە اڭعارمادىق... ال ماگادان وبلىستىق ىشكى ىستەر ءبولىمىنىڭ اقپارات ورتالىعىنان جانە باسقا ءتيىستى ورىنداردان العان مالىمەتتەرىمىزدە جوعارىدا اتالعان ەكى اقىنعا قاتىستى دەرەكتەر مۇلدەم ۇشىراسپادى. بىراق جەرگىلىكتى جاۋاپتى ادامداردان مىناداي اقپارات الدىق. ۆلاديۆوستوك قالاسىنىڭ تۇسىندا ايداۋعا كەلگەندەردى سونداعى لاگەرلەرگە ءبولىپ تۇراتىن ءبىر ارنايى «پەرەسىلوچنىي» لاگەر بولعان. ءبىر سۋ قاتتى تاسىعان جىلى لاگەردى شايىپ كەتىپ، كوپتەگەن ارحيۆ قۇجاتتارى جوعالىپ كەتكەن ەكەن. اقىن جەرلەنگەن دەگەن ياگودنوە سەلوسىنا قاتىستى، سول اۋداننىڭ مۇراعاتتارى ەشقانداي ناتيجە بەرمەي تۇر... ال قولىمىزعا تۇسكەن دەرەكتەر ىشىنەن مىناداي قازاق باۋىرلارىمىزدىڭ دەرەكتەرى شىقتى: اقاشەۆ سيانعالي، 1911 جىلى تۋعان، ورالدىق. ۇلتى – قازاق. 1937 جىلى ۇستالىپ، نكۆد ۇشتىگىنىڭ ۇكىمىمەن 08.08.38 ج. 58-باپ بويىنشا سوتتالعان. سول كۇنى اتىلعان. 11.09.62 ج. اقتالعان. ارحيۆ ءنومىرى ر13231 (ماگادان وبلىستىق ىشكى ىستەر ءبولىمىنىڭ اقپارات ورتالىعى). بايلەۆ قاپاس، 1912 جىلى تۋعان، الماتىلىق، قازاق. 1937 جىلى ۇستالىپ، 08.08.38 جىلى 58-باپپەن سوتتالعان. سول كۇنى اتىلعان. 11.09.62 ج. اقتالعان. ارحيۆ ءنومىرى 13235. بايعانين قاسىم، 1900 جىلى تۋعان. قاراعاندىلىق، قازاق. 1937 ج. ۇستالىپ، 08.10.38 ج. 58-باپپەن سوتتالعان. 08.13.38 ج. اتىلعان. 20.10.56 ج. اقتالعان. ارحيۆ ءنومىرى ر7938. احمەدجان ميحايل، 1900 جىلى تۋعان. تۋعان جەرى كورسەتىلمەگەن، قازاق. 1938 جىلى ۇستالىپ، 08.08.38 ج. سوتتالعان. سول كۇنى اتىلعان. 25.0160 ج. اقتالعان. ارحيۆ ءنومىرى ر8943. بادياروۆ ميحايل گريگورەۆيچ، 1910 ج. تۋعان. ۇلتى قازاق دەپ جازىلعان. 1933 ج. ۇستالىپ، 24.01.38 ج. سوتتالعان. 05.02.38 ج. اتىلعان. 18.04.96 ج. اقتالعان. ارحيۆ ءنومىرى ر23233. بارانباەۆ قاناي، 1896 جىلى تۋعان. ۇلتى قازاق، تاشكەنتتە تۇرعان. 1935 جىلى ۇستالىپ، 05.01.38 ج. سوتتالعان. 15.01.38 ج. اتىلعان. 30.09.63 ج. اقتالعان. ارحيۆ ءنومىرى ر13511. ءبىرىمجانوۆ مۇحتار قورعامبەكۇلى، 1907 جىلى تۋعان. قوستانايلىق، قازاق. 1933 جىلى ۇستالىپ، 17.05.38 جىلى سوتتالعان. 10.06.38 ج. اتىلعان. 27.06.89 ج. اقتالعان. ارحيۆ ءنومىرى ر15945. داۋرەنوۆ سادىق، 1900 جىلى تۋعان. وڭتۇستىك قازاقستان ءوڭىرىنىڭ قازاعى. 1936 جىلى ۇستالىپ، 06.08.38 ج. سوتتالعان. سول كۇنى اتىلعان. 30.10.61 جىلى اقتالعان. ارحيۆ ءنومىرى ر10596. جاپانوۆ كەرىم، 1912 جىلى تۋعان. قازاق. 1937 ج. ۇستالىپ، 29.04.38 ج. سوتتالعان. 10.06.38 ج. اتىلعان. 19.10.88 اقتالعان. ارحيۆ ءنومىرى ر15308. قۇلتاەۆ ءابي، 1912 جىلى تۋعان. شىمكەنتتىك قازاق. 1936 جىلى ۇستالىپ، 27.02.38 ج. سوتتالعان. 09.03.38 ج. اتىلعان. 26.02.62 ج. اقتالعان. ارحيۆ ءنومىرى ر12929. كۋشباەۆ امانبانا، 1909 جىلى تۋعان. قازاق. 1936 جىلى ۇستالىپ، 13.03.38 ج. سوتتالعان. سول كۇنى اتىلعان. 10.07.61 ج. اقتالعان. ارحيۆ ءنومىرى ر9505. مارتاباروۆ جۋرەن، 1902 جىلى تۋعان. قازاق. 1936 جىلى ۇستالىپ، 17.02.38 ج. سوتتالعان. 24.02.38 ج. اتىلعان. 31.07.89 ج. اقتالعان. ارحيۆ ءنومىرى ر16840. مۇحامەدجانوۆ حامزا بۇحاربايۇلى، 1910 جىلى تۋعان. قازاق. موسكۆادا تۇرعان. 1939 جىلى ۇستالىپ، 20.08.41 ج. سوتتالعان. 03.10.41 ج. اتىلعان. 30.01.91 ج. اقتالعان. ارحيۆ ءنومىرى ر18150. راەنگۋلوۆ انۋار، 1914 جىلى تۋعان. قازاق. 1935 جىلى ۇستالىپ، 06.08.38 ج. سوتتالعان. 08.08.38 ج. اتىلعان. 30.10.91 ج. اقتالعان. ارحيۆ ءنومىرى ر18150. سۇلەيمەنوۆ كاليچ، 1915 جىلى تۋعان. اقمولا قازاعى. 1940 جىلى ۇستالىپ، 15.12.41 ج. سوتتالعان. 026.02.42 ج. اتىلعان. 25.03.93 اقتالعان. ارحيۆ ءنومىرى ر19094. تايسارينوۆ احمەتجان، 1901 جىلى تۋعان. الماتىلىق، قازاق. 1937 ج. ۇستالىپ، 09.08.38 ج. سوتتالعان. 21.09.38 ج. اتىلعان. 30.06.89 ج. اقتالعان. ارحيۆ ءنومىرى ر15979. چۋلانوۆ مينايدەر ەلەمەسوۆيچ، 1989 ج. تۋعان. قوستانايلىق قازاق. 1935 جىلى ۇستالىپ، 07.02.38 ج. سوتتالعان. 09.03.38 اتىلعان. 30.11.56 ج. اقتالعان. ارحيۆ ءنومىرى ر8118. مىنە، وسىلاي جالعاسىپ كەتە بەرەدى. بۇل – ءبىزدىڭ قولىمىزعا تۇسكەن ارحيۆ قۇجاتتارىنىڭ ءبىر پاراسىنان شىققان دەرەكتەر عانا. وسى دەرەكتەردى وقىرماندار نازارىنا ۇسىنۋداعى ماقساتىمىز – قالىڭ قازاقتىڭ اراسىنان جوعارىدا اتالعان جازىقسىز جانداردىڭ جاقىن-جۋىقتارى، تۋعان-تۋىستارى شىعىپ قالا ما، جازىقسىز جاپا شەككەندەرگە دۇعا باعىشتالا ما دەگەن ءۇمىت... قارلاگ، ناۋبەت جىلدارى تۋرالى پوەما جازۋعا نيەتتەنگەن اقىن عالىم جايلىبايمەن سوعان بايلانىستى كەزىندە ءجيى حابارلاسىپ، پىكىر الماسىپ جۇردىك. سونداي ءبىر اڭگىمەنىڭ بارىسىندا ءسوز ساكەن مەن ماعجاندارعا اۋىسىپ، كەيبىر جوعارىدا ايتىلعان تاقىرىپ توڭىرەگىندە اڭگىمە بولعاندا عالىم مىنا ءبىر ولەڭىن وقىپ بەرگەن ەدى: اقبوز اتتى قۇلاتقان جالا كەرمە، ماگادانعا مولا ىزدەپ بارا بەرمە – ساكەن دەگەن حالقىمنىڭ رۋحى عوي، رۋحتاردى كومبەيدى قارا جەرگە!.. ءيا، اقىن ءسوزى دۇرىس تا شىعار. دەگەنمەن اسىلىمىزدىڭ سىنىقتارى كوز الدىمىزعا ەلەستەگەندە ءىس-ارەكەت ەتپەي، مويىنۇسىنىپ، قالىپ قويۋ – ول دا دۇرىس ەمەس سياقتى... تاريح تاعىلىمى – تەك قانا مەملەكەت مەن قوعامنىڭ تاريحىن تۇگەندەپ شىعۋ ەمەس، سونداي-اق وعان ءوزىنىڭ وشپەس ءىزىن قالدىرعان تۇعىرلى تۇلعالاردىڭ ءومىرى مەن قىزمەتىنە قاتىستى بارلىق دەرەك-دايەكتەردىڭ ۇشتاسۋى دا بولسا كەرەك. وسى ورايدا ۇلت تاريحى بەلگىلى ءبىر وقيعالاردى تىزبەلەپ شىعۋ ەمەس، جەكەلەگەن ادامداردىڭ تاعدىر-تاريحىمەن دە ءماندى-ماعىنالى!

نۇرلان دۋلاتبەكوۆ، زاڭ عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، قر ۇعا-نىڭ كوررەسپوندەنت-مۇشەسى

(ماقالا مادەنيەت جانە اقپارات مينيسترلىگىنىڭ تاپسىرىسى بويىنشا دايىندالدى)

Abai.kz