ەلىمىزدەگى بانكتەردىڭ الاياقتىق ىستەرىن جالعىز ءوزى اشكەرەلەپ جۇرگەن قوعام قايراتكەرى ەرمەك نارىمباەۆ وقىرمان تاراپىنان كەلىپ تۇسكەن ساۋالدارعا تولىق جاۋاپ بەرىپ وتىر. بيلىكتىڭ مەملەكەت مۇددەسىن قورعاۋ ماسەلەسىندە تانىتىپ كەلە جاتقان جالتاقتىعىنان باستاپ وپپوزيتسيانىڭ السىزدىگىنە دەيىن سىنعا العان ول: «ەگەر مەن بانكتەردىڭ الاياقتىعىنان الدانعان حالىققا 1 ملرد. تەڭگە قايتارىپ الىپ بەرسەم، حالىقتىڭ ماعان دەگەن سەنىمى ارتاتىن شىعار. سول كەزدە ەل ءوزى سەنىپ، باسقا شارۋالاردى تاپسىرار. ايتپەسە، حالىقتىڭ اتىنان ءسوز ايتۋعا، ءىس جاساۋعا ءدال قازىر ەشقانداي قۇقىم جوق»، - دەپ اعىنان جارىلادى.

- سەندەردىڭ ءبىزدىڭ ورىسشىل بيلىكتەن نە ايىرماشىلىقتارىڭ بار؟

ەلىمىزدەگى بانكتەردىڭ الاياقتىق ىستەرىن جالعىز ءوزى اشكەرەلەپ جۇرگەن قوعام قايراتكەرى ەرمەك نارىمباەۆ وقىرمان تاراپىنان كەلىپ تۇسكەن ساۋالدارعا تولىق جاۋاپ بەرىپ وتىر. بيلىكتىڭ مەملەكەت مۇددەسىن قورعاۋ ماسەلەسىندە تانىتىپ كەلە جاتقان جالتاقتىعىنان باستاپ وپپوزيتسيانىڭ السىزدىگىنە دەيىن سىنعا العان ول: «ەگەر مەن بانكتەردىڭ الاياقتىعىنان الدانعان حالىققا 1 ملرد. تەڭگە قايتارىپ الىپ بەرسەم، حالىقتىڭ ماعان دەگەن سەنىمى ارتاتىن شىعار. سول كەزدە ەل ءوزى سەنىپ، باسقا شارۋالاردى تاپسىرار. ايتپەسە، حالىقتىڭ اتىنان ءسوز ايتۋعا، ءىس جاساۋعا ءدال قازىر ەشقانداي قۇقىم جوق»، - دەپ اعىنان جارىلادى.

- سەندەردىڭ ءبىزدىڭ ورىسشىل بيلىكتەن نە ايىرماشىلىقتارىڭ بار؟

- مەنىڭ ويىشما، ناعىز بيلىك قازاقتىڭ، ياعني، مەملەكەتتىڭ مۇددەلەرىن قورعاۋى ءتيىس.ماسەلەن، «بايقوڭىردى» الايىق. عارىش ايلاعىن قازاقستان  رەسەيگە 150 مىڭ دوللارعا جالعا بەرىپ وتىر. «بايقوڭىردىڭ» الەۋەتىمەن، ونىڭ رەسەيگە، رەسەيدىڭ عارىشتىق مۇددەلەرىنە بەرىپ وتىرعانىن ەسەپكە الساق، 150 مىڭ دوللار – تيىن. ەگەر بيلىكتە رۋحى بار، ۇلتشىل ادامدار وتىرسا، «بايقوڭىر» عارىش ايلاعىندا ىستەيتىن قىزمەتكەرلەردىڭ اراسىنا قازاق كادرلارىن كوپتەپ ەنگىزۋدى قولعا الىپ، ونى كەلىسىمگە كىرگىزەتىن ەدى. ءسويتىپ، شەتەلدەردەن عارىش سالاسىندا وقىپ كەلگەن قازاق جاستارى ۋاقىت وتە كەلە، «بايقوڭىردىڭ» بۇكىل جۇمىسىن ءوز قولدارىنا الار ەدى. ءسويتىپ، عارىش ايلاعى قازاقتىكى بولىپ شىعا كەلەر ەدى.

رەسەيدىڭ «بايقوڭىردى» جالعا العانىنا 20 جىل بولدى. عارىش ايلاعىندا ىستەيتىن 5 مىڭ ارنايى مامان بار دەسەك، سونىڭ ىشىنەن 100 قازاق تابا المايسىڭ. قازاقتا ستالين بولعاندا وسى ۋاقىتتا عارىش ايلاعىندا ىستەيتىن مامانداردىڭ ەلۋ پايىزى قازاق بولار ەدى.مىنە، قازاقتى، قازاقتىڭ بولاشاعىن ويلامايتىن بيلىكتىڭ ءىسى.

مىسالى، سوۆەت وكىمەتىنىڭ تۇسىندا تەك ءبىر سالانىڭ وزىندە ەكى مىڭعا تارتا زاۋىتتار بولدى. سونىڭ ءبارى جابىلدى. قازىر سوكولوۆ-سارىباي كەن ورنىنان شىعاتىن شيكىزات رەسەي مەن قىتايدىڭ ماشينا جاساۋ وندىرىسىنە كەتىپ جاتىر. ال، ءبىز وزىمىزدە بار زاۋىتتاردى جاۋىپ تىندىق. بۇل – ۇلكەن قاتە. ءتىپتى قاتە دەگەن ءسوزدىڭ ءوزى بۇل ماسەلەگە جەڭىلدەۋ بولىپ كەتەدى. سوندا بيلىك كىمنىڭ مۇددەسىن قورعاپ وتىر دەيسىز؟ ارينە، رەسەيدىڭ نەمەسە قىتايدىڭ مۇددەسىن عانا قورعاپ وتىر. 20 جىل ءوتتى. سوۆەت وكىمەتى تۇسىندا ءارتۇرلى سالادا 74 ءوندىرىس وشاعى بولعان. قازىر بيلىكتە جاس قوناەۆ وتىرعان بولسا، سول 74 ءوندىرىس زاماناۋي تەحنولوگيامەن جابدىقتالىپ، سانى ءوسىپ 400-گە جەتەر ەدى.

كەزىندەگى ارنايى تەحنيكالىق، اۋىلشارۋشىلىق، وندىرىسكە قاجەتتى ماماندىقتاردى دايارلايتىن پتۋ، سپتۋ-لاردى جاپتى. سول وقۋ ورىندارىن جاپپاي،تەگىن ءبىلىم بەرۋدى قازاق تىلىنە كوشىرىپ، ورىس تىلىندە اقىلى ءبىلىم الاتىن ەتىپ جاساسا، وزگە ۇلتتار تەگىن ءبىلىم ءۇشىن قازاقشا ءبىلىم الۋعا كوشىپ، بۇل ءوز كەزەگىندە قازاق ءتىلىنىڭ ماسەلەسىندە شەشۋگە ىقپال جاسار ەدى. ويتكەنى، قازاق ءتىلى ءبىلىم بەرەتىن، اقشا تاباتىن قۇرالعا اينالىپ، جۇرت جاپپاي قازاق ءتىلىن ۇيرەنەدى.

شىندىعىن ايتقاندا، ءبىزدىڭ شەنەۋنىكتەردىڭ ەشقايسىسى قازاق مۇددەسى ءۇشىن كۇرەسپەيدى.

- «كاسپي بانكتىڭ» كرەديتتىك كارتوچكالارىنداعى نەسيەلەردىڭ جاسىرىن پايىزدارى تۋرالى نە ايتاسىز؟

- ماسەلەن، «كاسپي بانك» نەسيەنى 26 پايىزبەن بەرىپ جاتىرمىز دەيدى. بىراق، شىن مانىندە قانشا پايىز جاسىرىن ءوسىم قوسىپ وتىرعانىن ەشكىم بىلمەيدى. سول ءۇشىن  بىزگە كومەك سۇراپ كەلىپ جاتقان  ادامداردىڭ ىستەرىن سوتقا بەرىپ جاتىرمىز. سەبەبى، سوت ءىستى قاراماس بۇرىن سۋديادان نەسيە تۋرالى قارجىلىق-نەسيەلىك ساراپتاما جاساۋدى سۇرايمىز. ساراپتامادان كەيىن جۇرتقا قانشا پايىز دەپ جارنامالاپ، شىندىعىندا قانشا پايىز جاسىرىن قوسىپ وتىرعاندىعى بەلگىلى بولادى.

مىسالى، سەن "كاسپي بانكتەن" نەسيەلىك كارتوچكا الدىڭ دەلىك. ال، بانك سەنىڭ اتىڭنانقارجىلىق وپەرتسيالار جاساپ، تاعى دا بىرنەشە نەسيە راسىمدەيدى دە، ونىڭ پايىزدارىن سەنىڭ موينىڭا ىلەدى. سەن مۇنىڭ ءبىرىن دە بىلمەيسىڭ. ءسويتىپ، 26 پايىز ەمەس، ءتىپتى 150 پايىز ۇستەمە تولەپ جۇرگەنىڭدى بىلمەي دە قالاسىڭ.

ادامدار بانكتىڭ الداپ وتىرعانىن بىلەدى. بىراق، كىمگە ارىز جازىپ، قالاي دالەلدەيتىندەرىن بىلمەيدى. سوسىن ۇندەمەي جۇرەدى بەرەدى. ال، مەن ۇندەمەي وتىرا المادىم: فەيسبۋك ارقىلى 36 ادام جيناپ، قۇجاتتاردى، دالەلەلدەردى جيناستىرىپ، 17 بەتتەن تۇراتىن شاعىم ارىز جازىپ ءىستى سوتقا بەردىم.

- ەكىنشى سۇراعىم اتى-شۋلى "جيلسترويبانك" تۋرالى. ۇكىمەت بانككە ميللياردتاپ قۇيىپ جاتىر. ال ول بانكتەگى دەپوزيت 3-4% كولەمىندە. وسپەيتىن پايىز. سالىمشىنىڭ قاراجاتىن جىلدار بويى اينالدىرىپ، وزدەرى قارىق بولىپ جاتقانداي كورىنەدى بىزگە. پرەزيدەنت ءبىر بىلىقتىڭ باسىن عانا اشتى. ال باسقا بىلىقتار "ۇلكەن قۇپيا" سياقتى. ءبىر نارسە ايقىن: بۇل بانككە قاراجات سالعان سالىمشى كەمىندە 3 جىلعا اقشاسىن قايتىپ المايدى. دەمەك، ونى سەنىمدى تۇردە "قايتا اينالدىرا" بەرۋگە بولادى. وسى جەردە كىلتيپان بار سياقتى. بۇل بانك ۇكىمەتتىڭ تەگىن اقشاسىن الىپ ابدەن "سەمىرگەن". وزگە بانككە بارسساڭ، الدىڭنان قىزمەتكەر ءوزى سالەم بەرىپ شىعادى. ال «جيلسترويبانك» كليەنتتى كەدەي تۋىسقانى كەلگەندەي سەلسوق قارسى الادى. سوعان قاراعاندا، ولاردىڭ كليەنت جيناۋعا قۇلقى جوق بولىپ كورىنەدى. نەگە ۇكىمەتباستى وپەراتور ەتىپ وسى بانكتىعاناتاڭدايدى، باسقابانكتەرارالاسسابولمايما؟ سىزقالايويلايسىز؟

راحمەت.

سەرىك جولتاي.

- ءدال قازىر «قازاقستاننىڭ قۇرىلىس جيناق بانكى» تۋرالى ەشنارسە ايتا المايمىن. ول بانككە قاتىستى نەسيەلىك قۇجاتتاردى قارامادىق. قازىرگى كەزدە ءبىز «كاسپي»، «كازكوم»، «حومبانك»-ءتىڭ جانە لومباردتاردىڭ ىسىمەن شۇعىلدانىپ جاتىرمىز. بۇل ىستەرگە شامامەن 6 ايعا جۋىق ۋاقىت كەتەدى. ءارى وسىنىڭ ءبارىن جالعىز ءوزىم ىستەپ جاتىرمىن. كومەكشىلەرىم جوق، زاڭگەرلەر دە جوق. جاقىندا بىرنەشە زاڭگەر كومەككە كەلسە، وندا وزگە بانكتەردىڭ ءىسىن جەدەلدەتىپ بىتىرسەك، «قازاقستاننىڭ قۇرىلىس جيناق بانكىنە دە» كەزەك كەلەر ەدى. ازىرگە ول بانككە قاتىستى ايتارىم جوق.

- ەرمەك، «بانكتەن اباي بول!» ۇيىمىن قۇرساق، ءسىز باسقاراسىز با؟

- جوق. مەنىڭ شە، تازا پايىزبەن بەرىلەتىن بولسا، حالىققا نەسيە كەرەك. ول ءۇشىن زاڭعا وزگەرتۋلەر مەن تولىقتىرۋلار ەنگىزىلۋى كەرەك. بانككە كەپىل بەرىلسە، نەسيەنىڭ پايىزدارى دا ازايادى. بانكتەردىڭ نەسيەلىك-قارجىلىق ساياساتىنا ءبارىبىر وزگەرىس جاساۋ قاجەت. شەنەۋنىكتەر مەنەن «نە جاساۋعا بولادى؟» دەپ سۇراسا، مەن ءبارىن ءتۇسىندىرىپ ايتىپ بەرەر ەدىم. ودان كەيىن ولار زاڭ قابىلداپ، ونى بانكتەر ورىنداسا، وندا حالىق تا، ۇكىمەت تە الدانباس ەدى.

- ەرمەك، سەنىڭ ماشيناڭنىڭ ورتەنۋى مەن «كاسپيبانكپەن» اراداعى داۋدىڭ قاتىسى بار ما؟ تەكسەردىڭ بە؟

- تەكسەرە المادىم. دەتەكتيۆ اگەنتتىگىم جوق. بىراق، ماشينامدى ورتەپ جىبەرۋ كىمگە كەرەك بولدى؟ نە ءۇشىن؟ مەن تەك قانا بانكتەرمەن جۇمىس ىستەپ جاتىرمىن. ال، بانكتەر ماعان قارسى: «اليانس بانك» – جومارت ەرتاەۆ، «كاسپي بانك» – ميحايل لومتادزە . مەنىڭ باسقا جاۋلارىم جوق.

- ەرمەك مىرزا، شۆەيتسارياعا تارتىپ تۇرعان مارچەنكو گريگوريگە قاتىستى كوزقاراسىڭ قانداي؟ ولشىندىعىندامىقتىقارجىگەرمە؟

- بالكىم، مىقتى قارجىگەر شىعار، بىراق، ول پاتريوت ەمەس. ايتپەسە، نەگە ەلدى الداپ وتىرعان بانكتەردىڭ الاياقتىعىمەن كۇرەسىپ، تىم قۇرىعاندا پرەزيدەنتكە بىرنەشە مارتە كىرىپ، ايتپادى. ونىڭ رۋحى جوق. سودان كەيىن دە تۇك بىلمەگەندەي ۇندەمەي جۇرە بەرەدى. «وي، وسى قازاقتار ءۇشىن كورىنگەن بانكپەن الىسىپ جۇرەم بە؟» دەپ ويلاپ، قولىن ءبىر سىلتەگەن بولۋى دا مۇمكىن.

- ەرەكە، ۇلتتىق بانك توراعاسى قايرات كەلىمبەتوۆ ەكىنشى دەڭگەيدەگى بانكتەردىڭ حالىققا قىزمەتىن قوعامدىق ۇيىمدار ەمەس، ۇلتتىق بانك باقىلاۋ جاساۋى كەرەك دەدى. كەلىسەسىڭبە؟

- ۇلتتىق بانك ەكىنشى دەڭگەيلى بانكتەرمەن نەسيە ماسەلەسى بار ادامدارعا تەك كەڭەس بەرۋ ارقىلى عانا كومەكتەسۋى مۇمكىن. ال، سوتتا ادامداردىڭ  مۇددەسىن كىم قورعايدى؟ ارينە، ادۆوكاتتار، قوعامدىق ۇيىم وكىلدەرى. ۇلتتىق بانك ادۆوكات جالداپ بەرە مە؟ بەرمەيدى. ەگەر مەملەكەت تاراپىنان ادامدارعا ادۆوكات جالداپ بەرەتىن بولسا، وندا اڭگىمە باسقا. كەلىمبەتوۆتىڭ ءسوزى – ماعان قارسى ايتىلىپ وتىر. مەنىڭ حالىققا كومەكتەسىپ، بانكتەردىڭ جاسىرىن پايىزىن اشكەرەلەپ، ەلدىڭ اقشاسىن قايتارىپ بەرىپ جۇرگەنىم كەلىمبەتوۆكە ۇنامايتىن شىعار. مەيلى ۇناماي-اق قويسىن. مەن بار بولعانى، بانكتەردىڭ حالىقتى قالاي الدايتىنىن ايتىپ، حالىقتىڭ كوزىن اشتىم. فەيسبۋكتە ءار جازبا سايىن بانكتەردىڭ قالاي الدايتىنىن ءتۇسىندىرىپ كەلەمىن.

ال، ەگەر كەلىمبەتوۆتىڭ مەنىڭ ىسىمە، سوزىمە قارسى ايتارى، ارگۋمەنتتەرى بار بولسا، اشىق دەباتقا شىقسىن. مەن دايىنمىن. سول سەكىلدى كەز كەلگەن بانكتىڭ توراعاسىمەن دە اشىق پىكىرتالاسقا شىعۋعا ءازىرمىن.

- ەرمەك باۋىرىم، قادىرلى قارتىمىز، اياۋلى الدان اعا تۋرالى ۇمىتىپ بارا جاتقان سياقتىمىز. الدان ايىمبەتوۆتىڭ "ايقايىن" مىنا جۇرتقا ەستىرتىپ تۇرۋ ءۇشىن نە ىستەۋگە بولادى؟ "كازپارۆدا" قايداقازىر؟

- تامارا ساتىبالديەۆا اپايمەن بىرىگىپ، «كازپارۆدا» گازەتىنىڭ ءتورت ءنومىرىن شىعاردىق. كەيىن سوت شەشىمى بويىنشا گازەت الدان اعانىڭ قىزدارىنا ءوتتى. قىزدارى بىرنەشە رەت شىعاردى. مەن بىلسەم، قازىر گازەت شىقپايدى. شاماسى، ايىمبەتوۆتىڭ بالالارىنا ونداي گازەت كەرەك ەمەس سياقتى. وكىنىشكە قاراي، گازەتتى قوعامدىق ۇيىمدارعا، ۇلتشىل ازاماتتارعا دا بەرگەن جوق.

- ەرمەك، سەنىڭ اۆتوبيوگرافياڭدى قاراپ وتىرسام، سەن كوممۋنيست ءارى اتەيست ەكەنسىڭ. بۇگىن ەلدىڭ ءبارى كوممۋنيستەرگە قارسى شىعىپ، ءبارى شەتىنەن مولدا، سوپى، ۋاحببيست، تاقۋا، ءدىندار بولىپ جاتقاندا اتەسيت بولىپ جۇرۋدەن قاۋىپتەنبەيسىڭ بە؟

- ءيا، مەن – كوممۋنيست ءارى اتەيستپىن. البەتتە، قازاق تاريحىنداعى سوۆەت بيلىگى تۇسىندا قازاق حالقىنا قاساقانا قارسى جۇمىس ىستەگەن، قىرعان، اشتىققا ۇشىراتقان، زيالىلارىن اتقان گولوششەكين جانە تاعى باسقا كوممۋنيستتەر بولدى. ونى ەشقاشان جوققا شىعارىپ، ءىس-ارەكەتتەرىن اقتاپ الۋعا بولمايدى. بىراق، جاقسى ىستەرىمەن كورىنگەن كوممۋنيستتەر دە بولدى عوي. ساكەن سەيفۋللين، امانگەلدى يمانوۆ. ءتىپتى احمەت بايتۇرسىنوۆ تا كوممۋنيست بولعانىن كوپ ادام بىلە بەرمەيدى. شىندىعىندا، كومپارتيانىڭ ىشىندە ەكى پراكتسيا بولدى: شوۆينيستىك جانە ينتەرناتسيونالدىق. ساياسي بيلىككە تالاستا شوۆينيستەر جەڭىسكە جەتتى دە، ۇلتتىق مەملەكەتتەردىڭ ءبارىن قۇلاتىپ، ورىستاندىرۋ ساياساتىن جۇرگىزدى. سونىڭ كەسىرىنەن قازاق حالقى دا كوپتەگەن قيىندىقتى باستان كەشىردى.

مەن – كوممۋنيست ءارى اتەيست بولۋدان قورىقپايمىن. قازاق حالقىنىڭ بولاشاعى سوتسياليزمدە دەپ ويلايمىن. ءبىر عانا مىسال، جەردىڭ استى-ءۇستىنىڭ بايلىعىن حالىققا، مەملەكەت مەنشىگىنە قايتارۋ كوممۋنيستەردىڭ يدەياسى عوي.

- ەرمەك، باياعى باعىس وقيعاسىن ەسكە الايىقشى. سول كەزدە نە قالاي بولىپ ەدى ءوزى؟

- ول ۇلكەن تاريح قوي. باعىستى ءبارى دە بىلەدى. مەن ول كەزدە پرەزيدەنت اكىمشىلىگىنە قارايتىنقازاقستاننىڭ ستراتەگيالىق زەرتتەۋ ينستيتۋتىندا عىلىمي قىزمەتكەر بولىپ جۇمىس ىستەيتىنمىن. سول تۇستا باعىس ماسەلەسى بويىنشا جۇمىس جاساعان ازاماتتارعا قولىمنان كەلگەنشە كومەكتەستىم. قازاق جەرىن وزبەكستانعا بەرۋ كەرەك دەگەن اڭگىمەدەن سوڭ، پرەزيدەنتكە دە قارسى شىقتىم. ءسويتىپ، جۇمىستان كەتتىم. وپپوزيتسياعا ءوتتىم. سول كەزدە ينستيتۋتتا ىستەيتىن ءازىمباي عالي باستاعان تاعى بىرنەشە ادام جۇمىستان شىقتى.

باتىرحان دارىمبەت، ماقسۇت ورازاي سىندى پاتريوتتار باعىس ماسەلەسىنە وراي جاقسى باستامالار كوتەردى. ال، مەن قازاق-وزبەك شەكاراسىندا شيەلەنىسكەن جەر داۋىنا الماتىداعى بەس وقۋ ورنىنىڭ ستۋدەنتتەرىن كوتەردىم. الماتىدا كۇن سايىن اكتسيا، پيكەتتەر جاسادىق. اقىرى، سول كەزدەگى سىرتقى ىستەر ءمينيسترى ەرلان ىدىرىسوۆ مەنى قابىلدادى. شەكاراداعى جەر داۋىنا قاتىستى قۇجاتتاردى، كارتانى ءبارىن كورسەتتىم. ماقسۇت ورازاي ەكەۋمىزدى شەكارا ماسەلەسى جونىندەگى مەملەكەتتىك كوميسسيانىڭ قۇرامىنا كىرگىزدى. ءسويتىپ، كوميسسيادا جۇمىس ىستەدىك. قانشا كۇرەسسەك تە، قازاقتىڭ پۇشپاقتاي جەرىن قورعاپ قالا المادىق. شەكارا ماڭىنداعى جەر داۋىندا قازاقستان بيلىگى وزبەكتەرگە جەردى بەرىپ تىندى.

- اباقتىدا «زەكتەرمەن» قارىم-قاتىناسىڭقالايبولدى؟ «پاحان زونالارمەن» سويلەسىپ كوردىڭ بە؟ «پاحان زونى» كىم بولدى؟ ولاردىڭ ورتاسىنداعى ءتارتىپ قانداي؟

- «سموترياششي» - سايد، «پولوجەنەتس» - امانچيك بولدى. ەكەۋى دە جاس جىگىتتەر. مەن ەكى لاگەردە وتىردىم. ەكىنشى لاگەر – سەمەيدەگى قاتاڭ تارتىپتەگى تۇرمە. وندا گەرا دەگەن جىگىت «سموترياششي» بولدى. گەرامەن قارىم-قاتىناسىمىز جاقسى بولدى دەپ ايتا المايمىن. سەبەبى، مەن 73 كۇن اشتىق جاريالاعان كەزدە گەرا تۇرمە اكىمشىلىگىنە كومەكتەستى: تۇرمەدەگىلەردىڭ ەشبىرى ماعان كومەكتەسپەدى، ءتىپتى سالەم دە بەرمەدى. سوندىقتان گەرا سياقتى «بلوتنويلاردى» تۇسىنبەيمىن.

- پرەزيدەنت سايلاۋى بولا قالسا،تۇسەتىنويىڭىز بار ما؟

- ازىرگە قانداي دا ءبىر سايلاۋعا تۇسەتىن ويىم جوق.

- ەرمەك، نەسيەگە اۆتوموبيل الۋ بارىسىندا نەشە ءتۇرلى قيتۇرقىلىقتار بار دەسەدى. اۋەلى الۋعا كەلىسىم بەرەسىڭ، سوسىن كەلىسىم-شارتقا وتىرىپ العان سوڭ باسقا قاعازدار شىعا باستايدى ەكەن. سول كومپانياعا ساقتاندىرۋ، سول كومپانيا عانا بەكىتكەن جەردەن مايىن اۋىسىترۋ كەرەك دەگەن سياقتى جاسىرىن اقىلى ءارى قىمبات تالاپتار كوبەيىپ، اياعىندا پايىزسىز كولىگىڭدى 2 ەسە قىلىپ قايتارۋعا تۋرا كەلەدى ەكەن. سونى زەرتتەپ، حالىققا جاريالاساڭىزدار.

- ءدال قازىر قولىمىزدا ءاۆتوموبيلدى نەسيەگە بەرۋدىڭ قانداي جاسىرىن پايىزدارى، قيتۇرقىلارى بار ەكەنىن دالەلدەيتىن قۇجاتتار، ساراپتامالار جوق. بىراق، ءبىز بانكتەردىڭ نەسيە بەرۋدەگى وسى ۇلگىسىن زەرتتەپ جاتىرمىز. زەرتتەۋ دايىن بولعان كەزدە مىندەتتى تۇردە جاريالايمىز.

- بانكتەن نەسيە الىپ توي جاسايتىن قازاقتار تۋرالى نە ايتاسىز؟

- ارينە، قارىز الىپ توي جاساۋ دۇرىس ەمەس. بىراق، تابىسىڭ مول بولسا جانە ءدال سول ساتتە اقشا جەتپەي تۇرسا، نەسيە الۋعا بولادى. ال، ايلىعىڭ – شايلىعىڭنان اسپاسا، نەسيەگە جولاماعان ءجون. سەبەبى، تابىسىڭ از بولسا، نەسيە تولەۋ وتە قيىن.

- جاراس سەيتنۇرۇلى تەنزوفوبيا دەگەن تەرميندى قولدانىپتى. قازاقشا ايتساق، ول جالتاقتىق، باعنىشتىلىق دەگەنگە كەلەدى ەكەن. تەنزوفوبيا جايلاعان ەلدى كىم كورىنگەن باسىنىپ، ءارتۇرلى تالاپ قويا بەرەدى ەكەن. ءبىز قازىر سونداي سورلى حالدە وتىرمىز. بيلىك ءبىزدىڭ بۇل جاعدايمىزدى تولەرانتتىلىق دەيدى. تولەرانتتى دەپ ەۋروپالىقتار بۇرىن سوقا سۇيرەتكەن وگىزدى ايتقان ەكەن. سۇرايىن دەگەنىم تولەرانتتى بولىپ قالا بەرگەن دۇرىس پا؟

- تولەرانتتىلىق – يكەمدىلىك. بىزگە كوپ جاعدايدا كونفليكتىگە بارا بەرۋگە بولمايدى.  بيلىك مەملەكەت مۇددەسىن جان-جاقتى ءارى ءار سالادا تولىق قورعاي ءبىلىپ، سول تۇرعىدان جۇمىس جۇرگىزگەن جاعدايداتولەرانتتىلىق جاقسى. ال ەگەر بيلىك ءار ەلدىڭ مۇددەسىنە قاراي ءيىلىپ، اركىمنىڭ كوڭىلىن تابۋ ءۇشىن جۇمىس جاساسا، وندا تولەرانتتىلىقتىڭ تۇككە دە قاجەتى جوق.

- «يسلام بانك» جۇيەسى قازاقستاندا بولۋى مۇمكىن بە؟

- «يسلام بانك» جۇيەسى قازاقستاندا دا بولۋى مۇمكىن ەكەنىن جوققا شىعارمايمىن. بىراق، «يسلام بانكىنىڭ» نەسيەلەۋ جۇيەسىن تۇسىنبەيمىن. ولار نەسيەنى پايىزبەن بەرمەيدى. ماسەلەن، 100 مىڭ دوللار بەرەدى دەلىك. ءسويتىپ، سەنىڭ اشقان بيزنەسىڭە قۇرىلتايشى رەتىندە كىرەدى. ەگەر بيزنەس پايدا بەرسە، بانك تۇسكەن تابىستىڭ 30 پايىزىن الادى. بيزنەس شىعىنعا شىقسا، وندا اقشانىڭ 30 پايىزىن تاستاپ كەتەدى. بىراق، كەز كەلگەن ادام ءوز بيزنەسىنىڭ تابىسىنان 30 پايىز بانككە بەرۋگە كەلىسە بەرمەيدى عوي. دەمەك، بۇل جەردە دە ءبىر قارجىلىق قيتۇرقىلىق بار ما دەپ ويلايمىن.

- كەدەن وداعىنا كوزقاراسىڭىز قانداي؟

- ەگەر بۇل وداقتا قازاقستاننىڭ داۋسى رەسەيمەن بىردەي بولسا جانە شەشىمدەردى قابىلداۋدا ءبىزدىڭ ەلدىڭ مۇددەسى تولىق قورعالاتىن بولسا، وندا مەن كەدەن وداعىنا قارسى ەمەسپىن. ال، قازىرگىدەي رەسەي – 70, قازاقستان – 20 پايىز داۋىسقا يە بولسا، ونداي وداقتىڭ كەرەگى جوق. مەيلى، قانداي ەلمەن وداقتاس بولساق تا، داۋىستار مەن قۇقىقتار تەڭ دارەجەدە بولۋى ءتيىس.

- كەدەن وداعىنىڭ بىزگە ءتيىمدى جانە ءتيىمسىز جاعىن اشىپ بەرە الاسىز با؟

- قازاقستاندا رەسەيدەگىدەي ونەركاسىپ دامىعان، سانى جاعىنان رەسەيمەن شامالاس بولعاندا عانا كەدەندىك وداقتان بىزگە پايدا بولۋى مۇمكىن. ال، بىزدە ونەركاسىپ جوقتىڭ قاسى عوي. سوۆەت وكىمەتىنەن قالعان ونەركاسىپتەردىڭ ءبارىن جاپتىق. دەمەك، كەدەندىك وداقتان رەسەي عانا پايدا كورەدى. قازاقستان تاعى دا تەك شيكىزات كوزى رەتىندە قىزمەت اتقارادى. ويتكەنى، قازاقستان ەشقانداي ءونىم شىعارمايدى. سوندىقتان، كەدەندىك وداققا قوسىلىپ، تەڭقۇقىقتى دارەجەگە جەتكەن جاعدايدىڭ وزىندە قازاقستان كەم دەگەندە 10-15 جىلعا تايم-اۋت الۋى كەرەك. ءسويتىپ، ونەركاسىپتى اياعىنان تۇرعىزىپ، رەسەيدىڭ ونەركاسىپتەرىمەن تەڭ دارەجەدە تاۋار، ساۋدا اينالىمىن جاساۋعا بولادى.

- قازاقتىڭ ۇلتشىل-پاتريوتتارىنا قالاي قارايسىز، ءوزىڭدى قولدامادى دەپ كوڭىلىڭىز قالعان جوق پا؟

- مەن – ۇلتشىلمىن. پاتريوتپىن.  مەن سونداي-اق،  ۋكرايندەردى، تۇركىمەندەردى ءبارىن دە باۋىرلارىم دەپ قارايمىن. ۇلشىلدىق دەگەن تەك قازاقتى عانا جاقسى كورىپ، سوعان عانا جاقسىلىق تىلەۋ دەگەن ءسوز ەمەس. قازىرگى ۇلتشىلداردى ەكىگە ءبولىپ قاراستىرۋعا بولادى: اقىلدى ۇلتشىلدار، اقىماق ۇلتشىلدار. اقىلدى ۇلتشىلار كەز كەلگەن ماسەلەنى تەرەڭنەن، جان-جاقتى ويلاستىرادى. ال، اقىماق ۇلتشىلدار: «بىزگە تەك قازاقتار كەرەك، قازاقتان باسقا ۇلتتاردىڭ قاجەتى جوق» دەيدى. مەن بۇعان قوسىلمايمىن. تۇركيادا «ياناچارلار» دەگەن بار. ولار تۇرىك حالقىنا كىرگەن، سىڭگەن وزگە ۇلت وكىلدەرى. تۇركيانىڭ بۇرىنعى زامانداعى پاتشالارى، كەيىنگى پرەزيدەنتتەرى ولارعا ء«وز ىسىڭمەن ناعىز تۇرىك ەكەنىڭدى دالەلدەسەڭ، سەن ءۇشىن بۇل ەلدە بارلىق جول اشىق. ءتىپتى پرەمەر-مينيستردە بولاسىڭ» دەدى. مىنە، سودان باستاپ، تۇركياداعى وزگە ۇلتتار تۇرىكشە ۇيرەنىپ، تۇركياعا قىزمەت ەتىپ، تۇرىكتەرگە ءسىڭىسىپ كەتتى. ال، سان جاعىنان العاندا تۇركياداعى ناعىز تازا قاندى تۇرىكتەر وتە از. تۇركيادا 90 ملن. تۇرىك بار بولسا، سونىڭ جارتىسىنان كوبىن «ياناچارلار» قۇراپ وتىر. رەسەيدە دە سول سياقتى. تازا ورىستار از. بىراق، حالىقتىڭ ءبارى ءوزىن ورىس سانايدى، ورىسشا سويلەيدى. قازاقستانعا دا «ياناچارلار» كەرەك. ماسەلەن، گەرولد بەلگەر، وكسانا پەتەرس، ماكسيم روجيندەر «ياناچارلار».  «وزگە ۇلت وكىلدەرى قازاققا ءسىڭىسۋ ارقىلى قاندى» بۇزادى دەگەننىڭ ءبارى قاتە ءسوز.

«- العا» پارتياسىنا جانە ونىڭ جەتەكشىسى بولعان ۆ.كوزلوۆقا دەگەن پوزيتسياڭىز قانداي؟

- بىرىنشىدەن، كوزلوۆقا قاتىستى ءادىل سوت بولدى دەپ ەسەپتەمەيمىن. القا بيلەر قاتىسقان ءادىل سوت ءوتىپ، كىناسى ناقتى ايعاقتارمەن دالەلدەنبەدى. نەگىزى قازىرگى بيلىك وپپوزيتسيانىڭ قوعامعا، جۇيەگە قاجەتتىلىگىن ءالى تۇسىنبەدى. سەبەبى، بيلىك جەمقورلىق جايلاعان وتە جامان جۇيە قالىپتاستىردى. قازىرگى تاڭدا پرەزيدەنتتىڭ ءوزى كىمنىڭ كىم ەكەنىن اجىراتۋدان، بىلۋدەن قالدى. ال، وپپوزيتسيا جارىق سياقتى. قوعامنىڭ، ساياسي-ەكونوميكالىق جاعدايدىڭ ءار بۇرىشىنا ءتۇسىپ، كىمنىڭ نە ىستەپ، نەنىڭ قالاي ءجۇرىپ جاتقانىن باقىلاي الادى. وپپوزيتسياعا سونداي مۇمكىندىك بەرىلگەندە، بيلىككە دە كىمنىڭ كىم ەكەنىن جانە ونىڭ نە ىستەپ جۇرگەنىن، قانداي رەفورمانىڭ قاجەتتىگىن ءبىلۋ، ونى ىسكە اسىرۋ وڭايعا تۇسەر ەدى.

وپپوزيتسيا – حالىقتىڭ ادۆوكاتى. ادۆوكاتى بولماسا، حالىقتى كىم قورعايدى؟ سوندىقتان وپپوزيتسيانى تۇرمەگە جاپپاي، ونىمەن ءبىر ۇستەلدىڭ باسىندا وتىرىپ، سويلەسۋ كەرەك.

- بانك ماسەلەسىمەن اينالىسىپ ءجۇر ەكەنسىز، بتا بانك تۋرالى جانە ونىڭ بۇرىنعى باسشىسى مۇحتار ابىلازوۆقا دەگەن كوزقاراسىڭىزدى بىلسەك دەپ ەدىك.

- وپپوزيتسيونەر رەتىندە ءابىلازوۆتى جاقسى كورەمىن. جالپى، كەز كەلگەن وپپوزيتسيامەن بيلىك ساناسىپ، بىرگە جۇمىس ىستەۋ قاجەت. وزگەدە بانكتەر سەكىلدى بتا بانكتە جاسىرىن پايىزدارمەن پايدا تاپتى. بانك باسشىسى بولىپ تۇرعاندا ءابىلازوۆتىڭ دا سولاي جاساعانى جاسىرىن ەمەس. سوندىقتان بانكير رەتىندە باسقا بانكتەردىڭ باسشىلارىنان ارتىق ەمەس دەپ ويلايمىن.

- سەنى گۇلجان ەرعاليەۆا سياقتى جۋرناليستەر ء«ۇش ءارىپتىڭ» جىبەرگەن تىڭشىسى دەيدى. سول ءسوز قانشالىقتى شىندىققا ساي كەلەدى. ارانداتىپ قازاقتىڭ جاس بالارىن ءىستى قىلدى دەيدى. سەن پروۆاكاتورسىڭ با؟

- بالكىم، گۇلجان كەيبىر شەنەۋنىكتەرمەن ءبىر-ەكى رەت كەزدەسكەن شىعار. بىراق، بۇل بار بولعانى كەلىسسوز عانا. باسقا ەشتەڭە ەمەس. گۇلجان شىن پاتريوت. مەن تۋرالى تالاي ءسوز ايتىلدى: «ۇقك-ءنىڭ جوباسى، سونىڭ ادامى». «بيلىك قولدايدى ەكەن» دەگەن سىقىلدى. مۇنىڭ ءبارى جالعان. باسقا ايتارىم جوق.

- ساياساتپەن اينالىسۋدى قويىپ، تازا زاڭدىق كەڭەس بەرۋگە كوشكەنىڭ راس پا؟

- نەگىزى ساياساتتان ءبىراز ۋاقىتقا كەتەمىن دەپ ويلاعانمىن. الايدا، جاعدايدىڭ ءوزى مەنى ساياساتقا قايتا اكەلدى. سەبەبى، بانك ماسەلەسى – حالىقتىڭ ماسەلە. ناعىز ساياساتتىڭ كوكەسى.

«النياس بانكى» ماعان اقشامىزدى تولە دەپ، ءىستى سوتقا جىبەرىپتى. مەن سوتتا ول بانكتىڭ جاسىرىن پايىزدارىن اشكەرەلەپ، جەڭىپ شىقتىم. بانك ماعان 3 ميليون تەڭگە قايتاردى. ءبارى وسىدان باستالدى.

قازىرگى كەزدە مەن تەك قانا بانكتەردىڭ ىسىمەن اينالىسىپ ءجۇرمىن. قولىمدا ەشقانداي ىقپال ەتەتىن كۇش، بيلىك جوق. ەگەر مەن بانكتەردىڭ الاياقتىعىنان الدانعان حالىققا 1 ملرد. تەڭگە قايتارىپ الىپ بەرسەم، حالىقتىڭ ماعان دەگەن سەنىمى ارتاتىن شىعار. سول كەزدە ەل ءوزى سەنىپ، باسقا شارۋالاردى تاپسىرار. ايتپەسە، حالىقتىڭ اتىنان ءسوز ايتۋعا، ءىس جاساۋعا ءدال قازىر ەشقانداي قۇقىم جوق. ەلگە جەڭىستەر جەتپەيدى. ءاربىر ىستە جەڭىستەردىڭ ءدامىن تاتسا، ەل كۇرەسۋگە بولاتىنىن تۇسىنەدى. سول كەزدە وزگەرىستەر باستالۋى مۇمكىن.

- قازاقستاننىڭ بولاشاعىن قالاي ەلەستەتەسىڭ؟

- بيلىك ناعىز پاتريوتتاردىڭ قولىندا بولعاندا، دامىعان بەس ەلدىڭ قاتارىنا كىرەر ەدىك.

- سەنىڭ كۋميرىڭ كىم جانە قانداي كىتاپتى جاستىعىڭنىن استىنا جاستانىپ وقيسىڭ؟

- چابۋا اميرەدجيبيدىڭ «داتا تۋتاشحيا» تاريحي رومانى. كۋميرلەرىم – لەنين، چە گەۆارا، ۋگا چاۆەس.

- بىزدە شىنايى وپپوزيتسيا بار دەگەنگە سەنەسىڭ بە؟ جالپى وپپوزيتسياعا قويار باعاڭىز؟

- وپپوزيتسيا ءالسىز. ونىڭ ءوز قاتەلىكتەرى بار. وعان بيلىك تە، ۇقك دە كىنالى ەمەس. وپپوزيتسيانىڭ ءوزى كىنالى. جانە وپپوزيتسيادا قازاق مۇددەسى، حالىقتىڭ جاعدايى دەگەنگە ءالى كۇنگە دەيىن ءورىستىلدى جانە قازاقتىلدى دەپ ءبولىپ قاراۋ بار. وپپوزيتسيا «دەموكراتيالىق قازاقستان» دەگەن ءسوزدى ءجيى ايتادى، ۇرانداپ جاتادى. بىراق، وپپوزيتسيانىڭ ءوز ىشىندە سول دەموكراتيا جوق. بۇل وپپوزيتسيانىڭ ەڭ ۇلكەن قاتەلىگى.

- بىزدەگى ۇلتتىق يدەيا قانداي بولۋ كەرەك؟

- ءاربىر ادامنىڭ وتانى، ەلى، مەملەكەتى، حالقى ءۇشىن جانى اۋىرۋى كەرەك. ءار ءىستى ءوز باسىنا تۇسكەن جاعدايداي قابىلداپ، ءوز ىسىنە قاراعانداي جاۋاپكەرشىلىكپەن قاراۋ قاجەت. مەنىڭ شە، ۇلتتىق يدەيا دەگەنىمىز – وسى.

سوڭى

Abai.kz