وسى اپتادا رەسەيدە اۋقىمدى بىرنەشە شارا وتپەك. سونىڭ ىشىندە قازاقستان ءۇشىن ەۋرازيالىق ەكونوميكالىق وداقتىڭ مەرەيتويلىق ءسامميتىنىڭ ورنى ەرەكشە. پرەزيدەنت توقاەۆ اتالعان جيىنعا قاتىسادى دەپ كۇتىلىپ وتىر.

مەرەيتويلىق سامميت

ەستەرىڭىزدە بولسا، بىلتىر جەلتوقساندا جوعارى ەۋرازيالىق ەكونوميكالىق كەڭەستىڭ كەزەكتى وتىرىسى وتكەن ەدى. اتالعان سامميتتە ەۋرازيالىق ەكونوميكالىق وداقتىڭ مەرەيتويلىق ءسامميتىن مامىردا ماسكەۋدە وتكىزۋ تۋرالى ۇسىنىس ايتىلىپ، مەملەكەتتەر باسشىلارى بۇعان قولداۋ بىلدىرگەن. مىنە، ەندى اتالعان جيىنعا ۇيىمعا مۇشە ەلدەردىڭ جەتەكشىلەرى قاتىسادى دەپ جوسپارلانىپ وتىر.

نەگىزى، ەاەو-نى الدا ۇلكەن وزگەرىستەر كۇتىپ تۇر. سوڭعى سامميتتە  «ەۋرازيالىق ەكونوميكالىق جول» دەكلاراتسياسى قابىلداندى. قۇجاتتا تەحنولوگيالىق كووپەراتسيانى ەكونوميكانىڭ ناقتى سەكتورىندا دامىتۋ باستى مىندەتتەردىڭ ءبىرى رەتىندە بەلگىلەندى. قازىرگى تاڭدا ەۋرازيالىق ەكونوميكالىق وداق نارىعى 2,6 تريلليون دوللاردى قۇرايدى. بۇعان قوسا، قازاقستاننىڭ سىرتقى ساۋداداعى ۇلەسىنىڭ 20 پايىزدان استامى وسى ەاەو ەلدەرىنە تيەسىلى. ال جالپى ۇيىم قۇرىلعاننان بەرى قازاقستاننىڭ وداققا مۇشە ەلدەرمەن اراداعى تاۋار اينالىمى 74 پايىزعا ۇلعايعان. ال ەكسپورت 98 پايىزعا ءوستى.

بۇقارالىق اقپارات قۇرالدارىندا تارالعان مالىمەتتەرگە سۇيەنسەك، مەرەيتويلىق سامميتتە بىرقاتار ەكونوميكالىق ماڭىزدى قۇجاتتارعا قول قويىلماق. سولاردىڭ قاتارىندا بىرىڭعاي ترانزيت جۇيەسى كەلىسىمى بولۋى مۇمكىن. اتالعان كەلىسىم تاۋار تاسىمالىن جەڭىلدەتىپ، كەدەندىك باقىلاۋدى ازايتۋعا باعىتتالعان.

سونىمەن قاتار بۇعان دەيىن ايتىلعان كەي ماسەلەلەردىڭ ورىندالۋ بارىسى دا ءسوز بولۋى ىقتيمال. ماسەلەن، توقاەۆ سوڭعى سامميت وتىرىسىندا بىرىڭعاي تەحنيكالىق رەگلامەنتتەر ەنگىزۋدى جىلدامداتۋدىڭ ماڭىزىنا توقتالعان-دى. سونىمەن قاتار اگروونەركاسىپ كەشەنى ىنتىماقتاستىقتىڭ ماڭىزدى باعىتى رەتىندە اتاپ وتكەن. مەملەكەت باسشىسىنىڭ ايتۋىنشا، بۇگىندە «ەۋرازيالىق بەستىك» ەلدەرى ءوزىن-ءوزى ازىق-تۇلىكپەن قامتاماسىز ەتۋ ىسىندە جوعارى ناتيجەگە قول جەتكىزە الدى.

بۇدان بولەك، «ەاەو-نىڭ تسيفرلىق كۇن ءتارتىبى» مەن قىتايدىڭ «تسيفرلىق جىبەك جولى» باستاماسىن ۇشتاستىرۋ مۇمكىندىگىن قاراستىرۋدى ۇسىندى. تسيفرلىق تەحنولوگيا مەن جاساندى ينتەللەكت سالالارىنداعى ىنتىماقتاستىقتىڭ پەرسپەكتيۆاسى تۋرالى اڭگىمەلەپ بەردى. ەندەشە بيىلعى مەرەيتويلىق سامميتتە بۇعان دەيىن كەلىسىلگەن ۋاعدالاستىقتاردىڭ اتقارىلۋ بارىسى، باعىت-باعدارى تالقىلانۋى بەك مۇمكىن.

ەكونوميكالىق بايلانىس ماڭىزعا يە

سونىمەن قاتار رەسەي – قازاقستاننىڭ باستى ساۋدا ارىپتەسىنىڭ قاتارىندا سانالادى. قازىر تاۋار اينالىمى بويىنشا قىتايدان كەيىن ەكىنشى ورىندا تۇر. ۇلتتىق ستاتيستيكا بيۋروسىنىڭ دەرەكتەرىنە سۇيەنسەك، بىلتىر ەلىمىزدىڭ سىرتقى ساۋداسى شامامەن 140 ميلليارد دوللاردى قۇرادى. سونىڭ 18,6 پايىزى نەمەسە 26 ميلليارد دوللارى رەسەيمەن اراداعى الىس-بەرىس. سولتۇستىكتەگى كورشىمىز بۇل كورسەتكىش بويىنشا قىتايدان كەيىنگى (22,5 پايىز) ەكىنشى ورىنعا ورنالاسقان.

رەسەيدەن تىكەلەي تارتىلعان ينۆەستيتسيا كولەمى 20 ميلليارد دوللاردان استى. قازاقستاندا جۇمىس ىستەيتىن شەتەلدىك ۇلەسى بار 42 مىڭنان استام كاسىپورىننىڭ جارتىسىنا جۋىعى، ياعني 19 مىڭى رەسەيلىك كومپانيالار. 2019 جىلدان باستاپ وندىرىستىك كووپەراتسيا سالاسىنداعى بىرلەسكەن ءىس-قيمىل باعدارلاماسى تابىستى جۇمىس ىستەپ جاتىر. قازىردىڭ وزىندە بۇل باعدارلاما بويىنشا قۇنى 3,2 ميلليارد دوللار بولاتىن 30 جوبا ىسكە اسىرىلدى. جالپى كولەمى 27 ميلليارد دوللاردان اساتىن تاعى 60-قا جۋىق جوبا جوسپاردا تۇر. قىسقاسى، ەكونوميكالىق قارىم-قاتىناسىمىز وتە تىعىز.

ياعني، بۇل ەكونوميكالىق قارىم-قاتىناستى قولداپ، جاڭا كەلىسىمدەر جاساۋ، ەڭ الدىمەن، قازاقستانعا دا قاجەت. سوندىقتان پرەزيدەنتتىڭ ماسكەۋ ساپارىنىڭ بىردەن-ءبىر ماقساتى ەكونوميكالىق-قارجىلىق مۇددە بولعالى تۇر دەپ ايتۋعا بولادى.

بىلتىر قازاقستان مەن رەسەيدىڭ XIX وڭىرارالىق ىنتىماقتاستىق فورۋمى وتكەن-ءدى. اتالعان جيىندا بىرقاتار ماڭىزدى كەلىسىم جاسالىپ، قۇجاتتارعا قول قويىلدى. ولاردىڭ قاتارىندا ەكى ەلدىڭ 2024-2026 جىلدارعا ارنالعان بىرلەسكەن ءىس-قيمىل جوسپارى، «كوكشەتاۋ»، «سەمەي» جانە «وسكەمەن» جىلۋ ەلەكتر ورتالىقتارىن سالۋ جوبالارى بويىنشا ءوزارا تۇسىنىستىك تۋرالى مەموراندۋم بار. وسى ساپار كەزىندە اتالعان قۇجاتتاردىڭ ىسكە اسىرىلۋى، ورىندالۋ باعىتى تالقىلاناتىنى ءسوزسىز. ويتكەنى قۇجاتقا قول قويۋ بولەك ماسەلە دە، ونىڭ ورىندالۋى باسقا ماسەلە.

ايتپاقشى، ماسكەۋگە ات باسىن بۇرىپ تۇرىپ قاسىم-جومارت توقاەۆتىڭ 9-مامىرعا ارنالعان شەرۋگە قاتىسپاي كەتۋى مۇمكىن بە؟ البەتتە، جوق. دەگەنمەن، بۇل جولعى ساپاردىڭ باستى ماقساتى ءپۋتيننىڭ ۇلىقتاۋ ءراسىمى دە، اسكەري شەرۋ دە ەمەس، ەۋرازيالىق ەكونوميكالىق وداقتىڭ مەرەيتويلىق ءسامميتى بولىپ وتىر. سوندىقتان توقاەۆتىڭ ماسكەۋگە نە سەبەپتى بارعانىن دۇرىس تۇسىنگەن ءجون. سەبەبى قازىرگىدەي الەمدىك ەكونوميكا دامۋ دەڭگەيى ءبىرشاما باسەڭدەگەن كەزەڭدە بىزگە كورشىلەرمەن لوگيستيكا مەن تاۋار اينالىمىن تۇزەۋ ماڭىزدى بولىپ تۇر. سەبەبى الەمدىك تەڭىزگە تىكە شىعا المايتىن قازاقستان جاھاندىق نارىققا ءوز تاۋارىن كورشى ەلدەردىڭ جەرى ارقىلى جەتكىزە الادى.

ارداگەرلەرگە كورسەتىلگەن قۇرمەت

بىلتىر پرەزيدەنت توقاەۆ ماسكەۋدە وتكەن شەرۋگە قاتىسقاندا قوعامدا ءتۇرلى پىكىر ايتىلعان. بىراق 9 مامىرداعى اسكەري شەرۋ تۋرالى اڭگىمە قوزعالعاندا مىنانى ەسكەرۋ قاجەت. بالكىم، كەي ەلدەر ءۇشىن جەڭىس شەرۋى اسكەري الەۋەتىن كورسەتۋدىڭ ءتاسىلى شىعار. الايدا قازاقستان 9 مامىردى سوعىستا قازا تاپقان بوزداقتارعا تاعزىم كۇنى رەتىندە ەسەپتەيدى. ۇلى دالادان مايدانعا كەبەنەك كيىپ كەتكەن 1,2 ميلليون ساربازدىڭ جارتىسى ەلگە ورالعان جوق.  سوندىقتان قانقۇيلى جاۋدى كۇيرەتە جەڭىپ، تۋعان جەرىن قورعاعان ارداگەرلەرىمىزدىڭ وشپەس ەرلىگىن دارىپتەيدى. جەڭىس كۇنىندە جانقيارلىقپەن ۇرىس سالعان اتالارىمىز بەن اكەلەرىمىزدىڭ، اجەلەرىمىز بەن انالارىمىزدىڭ رۋحىنا تاعزىم ەتەدى. ءفاشيزمدى جەڭگەن ەرلەردىڭ ەرەن ەڭبەگىن جادىندا جاڭعىرتادى. ارداگەرلەرگە زور قۇرمەت كورسەتەدى.

ءسوزىمىز دالەلدى بولسىن. ەلىمىزدە سوعىس ارداگەرلەرىنە، تىل ەڭبەككەرلەرىنە، سوعىسقا قاتىسۋشىلارعا تەڭەستىرىلگەندەرگە اي سايىن قوماقتى زەينەتاقى بەرىلەدى. ولارعا الەۋمەتتىك قولداۋدىڭ قوسىمشا شارالارى قاراستىرىلعان. سونداي-اق جەڭىس كۇنى قارساڭىندا جىل سايىن ءبىر رەتتىك ماتەريالدىق كومەك تولەۋ داستۇرگە اينالعان. ماسەلەن، بيىل اباي، الماتى، قاراعاندى، پاۆلودار وبلىستارى مەن استانا جانە الماتى قالاسىندا تۇراتىن ارداگەرلەرگە 2 ميلليون تەڭگە كولەمىندە ءبىر رەتتىك ماتەريالدىق كومەك بەرىلەدى. اقتوبە وبىسىندا 2 ميلليوننان استام قاراجات بەرىلمەك. اقمولا وبلىسىندا سوعىس ارداگەرلەرىنىڭ ارقايسىنا 3 ميلليون تەڭگەدەن ماتەريالدىق كومەك تولەنەدى. جالپى، ەل بويىنشا ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىسقا قاتىسۋشىلارعا تولەنەتىن قاراجات 1,5-3 ميلليون تەڭگە ارالىعىندا.

سالىستىرمالى تۇردە قاراساق، رەسەيدە سوعىس ارداگەرلەرىنە بەرىلەتىن جاردەماقىنىڭ شەكتى جوعارى مولشەرى 25 مىڭ ءرۋبلدى (121 مىڭ تەڭگە كولەمىندە) قۇرايدى. بەلارۋستە 2000 بەلارۋس رۋبل (271 مىڭ تەڭگە شاماسىندا), ازەربايجاندا 2000 مانات (650 مىڭ تەڭگە), قىرعىزستاندا 100 مىڭ سوم (500 مىڭ تەڭگە) تولەنەدى. ياعني، قازاقستان باسقا الدەرگە قاراعاندا ماتەريالدىق كومەكتى الدەقايدا مولىنان بەرەدى. بۇل – ءفاشيزمدى جەڭۋ جولىندا قان توككەن ارداگەرلەرگە كورسەتىلگەن ەرەكشە قۇرمەت.

ەر ەسىمى – ەل ەسىندە

مايدانگەرلەرلى ۇلىقتاۋ مۇنىمەن بىتپەك ەمەس. ەلىمىزدە تاريحي ادىلدىكتى قالپىنا كەلتىرۋ ماقساتىندا       جۇيەلى جۇمىس جۇرگىزىلىپ كەلەدى. «قازاقستاننىڭ قاھارمان مايدانگەرلەرى» جوباسى بۇعان سۇبەلى ۇلەس قوسىپ وتىر. زەرتتەۋشىلەر وتىز جىل بويى تاباندى تۇردە ەڭبەك ەتىپ، قازاقستاننان شىققان جاۋىنگەرلەردىڭ تاعدىرى مەن ەرلىگى تۋرالى 56 توم ەڭبەك جاريالادى. ونىڭ 6 تومى مايدان شەبىندە بولعان ايەلدەرگە ارنالعان.

ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىسقا ەرلىك كورسەتكەن قازاقستاندىقتاردى ۇرپاق جادىندا جاڭعىرتۋ ماقساتىندا مالىك عابدۋللين، سابىر راحيموۆ، ءاليا مولداعۇلوۆا، مانشۇك مامەتوۆا جانە باسقا دا باتىرلاردىڭ ەسىمى ەلدى مەكەندەرگە، ءتۇرلى نىساندارعا، كوشەلەرگە بەرىلدى. سونىمەن قاتار ۋچيليششەلەردى، اۆياتسيا بازالارىن جانە اۋەجايلاردى باھادۇرلەرىمىزدىڭ ەسىمىمەن اتاۋ داستۇرگە اينالعان. ماسەلەن، اقتوبەدەگى اۋە قورعانىسى كۇشتەرىنىڭ اسكەري ينستيتۋتىنا تالعات بيگەلدينوۆتىڭ، قاراعاندىداعى اۆياتسيا بازاسىنا نۇركەن ءابدىروۆتىڭ، اتىراۋداعى حالىقارالىق اۋەجايعا حيۋاز دوسپانوۆانىڭ ەسىمى بەرىلگەن.

بۇدان بولەك، كەزىندە ەرلىگى ەلەنبەي قالعان باتىرلارعا «حالىق قاھارمانى» اتاعىن ءداستۇرى قالىپتاستى. مىسالى، 2022 جىلى مارقۇمدار تولەۋعالي ابدىبەكوۆكە، الەكساندر نەسميانوۆقا جانە ىبىرايىم سۇلەيمەنوۆكە وسىنداي جوعارى اسكەري اتاق بەرىلدى. بىلتىر ابدىعالي قايمولدين مەن يۆان گاپيچ وسى مارتەبەگە يە بولدى.

تاياۋدا ۇلتتىق قۇرىلتايدا پرەزيدەنت توقاەۆ قازاقستان اۋە قورعانىسى كۇشتەرىنىڭ تالدىقورعانداعى اۋە بازاسىن ايگىلى ۇشقىش، كەڭەس وداعىنىڭ ەكى مارتە باتىرى سەرگەي لۋگانسكيدىڭ اتىمەن اتاۋدى ۇسىندى. سونداي-اق اتىراۋداعى جيىندا توقاەۆ اسكەري جانە كۇشتىك قۇرىلىم قىزمەتكەرلەرىنە ارنالعان «ايبىن» وردەنىنىڭ ءۇش ءتۇرلى دارەجەسىن ساعادات نۇرماعامبەتوۆتىڭ، باۋىرجان مومىشۇلىنىڭ جانە راقىمجان قوشقارباەۆتىڭ ەسىمىمەن اتاۋدى ۇسىندى. البەتتە، بۇل تاريحي ادىلدىكتى قالپىنا كەلتىرۋ جولىنداعى ماڭىزدى قادام. جاۋعا قارسى سوعىستا قاھارماندىق تانىتىپ، ەرلىگىمەن كوزگە تۇسكەن مايدانگەرلەردىڭ ەرلىگىن ۇرپاق ساناسىندا جاڭعىرتاتىنى ءسوزسىز.

قورىتا ايتقاندا، پرەزيدەنت توقاەۆتىڭ ماسكەۋگە ساپارى ەلدىڭ مۇددەسى تۇرعىسىنان دا، وتكەنگە قۇرمەت تۇرعىسىنان دا ماڭىزعا يە. مەملەكەت باسشىسى ەۋرازيالىق ەكونوميكالىق وداقتىڭ مەرەيتويلىق سامميتىندە قازاقستاننىڭ ەكونوميكالىق مۇددەسىن قورعاۋ باعىتىندا كەلىسسوزدەر جۇرگىزەدى. الدا-جالدا 9 مامىرداعى شەرۋگە قالىپ جاتسا، وندا ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىستا قازا تاپقان بوزداقتاردى ەسكە الادى. شىنداپ كەلگەندە، الەمدە ءفاشيزمدى جەڭۋگە ۇلەس قوسقان ەرلەردى ەسكە الۋ ءاربىر ازاماتتىڭ بورىشى ەكەنى انىق.

ءاليحان قىستاۋبايتەگى،

جۋرناليست

Abai.kz