«اپات ايتىپ كەلمەيدى» دەيدى اتام قازاق. بۇل – دالەلدەۋدى قاجەت ەتپەيتىن اقيقات. جەر بەتىندە ءومىر ءسۇرىپ جاتقان ادامزات قاۋىمى  ەستە جوق ەسكى زاماننان  بەرى قاراي دا تابيعاتتىڭ دۇلەي كۇشىن باستان وتكەرىپ كەلەدى. بابالارىمىز قاي جىلى قانداي تابيعي قۇبىلىس بولاتىنىن ايدىڭ قالاي تۋعانىنان، جۇلدىزداردىڭ جامىراعانىنان الدىن-الا بولجاپ، ءبىلىپ وتىرعان. كۇنى كەشەگە دەيىن ءبىزدىڭ سونداي داناگوي اقساقالدارىمىز بار ەدى-اۋ. اتتەڭ  سول ءبىر حالىق ىشىندەگى تابيعاتپەن بىتە قايناسقان «جاۋىرىنشىلارىمىزدىڭ»  ۇرپاق ساباقتاستىعى ءۇزىلىپ  قالدى. اتا-بابامىزدىڭ جىلدىڭ ءتورت مەزگىلىندە كەلەتىن ناقتى امالدارىن دا ۇمىتتىق. ەندىگى  داتكە قۋات ەتەتىنىمىز – حالقىمىزدىڭ قيىن-قىستاۋ كەزىندە، تابيعي اپات كەزىندە «ءبىر جاعادان باس، ءبىر جەڭنەن قول شىعارىپ» بىرىگىپ كەتەتىندىگى. بۇرىن دا سولاي بولعان، قازىر دە سولاي. انەبىر جىلدارى شىعىس قازاقستان وبلىسىنىڭ زايسان اۋدانىنداعى ءزىل-زالادا، سوڭىرا اتىراۋ وبلىسىنىڭ قىزىلقوعا، جىلوي اۋدانىنداعى سۋ تاسقىنىن  دا حالىقتىڭ ۇيىمشىلدىعىنا، بىرلىگىنە ءوزىم كۋا بولعانمىن. ءالى ەسىمدە، 1993 جىلى اتىراۋ وبلىسىنىڭ قىزىلقوعا، جىلوي اۋداندارى سۋعا كەتكەندە ارنايى قۇرىلعان كوميسسيانىڭ قۇرامىندا – سول كەزدەگى مادەنيەت ءمينيسترى ەركەعالي راحماديەۆ، اكادەميك زەينوللا قابدولوۆتارمەن بىرگە ميالى  مەن قۇلسارىعا بارعانىمىز.

ۇيلەرى سۋعا كەتىپ دالادا قالعان قاراپايىم  حالىقتىڭ  باستارىنا  تۇسكەن  اۋىر قيىندىققا  مويىماي، ءبىرىن-ءبىرى قولداپ، ۇكىمەتكە سەنىم ءبىلدىرىپ،  ەلدىك تانىتقاندارىنا ىشتەي  ريزا بولىپ،  ولاردى  جىگەرلەندىرىپ اق-ادال  ءسوزىمىزدى  ايتىپ  كەتكەنبىز. كەيىن  حالقىمىزدىڭ «ءبىر جاماندىقتىڭ، ءبىر  جاقسىلىعى بولادى»  دەگەن اقىلمان سوزىنە ابدەن ءتانتى  بولعانمىن. سۋ اپاتىنان كەيىن  كوپ كەشىكپەي ءۇيسىز-كۇيسىز  قالعان جۇرتشىلىقتىڭ  بارىنە  جاڭادان  ۇيلەر  سالىنىپ، كەرەمەت ىقشام اۋداندار پايدا بولىپ، ءبارى  قالپىنا  كەلگەن ەدى.

ال ەندى بيىلعى سۋ تاسقىنىنىڭ بەتى جامان بولعانىنا  ءبارىمىز كۋامىز. ەلىمىزدىڭ شىعىسى مەن سولتۇستىگى، باتىس  وبلىستارى  ءنوپىر سۋدىڭ  استىندا  قالدى. مۇندايدا  كىم  كىنالى  دەگەن ۇلكەن سۇراق  تۋىندايدى. ارينە الدىمەن ايتىپ  كەلمەيتىن تابيعات، ەكىنشى بەيقام وتىرعان جەرگىلىكتى بيلىك كىنالى ەكەندىگىنە ەشكىم داۋلاسا المايدى. الايدا  بار  كىنانى بيلىككە ارتىپ وزدەرى قاراپ وتىرماي تابيعاتتىڭ دۇلەي اپاتىنا قارسى جۇمىلا كۇرەسكە شىققان حالقىمىزدىڭ ەرەن ەرلىگىنە قالاي رازى بولمايسىڭ، وسىنداي ۇلى حالىقتىڭ ۇلى ەكەندىگىڭە قالاي ماقتانبايسىڭ!

مەملەكەت باسشىسى حالىقتىڭ اۋىز بىرشىلىگىنە ەرەكشە توقتالىپ، ريزاشىلىعىن بىلدىرۋدە. سونىمەن قاتار تابيعي اپاتتىڭ الدىن الۋ بارىسىندا  قاۋىپ ءتونىپ  تۇرعان ايماقتاردى  ءوزى  ارالاپ، حالىقتىڭ وي-پىكىرلەرىن  تىڭداپ،  ناقتى شارالارعا  ارنايى تاپسىرما بەرۋدە. قۇداي قالاسا بۇل قيىندىقتى دا جەڭىپ شىعاتىنىمىزعا  كۇمان جوق.

وتكەن اپتادا مەملەكەت  باسشىسى قاسىم-جومارت توقاەۆ تابيعات اپاتىنا جۇمىلا  قارسى تۇرىپ جاتقان حالىققا جولداۋىندا بۇل سۋ  تاسقىنىنىڭ  سوڭعى  80 جىلدان بەرگى بولعان ەڭ ءىرى  اپات  ەكەنىن اتاپ كورسەتە وتىرىپ، بارلىق جاپا شەككەندەرگە قارجىلاي دا، باسقا دا كومەك كورسەتىلەدى دەپ ۋادە بەردى. سونىمەن قاتار پرەزيدەنت سوڭعى وتىز جىلدا پايدا بولىپ، الەمدەگى ەڭ باي وليگارحتاردىڭ Forbes تىزىمىنە كىرەتىن بايلارىمىزدىڭ الىنباس قامالىن بۇزدى. پرەزيدەنت وزىنە ءتان تەرەڭ مادەنيەتتىلىگىمەن بايسالدى تۇردە   ساليقالى دا سالماقتى ەسكەرتۋ جاساپ: «بىزدە وتە ءىرى كاسىپكەرلەر  بار، ولار Forbes تىزىمىندە الدىڭعى قاتاردا تۇر. ولارمەن ارنايى اڭگىمە جۇرگىزەمىز. ولار جەكە-جەكە ءار وبلىسقا، اۋداندار مەن اۋىلدارعا بەكىتىلىپ بەرىلەدى جانە ارقايسىمەن تىكەلەي جاۋاپ بەرەتىن بولادى. بۇل الدىمەن وزدەرىنە پايدالى ءىس بولادى، ويتكەنى ولار وزدەرى سالعان قارجىنىڭ ناتيجەسىن كورىپ، ريزا بولادى. سونىمەن قاتار  سىزدەردىڭ ارقايسىڭىز تۋعان حالىققا جاساعان قايىرىمدىلىقتارىڭىز مەملەكەتتىڭ نازارىنان تىس قالمايدى»، – دەدى.

ءسويتىپ، وليگارحتاردىڭ الىنباس قامالىنىڭ قاقپاسى حالىق ءۇشىن ايقارا اشىلدى. مەنىڭشە ءبىزدىڭ اسا ءىرى بايلاردىڭ بارلىعى قازاقستاننىڭ بۇرىنعى باسشىسى ن.نازارباەۆتىڭ شەكپەنىنەن شىققاندار. سوندىقتان ولاردىڭ بارلىعىنىڭ حالىق الدىنداعى بەدەلى جوققا ءتان. حالىق وليگارحتارعا جەك كورە  قارايدى. الايدا ولاردىڭ كوپشىلىگى مەملەكەت باسشىسىنىڭ سوزىنەن كەيىن نەگە بىردەن حالىققا كومەك قولىن سوزدى دەگەن زاڭدى سۇراق تۋىندايدى. سەبەبى ولار كۇنى بۇگىنگە دەيىن حالىقپەن ءتىل تابىسۋدىڭ جولىن تابا الماي ءجۇر ەدى. ەندى وزدەرىن جاقسى جاعىنان كورسەتۋگە مۇمكىندىك تۋعانىنا قۋانعان بولسا كەرەك.

وسىنداي ساتتە مەنىڭ كوكەيىمنەن كەتپەي جۇرگەن  جاۋاپسىز ەكى سۇراقتى ايتپاي كەتسەم وزىمە سىن بولماق. ونىڭ ءبىرىنشىسى – قاڭتار وقيعاسى كەزىندە، انىعىراق ايتقاندا 2022 جىلدىڭ 5 قاڭتارىندا ن.نازارباەۆتىڭ قاۋىپسىزدىك كەڭەسىنىڭ توراعاسى لاۋازىمىن حالقىنا ءبىراۋىز ەسكەرتۋ ايتپاي تاستاپ قاشۋى. ەكىنشىسى – قازاقستان تابيعي اپاتقا ۇشىراپ جاتقاندا حالقىنا ارناپ جىلى ءسوز ايتىپ، وزىنەن باستاپ  سوڭىنان ەرگەن، قولدان جاسالعان بايلارىنا «حالىققا كومەكتەسەيىك»  دەپ اتالى ءسوز ايتپاعانىنا تاڭ  قالامىن!

ءجا، سونىمەن پرەزيدەنتتىڭ ەمەۋرىنىمەن الىنباس قامال بۇزىلدى، وليگارحتارىمىزدىڭ حالىققا دەگەن ىقىلاسى وياندى. پرەزيدەنت تە، حالىق تا ۇلكەن جەڭىسكە جەتتى. ەندى ءبىزدىڭ بايلارىمىزدىڭ حالىققا  قالاي كومەكتەسىپ جاتقانىنا نازار اۋدارىپ، ولاردىڭ كىمدەر ەكەنىن تالداپ كورەيىك. تاعى دا قايتالاپ، ناقتىلاپ ايتساق، پرەزيدەنتىمىز قاسىم-جومارت توقاەۆ قوستانايعا ارنايى ىسساپارمەن بارعان كەزىندە زارداپ شەككەندەرگە كومەك كورسەتۋدە بيزنەس وكىلدەرىنىڭ ءرولى ەرەكشە ەكەنىن ايتا كەلىپ، بۇل جولى ءۇنسىز قالۋدىڭ رەتى جوق ەكەنىن ەسكەرتكەننەن كەيىن ارنايى-شوتقا قارجى جاڭبىرداي جاۋدى.

ەڭ الدىڭعى  قاتاردا – قازاقستاندىق ميللياردەر ۆلاديمير كيم. ول ءوزىنىڭ بىرنەشە الپاۋىت كومپانيالارى «قازاقمىس»،  KAZ Minerals, «التىنالماس»، «قاراجىرا» جانە RBK Bank ەسەبىنەن بىردەن 40 ملرد تەڭگە اۋداردى. بۇل قاراجات ارنايى، ماقساتتى تۇردە ينفراقۇرىلىمداردى قالپىنا كەلتىرۋگە جۇمسالماقشى. ارينە قاراپايىم حالىق ءۇشىن بۇل وتە ۇلكەن قارجىلىق كومەك. الايدا ۆلاديمير كيمنىڭ Forbes  تىزىمىندەگى قارجى كولەمىنە كوز جۇگىرتسەك مىنا 40 ملرد تەڭگە تەڭىزدىڭ تامشىسىنداي  عانا ەكەنىنە كوزىمىز جەتەدى. ۆ.كيمنىڭ  كومپانيالارىنىڭ بارلىعى سوناۋ جىلدارى ۇلى اكادەميكتەر قانىش  ساتباەۆ، شاھماردان  ەسەنوۆ، دىنمۇحامەد قوناەۆ، شاپىق شوكين سياقتى اعالارىمىزدىڭ ىزدەپ تاۋىپ، كەيىنگى ۇرپاققا  مۇرا ەتىپ قالدىرعان كەن ورىندارىنىڭ  نەگىزىندە قۇرىلماپ پا ەدى.   ءبىر وكىنىشتىسى وليگارحتارىمىزدىڭ  كوپشىلىگى جاڭاعى اتى اتالعان  اعالارىمىزدى بىلە بەرمەيدى، بىلسە دە بىلگىسى  كەلمەيدى.

تاعى ءبىر الپاۋىتىمىز بولات  وتەمۇراتوۆتىڭ جەكە   قورى العاشقىلاردىڭ  ءبىرى بولىپ سۋ تاسقىنىنان  زارداپ شەككەندەرگە 680 ملن تەڭگە اۋدارعان ەكەن. سوڭىرا سۋ  تاسقىنىنىڭ ۇلتتىق اپاتقا اينالا باستاعانىن اڭعارىپ  جەكە ءوز 10 ملرد بولگەنىن شۋلاپ ايتىپ جاتىرمىز. الايدا  بولات وتەمۋراتوۆتىڭ Forbes تىزىمىندەگى مىنا بايلىعىنا كوز  سالا كەتكەننىڭ ايىبى جوق. ول Forbes تىزىمىندە التىنشى ورىندا، بايلىعى 2.7 ملرد  $ قۇرايدى.

تاۋەلسىزدىگىمىزدىڭ  العاشقى جىلدارى  قازاقستان  مەن اقش-تىڭ بىرلەسكەن جوباسى «تەڭىزشەۆرويل» مۇناي كاسىپورىنى  (تشو) دۇنيەگە كەلدى. وعان الماتىداعى  «دوستىق» ۇيىندە قازاقستان پرەزيدەنتى قول قويعانى ءالى ەسىمدە. بۇل تاۋەلسىزدىك الىپ، نە ىستەرىن بىلمەي  وتىرعان قازاقستان مەملەكەتى ءۇشىن ەلەۋلى وقيعا بولدى. الايدا كوپ كەشىكپەي «كەلىسىم-شارت نەگىزىنەن ءبىر جاقتى اقش كومپانياسىنىڭ پايداسىنا 40 جىلعا جاسالدى»  دەگەن كۇڭكىل سوزدەر ەستىلە باستادى. شىنىندا دا «تەڭىزشەۆرويل» مۇناي  كومپانياسى قازاقستان ءۇشىن عاسىر جوباسى بولۋى كەرەك ەدى. 40 جىلعا جۋىق ۋاقىتتىڭ ىشىندە  باسقاسىن ايتپاعاننىڭ وزىندە كەشە تۇگەلدەي سۋعا كەتكەن قۇلسارى  قالاسى ءححى عاسىردىڭ ەڭ زاماناۋي قالاسىنا اينالادى دەگەن ۇمىتتە بولاتىنبىز. الايدا ءبارى كەرىسىنشە بولىپ شىقتى. تشو-نىڭ امەريكاندىق  باسشىلارى مەن ماماندارى كومپانيانى اتىراۋ قالاسىندا جايلى وفيستە وتىرىپ باسقارۋدى ادەتكە اينالدىردى. ال تەڭىز مۇنايىنىڭ ۋلى كۇكىرتىن جەرگىلىكتى حالىق كۇندە جۇتىپ دەنساۋلىعىنا زيان كەلتىردى. قۇلسارىدا تەپسە تەمىر ۇزەتىن جىگىتتەر ەكولوگيالىق قولايسىزدىقتىڭ زاردابىنان تاڭەرتەڭ ۇيقىدان تۇرماي قالاتىن زاۋالعا ۇشىرادى. ءبىر سوزبەن ايتقاندا، اتاقتى «تەڭىزشەۆرويل»  مۇناي كومپانياسى ميللياردتاعان  تازا  تابىس تاۋىپ جاتسا دا جەرگىلىكتى حالىقتى نازاردان تىس قالدىردى. ويتكەنى كەزىندە نازارباەۆ قول قويعان كەلىسىم-شارتتا جەرگىلىكتى حالىقتىڭ الەۋمەتتىك جاعدايى لايىقتى دارەجەدە قارالماعان. سونىڭ سالدارىنان قۇلسارى ايدىڭ كۇننىڭ امانىندا  سۋعا كەتتى.

كەشەگى پرەزيدەنتىمىزدىڭ نۇسقاۋ ءسوزىنىڭ الدىندا «تەڭىزشەۆرويل» مۇناي كومپانياسى اپاتقا قارسى كۇرەسكە دەرەۋ كومەك كورسەتىپ، قالانى قالپىنا كەلتىرۋ ءۇشىن 2 ملرد. تەڭگە ءبولىپتى.  سوڭعى دەرەك كوزىنە قاراعاندا تشو اكتسيونەرلەرى شەۆرون – 50%، «قازمۇنايگاز» (قمگ) – 20%، ExxonMobil Kazakhstan Ventures – 25% جانە «لۋكويل» – 5% بولىپ بولىنەدى ەكەن.  قاراپ وتىرساڭىز ءبىزدىڭ جەر استى بايلىعىمىز قالاي تالان-تاراجعا سالىنعانىن اڭعارۋ قيىن ەمەس. وسى تشو-نىڭ باقىلاۋشى اكتسيونەرى اقش الپاۋىتى Chevron Corporation $3 ملن (1,3 ملرد تەڭگە) كومەك كورسەتتى دەيدى دەرەك كوزدەرى.

ءبىر قاراساڭ بۇرىنعى مەملەكەت باسشىسى نۇرسۇلتان نازارباەۆتىڭ اينالاسى دا قوزعالا باستاعان ءتارىزدى. «جاس الاش» گازەتى كەلتىرگەن مىنا دەرەككە كوز سالايىق. «قازاقستاننىڭ ەكس-پرەزيدەنتى نۇرسۇلتان نازارباەۆتىڭ اتىنداعى قور 9 ساۋىردە «قازاقستان حالقىنا» قوعامدىق قورىنا ەلدەگى ورىن العان سۋ اپاتىنا كومەك رەتىندە 300 ملن تەڭگە اۋدارعاندارىن ءمالىم ەتتى. ال ەكس-پرەزيدەنتتىڭ قىزى مەن كۇيەۋ بالاسى تيمۋر مەن دينارا قۇلىباەۆالارعا تيەسىلى Halyk Bank جانە «حالىق» قايىرىمدىلىق قورى زارداپ شەككەندەرگە 1 ملرد تەڭگە اۋداردى. توقاەۆتىڭ سوزىنەن كەيىن، 18 cاۋىردە تيمۋر قۇلىباەۆ جەكە ءوز ەسەبىنەن اتىراۋ وبلىسىنا 30 ملرد تەڭگە بولگەنىن مالىمدەدى. نازارباەۆ ۋنيۆەرسيتەتى مەن نازارباەۆ مەكتەپتەرىنە يەلىك ەتەتىن Pioneer Capital Invest-كە تيەسىلى Jusan Bank سۋ تاسقىنىنان زارداپ شەككەن قازاقستاندىقتارعا كومەك كورسەتۋگە 300 ملن تەڭگە اۋداردى. ءبىز كەلتىرگەن دەرەكتەگى مىنا جولدارعا وقىرمان نازارىن اۋدارعىم كەلەدى: 18 ءساۋىر تيمۋر قۇلىباەۆ جەكە  ءوز ەسەبىنەن اتىراۋ وبلىسىنا 30 ملرد تەڭگە بولگەنىن مالىمدەدى.

وتىز جىل بويىنا باتىس قازاقستاننىڭ مۇنايى مەن گازىن وڭدى-سولدى ساتۋدان تۇسكەن قارجاتتى اتا-باباسى قالدىرىپ كەتكەن مۇراداي قالتاسىنا باسقان تيمۋر قۇلىباەۆتىڭ بۇل كومەگى جىلاعان بالاعا كامپيت ۇستاتقانمەن بىردەي ماردىمسىز كومەك. ويتكەنى تيمۋر قۇلىباەۆ پەن دينارا نازارباەۆانىڭ ءForbesتىڭ تىزىمىندەگى جەكە بايلىعىنىڭ  مىناداي كولەمىنە قاراعاندا ت.قۇلىباەۆ 4.3 ملرد $, دينارا نازارباەۆا 4.3 ملرد $  ول اۋدارعان 30 ملرد تەڭگە ايتۋعا تۇرمايدى. باس-اياعى ءبىر-ەكى اپتانىڭ ىشىندە ەلىمىزدەگى سۋ تاسقىنىنان زارداپ شەككەن وڭىرلەرگە كومەك رەتىندە جاسالعان قارجى كولەمى 147,542 ملرد تەڭگە بولىپتى. ارينە سۋ تاسقىنىنان زارداپ شەككەندەردى تولىق قارجىمەن قامتىپ، قالا مەن اۋىلداردى قالپىنا كەلتىرۋ ءۇشىن ءالى دە قوماقتى قارجى جينالۋ كەرەك.

الپاۋىت وليگارحتارىمىزعا ايتارىمىز، ەل مەن جۇرتتىڭ الدىنداعى جوعالتىپ العان بەدەلدەرىڭىز بەن ابىرويلارىڭىزدى قالپىنا كەلتىرۋ ءۇشىن حالىقتى شومىشتەن قىسپاي كومەكتەرىڭىزدى اياماڭىزدار. قانشاما باي-ماناپ، وليگارح بولساڭىزدار  دا حالىققا قارىزدار ەكەندىكتەرىڭىزدى ەشقاشان ەستەن شىعارماڭىزدار. ويتكەنى وليگارحتاردىڭ دا اكەسى - حالىق ەكەنىن ءبارىمىز جاقسى بىلەمىز.

مەرەكە قۇلكەنوۆ

دەرەككوزى جانە سۋرەت: "قازاق ادەبيەتى" گازەتىنىڭ 26 ساۋىردەگى ءنومىرى 16 سانى.

Abai.kz