ءسابيت ابىشەۆتى ماڭعىستاۋ جۇرتىنا تانىستىرۋ باسى ارتىق شارۋا. ول تۋعان جەرىن بەس ساۋساعىنداي بىلەتىن شارۋاگەر، وبلىسىمىزدىڭ بىرنەشە شارۋاشىلىقتارىن، سونىڭ ىشىندە وبلىستىق اۋىل  شارۋاشىلىعى باسقارماسىن ۇزاق جىلدار جەمىستى باسقارعان تۇلعا. جالپى قاي ءىستى بولماسىن ۇيلەستىرۋ ءۇشىن ادامعا الدىمەن تالانت كەرەك. ال، تالانت دەگەنىمىز، مەنىڭ تۇسىنىگىمدە، اللاتاعالانىڭ سەنىڭ بويىڭا وزگەلەردەن گورى ارتىقتاۋ قىلىپ بەرگەن سىيى، قابىلەت-قاسيەتى. ساكەڭنىڭ تالانتى الدىمەن اۋىل شارۋاشىلىعى، سونىڭ ىشىندە مال شارۋاشىلىعى سالاسىندا جارقىراي اشىلدى.

سول مالدىڭ قامىمەن ءجۇرىپ ول ءوزىنىڭ تۋعان جەرى – ماڭعىستاۋىن ۇزىنىنان دا، كولدەنەڭىنەن دە كوكتەي ءوتىپ، كوپ جايلارعا قانىقتى. ماڭعىستاۋدىڭ ويىندا ول بىلمەيتىن قونىس تا، سۋ كوزى دە جوق شىعار، ءسىرا. ءتىپتى بۇل ايتقانىمىز دا ازدىق ەتەدى، شىندىعىندا ول قاي  جەردىڭ ءشوبى جىلدىڭ قاي مەزگىلىندە قانداي مالعا اس بولادى، شىلىڭگىر شىلدەدە قاي قۇدىقتىڭ سۋى مالدى ساقتايدى، مىنە سونى دا بىلەدى. وسى تاجىريبە، وسى ءبىلىم-بىلىك كەزىندە ونى وزات شارۋاشىلىقتىڭ باسشىسى قىلىپ ەڭبەگىن جاندىردى، ابىرويعا بولەدى.

ءسابيت ابىشەۆتى ماڭعىستاۋ جۇرتىنا تانىستىرۋ باسى ارتىق شارۋا. ول تۋعان جەرىن بەس ساۋساعىنداي بىلەتىن شارۋاگەر، وبلىسىمىزدىڭ بىرنەشە شارۋاشىلىقتارىن، سونىڭ ىشىندە وبلىستىق اۋىل  شارۋاشىلىعى باسقارماسىن ۇزاق جىلدار جەمىستى باسقارعان تۇلعا. جالپى قاي ءىستى بولماسىن ۇيلەستىرۋ ءۇشىن ادامعا الدىمەن تالانت كەرەك. ال، تالانت دەگەنىمىز، مەنىڭ تۇسىنىگىمدە، اللاتاعالانىڭ سەنىڭ بويىڭا وزگەلەردەن گورى ارتىقتاۋ قىلىپ بەرگەن سىيى، قابىلەت-قاسيەتى. ساكەڭنىڭ تالانتى الدىمەن اۋىل شارۋاشىلىعى، سونىڭ ىشىندە مال شارۋاشىلىعى سالاسىندا جارقىراي اشىلدى.

سول مالدىڭ قامىمەن ءجۇرىپ ول ءوزىنىڭ تۋعان جەرى – ماڭعىستاۋىن ۇزىنىنان دا، كولدەنەڭىنەن دە كوكتەي ءوتىپ، كوپ جايلارعا قانىقتى. ماڭعىستاۋدىڭ ويىندا ول بىلمەيتىن قونىس تا، سۋ كوزى دە جوق شىعار، ءسىرا. ءتىپتى بۇل ايتقانىمىز دا ازدىق ەتەدى، شىندىعىندا ول قاي  جەردىڭ ءشوبى جىلدىڭ قاي مەزگىلىندە قانداي مالعا اس بولادى، شىلىڭگىر شىلدەدە قاي قۇدىقتىڭ سۋى مالدى ساقتايدى، مىنە سونى دا بىلەدى. وسى تاجىريبە، وسى ءبىلىم-بىلىك كەزىندە ونى وزات شارۋاشىلىقتىڭ باسشىسى قىلىپ ەڭبەگىن جاندىردى، ابىرويعا بولەدى.

قوعامدىق بەلسەندى ەڭبەگىن اياقتاپ، زەينەتكەرلىككە شىققان سوڭ ساكەڭ قولعا قالامىن الدى. مىنە، وسى كەزدە ونىڭ تالانتى تاعى ءبىر قىرىنان كورىندى. ول بىرنەشە تاماشا كىتاپتارىن جارىققا شىعاردى. ء«ومىر ورنەكتەرى»، «دوسىم تۋرالى تولعانىس»، «شوڭاي قۇلىش بي»، «تاعىلىم»، «اكە رۋحىن ەسكە الۋ»، «انانىڭ اق تىلەگى» اتتى كىتاپتارى وسى

ايتقاندارىمىزعا تولىق دالەل. اسىلىندا، ورىس حالقىنىڭ «تالانتتى ادام بارلىق جاعىنان دا تالانت-تى» دەگەن ءسوزى وتە ورىندى ايتىلعان. ساكەڭنىڭ كىتاپتارى قاشان دا وتكىر سۇرانىستا. اسىرەسە، ونىڭ «تاعىلىم» اتتى كىتابىن ماڭعىستاۋ جۇرتى جوعارى باعالاپ، پىشاق ۇستىنەن تالاپ اكەتتى. ءجون بىلەتىن ازاماتتاردىڭ «بۇل كىتاپ ءومىر-تىرشىلىگى اۋىلمەن، مال شارۋاشىلىعىمەن بايلانىستى ءاربىر قازاقتىڭ ۇيىندە بولۋى كەرەك» دەگەندەرىن قۇلاعىمىز شالعانى بار.

ساكەڭنىڭ مەرزىمدى ءباسپاسوز بەتتەرىندە كوپ جىلداردان بەرى اداي جىلقىسى تۋرالى جازىپ جۇرەتىنىن بىلەتىنبىز. سول ەڭبەكتەرىنىڭ ءبارىن جيناقتاپ جاقىندا «تۇلپاردىڭ تۇياعىمەن ورىلگەن تاريح» اتتى كىتاپ ەتىپ، قالىڭ وقىرماندارىنا ۇسىنىپتى. بۇل ەندى اتتىڭ، ادامنىڭ تاعدىرى سىنعا تۇسكەن نەبىر كەرەمەت جارىستاردا ماڭدايى

جارقىراپ دارا كورىنگەن جاراتىلىسى، تابيعاتى بولەك دارا تۇقىم رەتىندەگى ءوزىنىڭ ورنىن الا الماي كەلە جاتقان اداي تۇلپارى تۋرالى تاماشا دەرەك پەن دايەككە تولى تولىمدى ەڭبەك. بىرەۋلەرگە اڭىز، ال ەندى بىرەۋلەرگە اقيقات بولعان اداي جىلقىسى تۋرا- لى تالاي كىتاپتار جازىلىپ، عىلىمي ماقالالار جارىق كوردى. دەگەنمەن با-لالىق شاعىنان باستاپ ەڭبەك جولى تۇگەلدەي وسى جىلقىمەن بىتە قاينا-سىپ ورىلگەن ساكەڭ وسى ەرەكشەلىكتى ەلدەن بۇرىن بايقاپ، وعان دەربەس اداي تۇقىمدى جىلقى اتاۋىن بەرگىزۋ جو-لىندا ءومىر بويى نەبىر تورەشىلدىك پەن توڭمويىندىققا قارسى كۇرەسۋمەن كە-لە جاتقان ادام. بۇل تۋرالى ول: «مەن وسى اداي جىلقىسىنىڭ تابيعاتىنداعى ەرەكشەلىكتى ۇعىندىرۋ ماقساتىمەن  ونعا جۋىق ءبىرىنشى حاتشى، اكىم، التى ءمينيستردىڭ الدىنان ءوتتىم، ناتيجە بولمادى. سابىر ساقتاپ، ءۇمىتىمدى ۇزبەي سوڭعىلىعىن كۇتىپ جاتقانمىن»،-دەيدى.

اقىرىندا وبلىستىق اكىمدىك پەن رەسپۋبليكالىق ات سپورتى قوعامىنىڭ      قولداۋىمەن اقتاۋ – اقتۇمسىق جەرىندە اداي جىلقىسىنا الەمدىك دەڭگەيدەگى  ساراپشىلاردىڭ ۇيىمداستىرۋىمەن 80 شاقىرىمعا الامان بايگە – ات جارىسى ءوتىپ، اداي سايگۇلىكتەرى 1-ءشى ورىنعا شىقتى. ءسويتىپ 2011 جىلدىڭ 30-31 ءساۋىرى اداي جىلقىسىنىڭ باسىنا باقىت

قۇسى قايتا ورالىپ قونعان كۇنى بولىپ تاريحتا قالدى.

مىنە، سودان بەرى الەمدىك دەڭگەيدەگى سىناق 80-90-120-160 شاقىرىمدىق قا- شىقتىققا بەلگىلەنىپ، سەگىزىنشى مارتە ءوتتى. بارىندە دە اداي جىلقىسى 1-ءشى ورىن – باس جۇلدەنى ەشكىمگە بەرگەن جوق. بۇل كۇندەرى ونىڭ قاجىر-قايراتىن، ەرەكشە ءتوزىمدى بولىپ جاراتىلعان عا- جايىپ تابيعاتىن الەمنىڭ اتسۇيەرلەرى مويىنداپ ۇلگەردى.

اداي جىلقىسى قايدان شىققان، ونىڭ ءتۇپ اتاسى كىم، قايدان تاراعان؟- دەگەن سۇراق تالايدىڭ باسىن اۋىرتقان سۇراۋ.    جىلقى مالىن زەرتتەۋمەن وتكەن

عالىمداردىڭ ءبارىنىڭ كەلىسكەن توق- تامى: اسپاننان تۇسكەن جىلقى جوق، جىلقىنىڭ ءتۇپ اتاسى – كەرقۇلان. اداي جىلقىسىنا بىتكەن تەكتىلىك، ورالىم- دىلىق، سەزىمتالدىق، توزىمدىلىك تاعى- سىن تاعى جاعىمدى ەرەكشەلىكتەردىڭ بارلىعى دا سول ءتور باسىنداعى باستا- ۋى – كەرقۇلاننىڭ قانىمەن جۇعىستى بولعان قاسيەت، دەپ پايىمدايدى ءسا- كەڭ.

بۇل جىلقى اداي حالقىمەن ءبىر- گە جاساسىپ، قاعىردان قورەگىن الىپ، قاقتان سۋىن ءىشىپ، نەبىر قيىن-قىستاۋ تار جول، تايعاق كەشۋدىڭ ءبارىن كورىپ، بارىنە شىداپ شىنىعا، شىڭدالا وسى زامانعا جەتكەن. اداي جىلقىسىنىڭ وزگەدەن ەرەك قادىر-قاسيەتىن وسى تۇستان باعالاعان دۇرىس دەيدى ول. ساكەڭ سونداي-اق اداي جىلقىسىنىڭ ءوز تاريحىندا اراب جىلقىسىمەن دە قان جاڭارتقانىن باياندايدى. ول تۋرا- لى عالىم م.ا. لەۆانوۆسكي قاراتون، جىلوي جەرىن مەكەن ەتكەن كەتە ءاجىباي ايدارۇلى دەگەن بەلگىلى باي، بي ادام-

نىڭ جىلقىسىنىڭ تۇقىمىن جاقسارتۋ ماقساتىندا ءبىر قاراقالپاق ازاماتى- نان جاراتىلىسى بولەك كەرەمەت سۇلۋ، وتە جۇردەك، ءىرى تەڭبىل كوك ايعىر ساتىپ العانىمەن بايلانىستىرادى. سول سا- ۋدا ءساتتى بولىپ، ساۋران كوك اتانعان سول ايعىردىڭ تۇقىمى دۇرەپ، وتە كوپ وسكەنىن ايتادى. ءبىزدىڭ اداي تۇقىم- دى جىلقىلارىمىزدىڭ اراسىندا وسى تەڭبىل كوك قاز-قالپىندا كۇنى بۇگىنگە دەيىن ۇشىراسۋمەن كەلەدى. وسى تەڭبىل كوك ءتۇس نەگىزىنەن اداي تۇقىمدى جىلقىنى اراب جىلقىلارىمەن بۋ- دانداستىرعاننان تاراعانىنا، ونىڭ ۇزاق جىلعى ىقپالدى جۇمىستاردىڭ ناتيجەلى جەمىسى ەكەنىنە كۇمان جوق،- دەپ پايىمدايدى اۆتور.

عالىمدار اداي تۇقىمدى جىلقى- نى 1940 جىلدان باستاپ 13 جىلداي زەرتتەپ، اقىرىندا ءبىر تۇجىرىمعا كەلىپ، 20-30 جىلدارى ۇيىرگە تۇسكەن تۇقىمدىق ايعىرلارعا نەگىزدەپ: بە- كەستورى، ەڭسەگەنتورى، ەسبولايتورى، ەسبولايجيرەن، قيباسكوك، ىزتۇرعان- كوك، ورەندىك دەپ جەتى گەنەولوگيالىق جەلىگە جۇيەلەيدى. اداي جىلقىسىنىڭ ءوسىپ-ونۋىنە وسى جەتى جەلىنىڭ ايرىقشا ۇلەس قوسقانىن ەشكىم دە جوققا شىعارا المايدى،-دەپ تۇيىندەيدى ساكەڭ. سون- داي-اق ول وسى جەتى جەلىنىڭ باستاۋىندا بولىپ، جەلىنىڭ اتى بەرىلگەن جانۋار- دىڭ قاشان تۋىلعانىن، ارتىنا قانشا تۇقىمدىق ايعىر مەن بيە قالدىرعانىن جانە ونىڭ دەنە ءبىتىمى ولشەمدەرىن، سول تۇقىم-دى جالعاستىرۋشى، زامانىن-

دا تالاي بايگەلەر مەن سىناقتاردان سۇرىنبەي ءوتىپ ولجا سالعان، ارنايى ات- تەستاتپەن ماراپاتتالعان ايعىرلاردىڭ سۋرەتىن دە قوسا بەرگەن. ءسوز جوق، بۇل دەرەكتەر كىتاپتىڭ قۇنىن اناعۇرلىم ارتتىرا تۇسەدى. ءسابيت ءابىشۇلى بۇل كىتابىندا جىل- قى تۋرالى تالاي ەڭبەك جازعان عالىم- داردىڭ ەڭبەكتەرىنە سۇيەنە وتىرىپ ار- عىماق، قازانات، قازاناتتان تۋعان قاز مويىن، قارابايىر دەگەن تۇقىمدارعا عىلىمي تۇسىنىك بەرەدى. ولاردى قالاي الۋعا بولاتىنىنا توقتالادى. مىسا- لى; تازا ماڭعىستاۋلىق ارعىماق الىپ

ءوسىرۋ ءۇشىن تۇرىكمەننىڭ احالتەكە جىلقىسىنىڭ «اسىل» دەگەن جەلىسىنىڭ ايعىرى مەن بيەسىن قولعا ءتۇسىرىپ، ولاردى ارنايى قامقورلىققا الىپ، بىرتە-بىرتە جەرگىلىكتى جەرگە بەيىمدەي تازا كۇيىندە وسىرە الساق، سول قولتۋما ۇرپاق ناعىز ادايدىڭ ارعىماعى بولىپ شىعادى. ونىڭ تەگى (اتالىعى مەن انالىعى) احالتەكە بولعانىمەن تابيعي جانە

ادامي ءوسۋ ورتاسى، وتى، سۋى، باسقاداي قولدانىس تۇرلەرى اداي جىلقىسىمەن بىردەي ورتادا قالىپتاسقان. مىنە وسى قولتۋما ارعىماق ايعىردى تاڭداۋلى اداي تۇقىمدى بيەمەن بۋدانداستىرساق، مىنە، سودان الىنعان ۇرپاق قازانات دەپ اتالادى ەكەن. ساكەڭنىڭ كىتابىنىڭ تاعى ءبىر ارتىق- شىلىعى، ماڭعىستاۋ ەلىندەگى ارعى- بەرگى زاماندارداعى ات جاراتقان سەيىس- تەر مەن ات تانىعان سىنشىلاردىڭ تىزىمدەرى بەرىلىپتى. سونىمەن قاتار بۇل ەڭبەكتە اداي جىلقىسىمەن باي- لانىستىرا قامشى، ەر-تۇرمان تۋرا- لى دا تالاي جايلارعا قانىقتىرادى. اقىن-جىراۋلارىمىز بەن قارىمدى قا- لامگەرلەردىڭ اداي جىلقىسى تۋرالى شىعارمالارى دا كىتاپتى قىزعىلىقتى ەتە تۇسكەن.

ءسابيت ءابىشۇلى اعا ءسوز سوڭىندا اداي جىلقىسى حاقىندا ايتىلىپ كەل- گەن اقيقاتتىڭ جولىندا ار-نامىس- تىڭ سويىلىن سوعىپ، تىلەۋلەس بولعان جاندارعا العىسىن ايتىپ، باتاسىن بەرىپتى. بۇل دا بولسا ارعى شالداردىڭ جوسىعى، ساكەڭنىڭ جولكەرلىگى دەپ تۇسىندىك. اداي جىلقىسى حاقىنداعى «تۇل- پاردىڭ تۇياعىمەن ورىلگەن تاريح» اتتى

ساكەڭنىڭ بۇل ەڭبەگى مازمۇنى ءماندى، بوياۋى قانىق، دەرەك پەن دايەگى مول، جىلقىقۇمار جاماعاتتى ەلەڭ ەتكىزەر جاڭالىقتارى جەتىپ ارتىلاتىن، عى- لىمي مالىمەتتەر مەن ەل جادىنداعى ەستەلىكتەردى شەبەر قيۋلاستىرا ورگەن تاماشا ەڭبەك بولىپ شىققان.

بۇل كىتاپتى سۇيسىنە وقىپ شىعىپ، ماڭعىستاۋ حالقىمەن عاسىرلار بويى بىرگە جاساسىپ، حالىقتىڭ ازابى مەن مەحناتىن، قۋانىشى مەن قايعىسىن، راحاتى مەن سالتاناتىن ءبولىسىپ، قاش- قانىنان قۇتقارىپ، قۋعانىنا جەتكىز- گەن اداي تۇلپارىنا قويىلعان ءبىر ەس- كەرتكىش دەپ باعالادىق.

Abai.kz