اباي قۇنانباەۆ قازاق ادەبيەتىندەگى، جالپى قازاق رۋحانياتىنداعى بولمىسى بولەك دارا تۇلعا. اباي اقىن عانا ەمەس، حاكىم تۇلعا. ول كوپ قالامگەرلەر سەكىلدى ءومىردىڭ بار بولمىسى مەن شىندىعىن كوركەم بەينەلەپ قويۋمەن شەكتەلمەگەن، ءوز شىعارماشىلىعى ارقىلى وزىندىك تانىمىن، ادامگەرشىلىك ءىلىمىن جاساعان ويشىل اقىن. ول ولەڭدەرى مەن قاراسوزدەرىندە وقىرمانىنا «ادام بول» دەپ قانا قويماي، سول ادام بولۋدىڭ، ادامگەرشىلىكتىڭ قالىبىن، ءىلىمىن جاساعان ويشىل اقىن. ول وزىنە دەيىنگى تانىمى مەن توركىنى تەرەڭ ادامگەرشىلىك ىلىمىمەن تانىس بولعان. ويتكەنى ونىڭ ۇزاق ىزدەنىسپەن، ترەڭىنەن تولعاتىپ تاپقان تولىق ادام تانىمى سوناۋ سوكرات، پلاتون، اريستوتەل زامانىنان ىرگەسى قالانا باستاعان ىرگەلى ىلىممەن ساباقتاسادى. بۇرىنعى-سوڭعى ويشىلدار ادام بولمىسى، ونىڭ وزىندىك ءمانى، ارتىقشا قاسيەتى جونىندە كوپ تولعانعان. ىستىق قايرات، نۇرلى اقىل، جىلى جۇرەك – ۇشەۋىنەن تۇراتىن ابايدىڭ تولىق ادام تانىمى اريستوتەل، ءال-فارابي نەگىزدەگەن اقىل، جان، تاننەن تۇراتىن ادام بولمىسىن ويعا ورالتادى. ادام بولمىسىن وسى ۇشەۋىنسىز يا ۇشەۋىنىڭ ءبىرىنسىز ەلەستەتۋ مۇمكىن ەمەس. ءتان ابايدىڭ ءوزى جازعانداي، جانعا باسپانا بولۋ ءۇشىن قاجەت، ءتانسىز جان ءوزىنىڭ جاسامپازدىق قىزمەتىن اتقارا الماي قالادى. ال جانى بار ءتان، دەنە ءالى ادام ەمەس، جان-جانۋار، جاندىكتەر دەڭگەيىندەگى بولمىس قانا. جان مەن تانگە اقىل قوسىلعاندا عانا ادام بولمىسى پايدا بولادى.

اباي قۇنانباەۆ قازاق ادەبيەتىندەگى، جالپى قازاق رۋحانياتىنداعى بولمىسى بولەك دارا تۇلعا. اباي اقىن عانا ەمەس، حاكىم تۇلعا. ول كوپ قالامگەرلەر سەكىلدى ءومىردىڭ بار بولمىسى مەن شىندىعىن كوركەم بەينەلەپ قويۋمەن شەكتەلمەگەن، ءوز شىعارماشىلىعى ارقىلى وزىندىك تانىمىن، ادامگەرشىلىك ءىلىمىن جاساعان ويشىل اقىن. ول ولەڭدەرى مەن قاراسوزدەرىندە وقىرمانىنا «ادام بول» دەپ قانا قويماي، سول ادام بولۋدىڭ، ادامگەرشىلىكتىڭ قالىبىن، ءىلىمىن جاساعان ويشىل اقىن. ول وزىنە دەيىنگى تانىمى مەن توركىنى تەرەڭ ادامگەرشىلىك ىلىمىمەن تانىس بولعان. ويتكەنى ونىڭ ۇزاق ىزدەنىسپەن، ترەڭىنەن تولعاتىپ تاپقان تولىق ادام تانىمى سوناۋ سوكرات، پلاتون، اريستوتەل زامانىنان ىرگەسى قالانا باستاعان ىرگەلى ىلىممەن ساباقتاسادى. بۇرىنعى-سوڭعى ويشىلدار ادام بولمىسى، ونىڭ وزىندىك ءمانى، ارتىقشا قاسيەتى جونىندە كوپ تولعانعان. ىستىق قايرات، نۇرلى اقىل، جىلى جۇرەك – ۇشەۋىنەن تۇراتىن ابايدىڭ تولىق ادام تانىمى اريستوتەل، ءال-فارابي نەگىزدەگەن اقىل، جان، تاننەن تۇراتىن ادام بولمىسىن ويعا ورالتادى. ادام بولمىسىن وسى ۇشەۋىنسىز يا ۇشەۋىنىڭ ءبىرىنسىز ەلەستەتۋ مۇمكىن ەمەس. ءتان ابايدىڭ ءوزى جازعانداي، جانعا باسپانا بولۋ ءۇشىن قاجەت، ءتانسىز جان ءوزىنىڭ جاسامپازدىق قىزمەتىن اتقارا الماي قالادى. ال جانى بار ءتان، دەنە ءالى ادام ەمەس، جان-جانۋار، جاندىكتەر دەڭگەيىندەگى بولمىس قانا. جان مەن تانگە اقىل قوسىلعاندا عانا ادام بولمىسى پايدا بولادى. ياعني اقىل، قايرات، جۇرەك نەمەسە اقىل، جان، ءتان – ۇشەۋىمەن ادام بولمىسى تۇگەل، تولىق بولادى. ءتانى مەن جانى بار ايۋاننان ادامدى بيىك ەتەتىن – اقىلى. ءسويتىپ اباي ءوز ولەڭدەرى مەن قاراسوزدەرىن كوپ ىزدەنىپ، كوپ تولعانىپ، بايىرعى توركىنىنەن تارتىپ ويلى، تامىرلى، تەرەڭ تۋىندى ەتىپ جازعان. ناتيجەسىندە تولىق ادام، جاۋانمارتلىك، يمانيگۇل تانىمدارىن جارىققا شىعاردى. ابايداعى بۇل ىرگەلى تانىمدار ادەبيەتتانۋ عىلىمىندا كورنەكتى عالىم م.مىرزاحمەتۇلىنىڭ  زەرتتەۋلەرى ارقىلى تانىلىپ كەلەدى. عالىم ەڭبەگىنىڭ جالعاسىنداي بولىپ، ونىڭ شاكىرتى ماقسات ءالىپحاننىڭ «قازاق ادەبيەتىندەگى ادامگەرشىلىك ءىلىمى» اتتى زەرتتەۋ ەڭبەگى جاقىندا عانا اباي اتىنداعى قازاق ۇلتتىق پەداگوگيكالىق ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ «ۇلاعات» باسپاسىنان باسىلىپ جارىق كوردى. قۇرىلعانىنا بيىل 5 جىل تولىپ وتىرعان «ابايتانۋ» عىلىمي-زەرتتەۋ ورتالىعى حاكىم ابايدىڭ ۇلتتىق قۇندىلىقتان باستاۋ العان دانالىعىن زەرتتەپ عانا قويماي، جاڭا زامان تالابىنا ساي ورتا جانە جوعارى وقۋ ورىندارىنا ارنالعان «ابايتانۋ» ءپانىن دايىنداۋمەن دە شۇعىلدانىپ كەلەدى. عىلىمي ورتالىققا ابايتانۋشى عالىم-پەداگوگتار شوعىرلانعان. سولاردىڭ ءبىرى،  كىتاپتىڭ اۆتورى م.ءالىپحان وسى ۋنيۆەرسيتەتتەگى «ابايتانۋ» عىلىمي-زەرتتەۋ ورتالىعىنىڭ اعا عىلىمي قىزمەتكەرى، فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ كانديداتى، دوتسەنت. اباي مەن ءجۇسىپ بالاساعۇن شىعارماشىلىعىنداعى ساباقتاستىق ماسەلەسى جونىندە كانديداتتىق ديسسەرتاتسيا قورعاعان. ج.بالاساعۇن، ا.ياساۋي، اباي، شاكارىم شىعارمالارىنداعى ادامگەرشىلىك ءىلىمى جونىندە تانىمى تەرەڭ ماقالالار جاريالاپ جۇرگەن عالىم. ونىڭ بۇگىندە جارىق كورىپ وتىرعان «قازاق ادەبيەتىندەگى ادامگەرشىلىك ءىلىمى» اتتى زەرتتەۋ ەڭبەگىن عىلىمداعى ۇلكەن ءبىر بەلەس، تانىمدىق ءمانى زور جاڭالىقتى تۋىندى دەپ بىلەمىز. زەرتتەۋ ەڭبەگىنىڭ كولەمى – 27 باسپا تاباق.

         زەرتتەۋ ەڭبەگى بەس تاراۋدان تۇرادى. كىرىسپە بولىمىندە زەرتتەۋدىڭ ءمان-ماڭىزى، كوكەيكەستىلىگى مەن جاڭالىعى ايتىلىپ، ادامگەرشىلىك ىلىمىنە جاناساتىن ەڭبەكتەرگە سارالاۋ جاسالعان. كەيىنگى بەس تاراۋدا ايتىلار وي-تولعامداردىڭ ورەلى دە ىرگەلى ماسەلەلەرگە ارنالاتىنى وسى كىرىسپەدەن-اق كورىنىپ بايقالىپ تۇرادى. عالىم ادام بولۋ مەن ادامگەرشىلىكتىڭ ادامزات ءومىرى مەن بولمىسىنداعى ورنى مەن ءمان-ماڭىزىن ءابسوليۋتتى اقيقاتىنا جەتكىزە تانىتۋعا تىرىسقان. ونىڭ ويىنشا، ادامزات ويشىلدارىنىڭ ءار-ءار كەزەڭ، داۋىرلەردە ايتىلىپ جۇرگەن تۇجىرىمدارىنىڭ تۇپكى ءتۇيىنى، تەمىرقازىعى – اريستوتەل جاساعان قورىتىندى. ال اريستوتەلدىڭ پىكىرىنشە، ەڭ باستى ماسەلە، ەڭ بيىك يگىلىك، قاسيەتتى قۇندىلىق – ىزگىلىك پەن قايىرىمدىلىق. بۇلار – ادامگەرشىلىكتىڭ وزەگى مەن ءوزى. ءوزىنىڭ عانا قامىن جەۋ ءوزىمشىل، قايىرىمسىز ادامدار مەن جان-جانۋار، جاندىك، قۇس اتاۋلىلارعا ءتان بولسا، وزگەگە جاقسىلىق، قايىرىم جاساي ءبىلۋ – ادامدىقتىڭ بەلگىسى. دەمەك ادام بولۋ قايىرىمدى بولۋ ارقىلى كەلەدى ەكەن. وسى ورايدا اريستوتەلدىڭ اۆتور سۇيەنگەن، تىرەك ەتكەن پىكىرى تالاسسىز اقيقات، ەڭ باستى ماسەلە، ەڭ بيىك يگىلىك، قاسيەتتى قۇندىلىق – قايىرىمدىلىق. ال قايىرىمدىلىق پەن ادامگەرشىلىك ەگىز، ءبىرىنسىز ءبىرىنىڭ بار بولۋى، بولمىسقا اينالۋى مۇمكىن ەمەس. ءار نارسە دە ءوزىنىڭ مانىمەن، وزىندىك قاسيەتىمەن قادىرلى، قۇندى ءارى بار بولا الادى. ياعني ادام ءوزىنىڭ ءمانى، قاسيەتى – ادامگەرشىلىگىمەن، قايىرىمدىلىعىمەن قادىرلى ءارى ابزال  بولماق. اۆتوردىڭ كىرىسپە بولىمدە وسى ماسەلەنى نەگىزدەپ، بەكىتىپ، تانىتىپ الۋىنىڭ ءجونى بار. ويتكەنى الداعى تاراۋلاردا كەڭىنەن تالدانىپ تانىلاتىن ادامگەرشىلىك ۇعىمى مەن ءىلىمىنىڭ ءمان-مازمۇنى وسى كىرىسپەدە ايقىندالىپ الىنادى.

         ادامزات بالاسى شىر ەتىپ دۇنيە ەسىگىن اشقاننان اۋەلى اۋانى، ودان قورەكتى، كەيىن كيىمدى، ەسى كىرە كەلە اقىل-وي، ءبىلىمدى، دۇنيە، مانساپتى، تاعى باسقا ءوزى قاجەت ەتىپ تۇتىناتىن ءار ءتۇرلى يگىلىكتەردى ىزدەۋمەن بولادى. ادام ءومىرى ءار ءتۇرلى ارنايى تاڭداپ الىنعان يگىلىكتەرسىز جالعاسا المايدى. ويتكەنى اللا عانا ەشنارسەگە مۇقتاج ەمەس، ادامزات بالاسى ماتەريالدىق، رۋحاني يگىلىكتەرسىز ءومىر سۇرە المايدى. وسى ورايدا ادامزات بالاسى اباي ايتاتىن جان قالاۋى، ءتان قالاۋىمەن ءتۇرلى-ءتۇرلى يگىلىكتەردى قاجەت ەتۋ، تۇتىنۋ، يەلەنۋ ارەكەتىمەن ءومىر سۇرەدى. ال ادامنىڭ قالاۋىنا ەرىك بەرەر بولساق، ونداي يگىلىكتەر جۇزدەپ سانالادى. ماسەلە ءومىردى ءماندى، ادامدى ابزال، ابىرويلى ەتەتىن يگىلىكتى تانىپ، تاڭداپ، سول وڭدى، ءجوندى يگىلىكپەن ءومىر سۇرە بىلۋدە. م.ءالىپحان ءوزى قاراستىرىپ وتىرعان ادامگەرشىلىك ءىلىمىنىڭ ارتىقشا ماڭىزىن اريستوتەلدىڭ يگىلىكتەر تۋرالى پىكىرىمەن  بەكىتە تۇسەدى. اريستوتەل ادامزات بالاسىنىڭ قاجەت ەتىپ تۇتىناتىن كوپتەگەن يگىلىكتەرىن جيناقتاپ ءۇش-اق توپقا بولەدى. ءبىر ەرەكشەلىگى، اريستوتەلدىڭ يگىلىكتەردى جانعا قاتىستى جانە تانگە قاتىستى دەپ جۇيەلەۋى ابايدىڭ جان قالاۋىمەن، ءتان قالاۋى تۋرالى ىرگەلى ويىنا نەگىز بولعانعا ۇقسايدى. ءسويتىپ اريستوتەل يگىلىكتەردى جانعا قاتىستى، تانگە قاتىستى جانە سىرتقى يگىلىكتەر دەپ ءۇش توپقا بولەدى. جانعا قاتىستى يگىلىكتەرگە اريستوتەل اقىل مەن قايىرىمدىلىقتى جاتقىزادى دا، تاماق، كيىم، بايلىق، مانساپ، اتاق-داڭق ت.ب. سەكىلدى وزگە ەكى توپقا كىرەتىن يگىلىكتەردى اقىلدىلىق پەن قايىرىمدىلىققا جەتكىزەر باسپالداق، كومەكشى سانايدى ءارى جانعا قاتىستى اقىل مەن قايىرىمدىلىقتى بارشا يگىلىكتەردىڭ ىشىندەگى ەڭ ابزالى، ەڭ بيىگى، ەڭ قادىرلىسى دەپ بىلەدى. ال اقىل مەن قايىرىمدىلىقتىڭ ادامدىق بولمىس پەن ادامگەرشىلىكتى جاسايتىنى بەلگىلى. ادامنىڭ ءدىلىن، بولمىسىن قۇرايتىن اقىل مەن قايىرىمدىلىقتان وزگەلەردىڭ ءبارى دە قوسىمشا، جاناما تۇردە قاجەت بولعانىمەن، ادامنىڭ بولمىسى مەن قاسيەتىن تانىتاتىن ادامگەرشىلىگىن قالىپتاستىرا المايدى. م.ءالىپحان وسىلايشا كىرىسپە بولىمىندە ادامگەرشىلىكتىڭ ەڭ اۋەلى قايىرىمدىلىق، ال قايىرىمدىلىقتىڭ قاسيەتتى قۇندىلىق ەكەنىن ايقىنداي بەكىتىپ الادى دا، ادامگەرشىلىكتى تاقىرىپتىق تۇرعىدا ەمەس، ىلىمدىك جاعىنان جىرلاۋعا ۇلەس قوسقان ءبىرشاما ەڭبەكتەرگە سىني ءارى تانىمدىق تۇرعىدان سارالاۋ جاسايدى. ءارى ادەبي زەرتتەۋدىڭ فيلوسوفيالىق مازمۇنعا اۋىڭقىراپ كەتۋىنىڭ دە سەبەپ، سىرىن ىزدەيدى. بىلىكتى عالىمدار تۇجىرىمىنا سۇيەنە وتىرىپ اقيقاتتى، ادامگەرشىلىكتى ايتۋدا، تانىتۋدا فيلوسوفيا مەن ادەبيەتتىڭ ءبىر ارنادان تابىلاتىنىن، فيلوسوفياداعى مورالدىق مازمۇننىڭ ادەبيەتتە كوركەمدىك ستيلمەن بەرىلەتىنىن نەگىزدەپ الادى. اۆتور فيلوسوفيالىق ماسەلەنىڭ ادەبيەت ارقىلى ايتىلۋىنىڭ ەرەكشەلىگىنە دە نازار اۋدارادى. شىعىستا پالساپالىق ويلار ارنايى فيلوسوفيالىق تراكتاتتاردان گورى «فيلوسوفيالىق ەمەس» (م.ورىنبەكوۆ) سيپاتتاعى شىعارمالاردا كوبىرەك كورىنىس تاپقانىن نەگىزگە الىپ، قازاق ادەبيەتىندەگى ادامگەرشىلىكتى ءسوز ەتۋدىڭ زاڭدى ءارى ورىندى ەكەنىن اتاپ وتەدى. وسى تۇرعىدان كەلگەندە اۆتوردىڭ فيلوسوفياداعى ادام ماسەلەسى، مورال، ەتيكا قاعيدالارىن ج.بالاساعۇنداعى جاۋانمارتلىك، ا.ياساۋيدەگى حال ءىلىمى، ابايداعى تولىق ادام تانىمى، شاكارىمدەگى ار ءبىلىمى، ۇجدان انىعى ارقىلى قاراستىرۋىنا جول اشىلادى. سويتسە دە م.ءالىپحان ءالى دە اقىندار شىعارمالارىنداعى ادامگەرشىلىك ءىلىمىنىڭ كورىنىس تابۋىن قاراستىرۋعا كوشىپ كەتپەي، العاشقى تاراۋدا ادامگەرشىلىك ءىلىمىنىڭ توركىنى جونىندە وي وربىتەدى. بۇل العاشقى تاراۋدا ادامگەرشىلىك ءىلىمىنىڭ ۇعىمى، قالىپتاسۋى، ءار ءتۇرلى ويشىلدار ەڭبەكتەرىندە جالعاستىق تاپقانى ارعى توركىن-تەگى، مول مازمۇن، تەرەڭ تانىمىمەن قاراستىرىلعان. اۆتوردىڭ ءوزى تۇيىندەگەن تۇجىرىمدارى قاتارىندا اتاپ وتكەنىندەي، زەرتتەۋ ەڭبەگىنىڭ العاشقى تاراۋىندا مىناداي كەلەلى ماسەلەلەر تالقىعا سالىنادى:

• قازاق اقىندارىندا ءجيى ءارى جۇيەلى جىرلانعان ادامگەرشىلىك تاقىرىبى – ءار جىلدار ويشىلدارىن تولعاندىرعان تامىرلى دا ءداستۇرلى ءىلىم;
• ادامگەرشىلىك – ادامزات ۇمتىلاتىن ەڭ جوعارعى يگىلىك ءارى تۇپكى ماقسات;
• ادامگەرشىلىكتىڭ ءمانى مەن وزەگى، باستاۋى مەن توركىنى – قايىرىمدىلىق;
• قايىرىمدىلىق – جان جاعدايى مەن دەنساۋلىعى، جاننىڭ وزىنە جايلى جاقسى ءحالى;
• ادام بولۋ مەن ادامگەرشىلىك مۇراتى ادامزاتتىڭ قوسپا بولمىسىنا بايلانىستى تۋىندايتىن تاڭداۋ ەركىنەن باستالىپ، جەتىلۋ جولىمەن جالعاسادى;

م.ءالىپحان اتالعان ماسەلە، تۇجىرىمداردى اريستوتەل، پلوتين، ءال- فارابي، يبن-سينا ەڭبەكتەرى نەگىزىندە تالداپ قاراستىرعان. بۇل تاراۋدىڭ مازمۇن، تانىمى تىم تەرەڭ ءارى اۋقىمدى ەكەنىن ايتۋعا ءتيىسپىز. ماسەلەن ادامزات قاۋىمىندا كيەلى، قاسيەتتى سانالاتىن قۇت-بەرەكە، باقىت ۇعىمى اريستوتەل پىكىرىنشە، قايىرىمدىلىق، ادامگەرشىلىك ىلىمىمەن تابىسادى: «دليا سچاستيا جە گلاۆنوە – دەياتەلنوستي سووبرازنو دوبرودەتەلي، ا پروتيۆوپولوجنىە دەياتەلنوستي – دليا پروتيۆوپولوجنوگو سچاستيۋ». ياعني اريستوتەل باقىت كىلتىن – قايىرىمدىلىق دەپ بىلەدى. عۇلامانىڭ ويىنشا، قايىرىمدى، ادامگەرشىلىكتى بولۋ ادامداردى باقىتقا جەتكىزەدى. م.ءالىپحان ادام بولمىسى، ونىڭ ءمانى، ەرەكشەلىگى تۋرالى ىرگەلى ماسەلەلەردى اتاقتى ويشىلدار پىكىرىمەن نەگىزدەپ، بەكىتىپ وتىرادى. مىسالى، ادام بولمىسىنا قاتىستى ءپلوتيننىڭ مىنا ويىن تەرەڭدەي تانۋعا تىرىسساق، وزگە تىرشىلىك يەلەرىنەن ادامنىڭ ارتىقشىلىعى ايقىندالا تۇسەر ەدى: «مى ۆەد، ۆ سۋششنوستي، توجە جيۆوتنىە، پو كراينەي مەرە، ۆ وسنوۆنوم، حوتيا ۆ ناس ي پريسۋتستۆۋەت نەچتو ۆىسشەە، چتو نە ۆحوديت ۆ سوستاۆ پروچيح جيۆىح ورگانيزموۆ». م.ءالىپحان جازعانداي، ءپلوتيننىڭ « نەچتو ۆىسشەە» دەگەنى جاننىڭ اقىلدى، ويلاۋشى بولىگى مەن پاراسات بولسا كەرەك. ال ويلاۋشى جان مەن پاراسات – سانا مەن تانىمدى قالىپتاستىرادى. تانىم ءوز كەزەگىندە قايىرىم، جاقسىلىق جولىندا بولسا عانا قادىرلى، قاسيەتتى. دەمەك ادام جاقسىلىق، قايىرىم ارقىلى كورىنىس تاباتىن ادامگەرشىلىگىمەن ارتىق، اسىل، ابزال بولماق. «ادامگەرشىلىك ءىلىمىنىڭ توركىنى جونىندە» دەپ اتالاتىن ءبىرىنشى تاراۋىندا م.ءالىپحاننىڭ جازعانىنا قاراعاندا، ادامگەرشىلىك، قايىرىمدىلىق، باقىت ۇعىمدارى ءبىر-بىرىمەن وتە تىعىز بايلانىستاعى تانىمدى قۇرايدى. وسى ورايدا اۆتور ءال-فارابي پىكىرىن بىلايشا سارالايدى: ء«ال-فارابي باقىتقا جەتكىزۋگە كومەكتەسەتىن جانداعى حالدەر نەگىزىندە تۋاتىن ەركىن ارەكەتتى – تاماشا ارەكەت دەيدى دە، «مۇنى تۋعىزاتىن ادەت-عۇرىپ – قايىرىمدىلىق» دەپ تۇيەدى». اۆتوردىڭ جازعانىنداي، قايىرىمدىلىق – ادامداردىڭ قوعام ىشىندە ءومىر ءسۇرۋ ادەبى مەن ءتارتىبى.

ءسويتىپ زەرتتەۋ ەڭبەگىنىڭ كىلتى، جولاشارى سانالاتىن العاشقى تاراۋدا ادامگەرشىلىك ۇعىمىنىڭ ءمانى، قايىرىمدىلىق سىرى، جان ءحالى، جەتىلۋ جايى سەكىلدى تانىمدىق، تاعىلىمدىق ءمانى زور كۇردەلى ماسەلەلەر تالقىعا تۇسكەن.

زەرتتەۋ ەڭبەگىنىڭ كەيىنگى ءتورت تاراۋى ءوز الدىنا ۇلكەن ىلىمگە اينالعان ادامگەرشىلىكتىڭ ج.بالاساعۇن، ا.ياساۋي، اباي، شاكارىم شىعارمالارىندا كورىنىس تاۋىپ جىرلانۋىن زەردەلەۋگە ارنالعان. ەڭبەكتىڭ ەڭ باستى جاڭالىعى قازاق ادەبيەتىندەگى ادامگەرشىلىك تاقىرىبىنىڭ قاعيدالى قالىپ، جۇيەلى جولعا اينالىپ، ءىلىم دەڭگەيىندە جىرلانۋىن قاراستىرۋ بولعان دەپ بىلەمىز. كىتاپ مازمۇنىمەن تانىسا وتىرىپ، قازاق ادەبيەتىندەگى ج.بالاساعۇن، ا.ياساۋي، اباي، شاكارىم اقىنداردىڭ كوركەم شىعارمالارى ارقىلى ادامزاتتىق اسىل ويلاردى سوناۋ ارىدەگى تەگى، توركىنىنەن تارتىپ، ءارى ولاردىڭ تەرەڭدىك، اقيقاتتىق سيپاتىن ساقتاي وتىرىپ، ناۋقاندىق، كەزەڭدىك ەمەس، تامىر، توركىنى تەرەڭ ماڭگىلىك تاقىرىپتاردى زامانىنا ساي جاڭاشىلدىقپەن جىرلاي بىلگەنىن بايقايمىز. اۆتوردىڭ جازعانىنداي، اتالعان اقىنداردىڭ ادامزاتتىق مازمۇن – اسىل اقيقيتتى، ادامگەرشىلىكتى ادەبيەتتىك ءتۇر – پوەزيا مەن تولعاۋ سيپاتىنداعى پروزالىق قالىپقا سالىپ كوركەم تۇردە جەتكىزۋى ولاردىڭ اقىندىق بولمىسىن ويشىلدىق، دانالىق سيپاتىمەن تولىقتىرا تۇسكەن. م.ءالىپحان جازعانداي، الەمدىك رۋحاني وي ۇدەرىسىندە سۋ تۇبىندەگى اسىل تاستاي جۇتىنىپ ىرىكتەلگەن، سۇرىپتالىپ سارالانعان ساڭلاقتار سونشالىق كوپ ەمەس، ساناۋلى عانا. سونداي ساڭلاقتاردىڭ قاتارىنداعى سوكرات، پلاتون، اريستوتەل، پلوتين، ءال-فارابي، يبن-سينالار ىزدەنىپ جەتكەن وي بيىگى مەن اسىل اقيقاتقا قازاق ادەبيەتىنىڭ ماقتانىشىنا اينالعان اقىندارىمىز دا جاپ-جاقسى، ۇلەس قوسقانىن بايقاۋعا بولادى. وسى ورايدا م.ءالىپحان بىلايشا وي وربىتەدى: «ماسەلەن ابايدىڭ «تولىق ادامى» بۇرىنعى-سوڭعى ويشىلداردىڭ ءار داۋىردە قاراستىرىپ كەلگەن اقىل، جان، تاننەن تۇراتىن تۇتاس ادام بولمىسىن ويعا ورالتادى. ال ادام بولمىسىنىڭ وزەگى – ادامگەرشىلىكتىڭ نەگىزى مەن ىرگەتاسىن اباي جاۋانمارتلىك دەپ اتاسا، اريستوتەل كالاگوگاتيا تۇرىندە تانىتقان. ابايدىڭ ءۇش ءسۇيۋى مەن شاكارىمنىڭ ءۇش انىعى ادامزات تاريحىنداعى تالاي ويشىلدىڭ ىزەرلى ىزدەنىسىنە وزەك بولعان. ا.ءياساۋيدىڭ حيكمەتتەرى ادام بولمىسىنداعى اقىل مەن جاننان تۋىندايتىن قۇداي جولىن دارىپتەپ، تاننەن باستاۋ الاتىن توڭمويىن، توپاس ءناپسىنىڭ كەسىرىن اشكەرەلەي جىرلاۋعا قۇرىلعان. ال «قۇتتى بىلىك» داستانىن ادام مەن قوعام، مەملەكەتتىڭ جەتىلىپ، كەمەلدەنۋىن كوزدەگەن پراكتيكالىق فيلوسوفيانىڭ ءسوز ونەرىندەگى كورىنىسى، كوشىرمەسى دەۋگە كەلەدى. ءسويتىپ ءبىز قاراستىرعان ج.بالاساعۇن، ا.ياساۋي، اباي، شاكارىم اقىندار ىرگەلى، ءابسوليۋتتى اقيقاتتى جىرلاۋ ارقىلى ويشىل اقىندار تۇعىرىنا قونعان تاڭداۋلى تۇلعالار. ولار ەڭ بيىك، ەڭ باستى يگىلىك – باقىتتىڭ – ادامگەرشىلىك ەكەنىن تانىپ، ونى ءداستۇرلى تەرەڭ توركىنىنەن تارتىپ ءارى جاڭاشىلدىقپەن جۇيەلى جىرلاي بىلگەن اقىندار. ادامزات ءۇشىن ەڭ قۇندى نارسە ءومىر بولسا، سول ءومىردى ءماندى دە ءساندى، ال ءومىر يەسى ادامدى ابىرويلى دا ابزال، قادىرلى دە قاسيەتتى ەتەتىن – ادامگەرشىلىك».

زەرتتەۋ ەڭبەگى ادام بولمىسى، ادام بولۋ مەن ادامگەرشىلىك تۋرالى تانىمدىق، تاعىلىمدىق وي، مازمۇنعا تولى. كوبىمىز جوبالاپ، جالپىلاپ بىلەتىن ادامگەرشىلىك جونىندەگى ۇعىمدار سىرى كىتاپتى وقۋ، تانۋ بارىسىندا ايقىندالىپ، ناقتىلانا تۇسەدى. ماسەلەن اۆتور اتاقتى ويشىلداردىڭ وي- پىكىرى مەن تۇجىرىمدارىنا سۇيەنە وتىرىپ، ادامتانۋ باعىتىندا كوپتەگەن تىڭ تۇيىندەر جاسايدى. كىتاپتى وقۋ بارىسىندا مىناداي مازمۇنداعى ويلارعا تاپ بولامىز. جاراتۋشىنىڭ بۇرىنعى-سوڭعى ويشىلدار تۇجىرىمداپ تۇيىندەگەنىندەي، ەكى ءتۇرلى تۋىندىسى بار، ولار الەم مەن ادام. الەمگە بارشا اسپان دەنەلەرى جاتادى. ال ادام سول الەمدەگى ءبىر عانا دەنە – جەردەگى تىرشىلىك يەلەرى. الەم كول-كوسىر كەڭ، ال ادام كوپ جۇلدىزدىڭ ءبىرى – كۇن جۇيەسىندەگى ءبىر عانا پلانەتانىڭ تۇرعىنى. سويتسە دە ادام الەممەن قاتارلاس جاراتۋشىنىڭ جيناقتاپ كەلگەندەگى ەكى-اق تۋىندىسىنىڭ ءبىرى. سوكرات ابايدىڭ 27-قاراسوزىنە نەگىز بولعان سۇحباتىندا جاراتۋشىنىڭ الەمدى بارشا قاجەتىمەن تۇگەل، تولىق ەتىپ جاراتقانىن ايتا كەلىپ، ءبىر عانا نارسەنى سول الەمگە دارىتپاي ساقتاپ قالعانىن، ءسويتىپ ونى ادامعا سىيلاعانىن ايتادى. جاراتۋشىنىڭ وزگەگە بەرمەي، ادامعا عانا بۇيىرعان ارتىقشا ءارى اسا قۇندى سىيى – اقىل. الەم مەن ادامدار قاۋىمىنداعى ەڭ كيەلى، ەڭ بيىك، ەڭ اسىل نارسە – وسى اقىل. اقىل – اللا، جاراتۋشى يەلىگىنەن جەتكەن اسىل قازىنا. جاراتۋشىنىڭ تاعى ءبىر قازىناسى – جان اقىلدان كەيىنگى ورىندا تۇرادى. سەبەبى اقىل ادامدا عانا بولسا، جان جان-جانۋارلار مەن وسىمدىكتەردە دە بار. بۇرىنعى-سوڭعى ويشىلدار، اباي مەن شاكارىمدەر جاننىڭ ءۇش ءتۇرى بولاتىنىن جازادى، ولار – ادام جانى، جانۋار جانى جانە وسىمدىك جانى. وسىمدىك جانىنا قورەكتەنۋ، ءوسۋ، كوبەيۋ قابىلەتتەرى ءتان. جانۋار جانىندا وسى قابىلەتتەرمەن بىرگە بەس سەزىم مۇشەسىنىڭ ءتۇيسىنۋى بار. ال ادام جانى وزىنە دەيىنگى جاننىڭ بارشا قابىلەتىن يەلەنۋىمەن قوسا ويلاي الاتىن جان، ياعني ادام جانى – ويلاۋشى، اقىلدى جان. اباي ايتاتىن ادام جانىنىڭ ء«ىرى ەتىپ جاراتىلۋى» وسىدان. مارتەبەسى مەن دەڭگەيى جوعارى ادام جانى وزىنەن دە جوعارى تۇراتىن اقىلعا يەك ارتادى. ال اقىل – حاقتىڭ مۇلكى، اللانىڭ اماناتى. ءبىزدىڭ اللا جولىندا بولۋىمىز – اقىلدى، ارلى بولۋ بولىپ شىعادى.

الەم مەن ونداعى جان-جانۋار وسىمدىك، ادامنان وزگە بارشا تىرشىلىك يەلەرىندە اقىل بولمايدى. الەم اقىلدى، بىراق ونىڭ اقىلى ءوزىنىڭ بولمىسىنا ءسىڭىپ كەتكەن ءۇنسىز اقىل. ياعني الەمنىڭ بولمىسى مەن تىرلىگى جاراتۋشىنىڭ اقىلى مەن جولىنان بۇرا تارتىپ شىقپايتىن تۋرا، حاق جولىنداعى تۋىندى، جاراتىندى. ويلاپ قاراساق، الەم بولمىسى مەن تىرلىگىندە اقىل مەن ءتارتىپ، ۇيلەسىم بار. كۇننىڭ ۋاقىتىندا شىعىپ، ءتيىستى مەزگىلىندە باتۋى، وزگەگە تىرشىلىك سىيلاعان بولمىسىن وزگەرتپەۋى، ءتىپتى نۇرىنىڭ وت سەكىلدى كۇيدىرىپ، جاندىرىپ جىبەرمەي، قالىپتى، جايلى بولۋى، جان-جانۋاردىڭ قورەگى مەن قورعانىسىن، اماندىعىن «ويلاپ» ءبىر قالىپتى تىرشىلىك ەتۋى، وسىمدىك اتاۋلىنىڭ كۇن جىلىنا كەلە ەشقانداي ەسكەرتۋسىز تىرشىلىگىن باستاپ كەتۋىندە ءتارتىپ پەن اقىلدىلىق بار. دەمەك الەمدەگى اسپان دەنەلەرى مەن جان-جانۋار، وسىمدىك سەكىلدى بولمىستار ءوز جاراتىلىسى مەن تىرلىگىندە ءتارتىپتى ءارى اقىلدى. ياعني جاراتۋشىنىڭ الەم اتتى تۋىندىسى يەسىنىڭ سالىپ بەرگەن جولىمەن، تارتىبىمەن عانا تىرشىلىك ەتەتىن بولمىستار. الەمدە جاراتۋشى جولىنان وزگە تاڭداي قوياتىن كەلەسى ءبىر جول جوق. سوندىقتان دا اباي ايتقانداي، الەم مەن الەم ىشىندەگى جان-جانۋاردان قيامەتتە سۇراق الماۋدا ادىلەتتىلىك بار. ويتكەنى ولار جاراتۋشى جازعىراتىنداي جاراتىلىسىنان-اق حاق جولىنان تىس كەتىپ تەرىس جول دەگەندى بىلمەيدى. انىعى الەم مەن ونداعى وزگە تىرشىلىك يەلەرى جاراتۋشىنىڭ تەك قانا تۋرا جولداعى تۋىندىسى. ال ادام بولمىسى وزگەشەلەۋ جاراتىلعان، ونىڭ وزگەلەردەن ارتىقشىلىعى اقىلىنىڭ بارلىعىدا، كەمشىلىگى بولمىسىنداعى ءتانى ارقىلى ءناپسى جولىن دا تاڭداپ قالۋ مۇمكىندىگىنىڭ بولۋىندا دەيمىز. جان-جانۋار، جاندىك اتاۋلى اقىل-ەسى بولماسا دا، قاساقانا قيانات، جاماندىق جاسامايدى. ولاردىڭ جىرتقىشتىعىن جاماندىق دەپ ساناۋعا استە بولمايدى. ءبىزدىڭ ولارداعى جىرتقىشتىق دەپ بىلەتىنىمىز – ولاردىڭ قورەگىن تاۋىپ قاناعاتتاندىرۋ مەن قورعانۋ ارەكەتى عانا. ادىلەتتى تۇردە ويلار بولساق، ولاردىڭ تىرشىلىك جولىنداعى قورەگى ءۇشىن جاساعان ارەكەتىن جىرتقىشتىق دەپ ساناماساق كەرەك. الەم مەن ونداعى تىرشىلىك يەلەرى كۇندەلىكتى قولدانبالى اقىلى بولماعان سوڭ، تىرشىلىگىندە تاڭداۋ جاساپ جاتپاي، بولمىسىنا جاراتۋشى دارىتقان دايىن جولمەن عانا جۇرەدى. ال ادام بولمىسىنىڭ باعى مەن سورى قاتار كورىنەدى. ادامنىڭ باعى اقىلى بولسا، سورى – ءناپسى جولىن تاڭداپ كەتۋى. ادام اقىلىمەن حاق، تۋرا جولدى ۇستانسا، ءناپسىسى ارقىلى حاق جولىنان بۇرا تارتىپ تەرىس جولعا تۇسەدى. وسى تەرىس جولدى تاڭداۋ ارەكەت الەمدە جوق. ويتكەنى الەم – جاراتۋشىنىڭ جولىن عانا ۇستانعان، حاق جولىمەن عانا تىرشىلىك ەتكەن جاندى ءتان. ال ادام جاراتۋشى جولىن نۇسقايتىن اقىلى مەن ءتان، ءناپسىسى ارقىلى قياناتقا دا جول تارتىپ كەتەتىن قوسپا بولمىس. ءارى حاق جولى مەن ءناپسى جولىن تاڭداي الاتىن ەرىككە يە. ال الەمدە تاڭداۋ جاسايتىن ونداي ەرىك جوق.

ادام بولۋ مەن ادامگەرشىلىكتى ساقتاۋدىڭ قيىندىعى مەن كۇردەلىلىگى ادام جاراتىلىسىنىڭ قوسپا بولمىسى مەن ەكى جولدىڭ ءبىرىن تاڭداي الاتىن ەركىنىڭ بار بولۋىنا بايلانىستى. ءسابي، بالا كەزىندە ادامنىڭ تاڭداۋ جاساي قويۋى قيىن. اقىل-ەسى كىرە كەلە وڭ-سولىن تانىپ، تاڭداي الاتىن دارەجەگە جەتەدى. شامامەن «ون ۇشتە وتاۋ يەسى» دەگەندەي كەزەڭگە جەتىپ، ءار ادام ءوز بولمىسىنا ساي ادام بولۋدى ويلاي باستايدى. بىراق ادام بولۋ كەدەرگىسىز داڭعىل جول ەمەس، بۇل يگى ارەكەتتىڭ قاباتىندا قارسىلاسىپ ىلعي دا ءناپسى دەگەن دۇشپان جۇرەدى. ادام ءۇشىن ۇلكەن جاۋ، زور كەدەرگى – ءناپسى. ويشىل اقىن شاكارىمنىڭ ء«ناپسى ۇيىندە بايلاۋلى ىنساپ جاتىر، ەر بولساڭ، بوساتىپ ال سول زىنداننان» دەپ جىرلاۋى تەگىن ەمەس. ءا دەگەندە ءناپسى ءتاتتى، ءساتتى، راحات، جايلى كورىنەدى، ايتسە دە اقىلى اسىق، رۋحى بيىك ادام ناپسىگە بەرىلمەيدى. ادام بولۋ وسىلايشا ەكى جولدىڭ ايىرىعىندا اقىلى جەڭىپ، تۋرا جولدى تاڭداۋ، ۇستانۋمەن جۇزەگە اسادى. ال ادامدىق، ادامگەرشىلىكتىڭ ءوزى – ەڭ اۋەلى جاقسىلىق پەن قايىرىمدىلىق. ءوزىنىڭ عانا جاعدايىن جاساپ، ءوزىنىڭ عانا قامىن جەۋ ايۋانعا ءتان بولسا، ادام وزىنەن باسقانىڭ جاعىدايىن جاساپ، جاقسىلىقتى، قايىرىمدى بولۋمەن ەرەكشەلەنەدى. اللا ءبارىن دە جاراتقان ءارى ءبارىنىڭ دە نەسىبەسىن بەرىپ جارىلقاۋشى. ەڭ ۇلكەن قايىرىمدىلىق، جاقسىلىق جاساۋشى – اللا. اللا تۋىندىسى – ادام دا يەسىنىڭ جولىمەن جاقسىلىق جاساۋ جولىندا بولعانى ءجون. ياعني ادام بولۋ، ادامگەرشىلىكتى بولۋ – جاقسىلىق جاساپ قايىرىمدى بولۋ. بۇرىنعى-سوڭعى ويشىلدار ەڭبەكتەرىندە ادامگەرشىلىك ۇعىمى قايىرىمدىلىقپەن ساباقتاستىرىلادى. قايىرىمدىلىق ءسوزىن اراب ۇعىمىنان قازاقشالاساق، جاقسىلىق دەگەندى بىلدىرەدى. ارعى تەگىمىز تۇركىلەر قايىرىمدىلىقتى جاۋانمارتلىك دەپ اتاعان. قايىرىمدىلىقتىڭ ەڭ ۇلكەنى، باستاۋى مەن نەگىزى – جومارتتىق، مىرزالىق. ادامگەرشىلىك ءىلىمىن ەۋروپالىقتار ەتيكا دەپ اتاسا، تۇركىلەردەگى كىسىلىك قالىبى جاۋانمارتلىك دەلىنگەن. وسى جاۋانمارتلىك اتاۋى ابايدىڭ 38-سوزىندە ۇشىراسادى، ال ول ۇعىمدى عىلىمي اينالىمعا ەنگىزگەن – ابايتانۋشى عالىم م.مىرزاحمەتۇلى. م.ءالىپحاننىڭ زەرتتەۋىندە جاۋانمارتلىك ماسەلەسى اريستوتەلدىڭ «ەتيكا» ەڭبەگىنەن باستاۋ الاتىن ءارى ءال-فارابي تراكتاتتارىندا جالعاسىن تاباتىن ادامگەرشىلىك ءىلىمى اۋقىمىندا جان-جاقتى قاراستىرىلعان.

ويشىلدار تانىتۋىندا قايىرىمدىلىق – ەكى شەتكى كەمشىلىكتىڭ ورتا تۇسى. وسى ورتا تۇستى ساقتاپ قايىرىمدى بولۋ وڭاي شارۋا ەمەس. تارازىنىڭ ءبىر باسىنا تاسىن، ەكىنشى باسىنا زاتتى قويىپ، ەكەۋىنىڭ ءدال تەڭ تۇسىن تابۋدىڭ قيىندىعى سەكىلدى، جان دەڭگەيىندەگى ءحالدىڭ قايىرىمدىلىق كۇيىن ساقتاۋ دا وڭاي ەمەس. مىسالى مىرزا، جومارت بولۋ ونىڭ قايىرىمدىلىق ءحالىن قاداعالاپ، مۇقيات ساقتاۋمەن كەلەدى. ايتپەسە وسى جومارتتىق قايىرىمدىلىق شەگىنەن اسىڭقىراپ كەتسە، ىسىراپقورلىققا، كەمىپ كەتسە ساراڭدىققا ويىسىپ كەتەدى. ادامگەرشىلىك نەگىزى – قايىرىمدىلىقتاردى قالىپتاستىرىپ ورنىقتىرۋدىڭ ءارى ساقتاۋدىڭ وسىنداي ىجداقاتتى ارەكەت، بەينەتپەن كەلەتىن سىرى بار. ويشىلدار نەگىزدەگەن قايىرىمدىلىقتارعا قاتىستى ورتا تۇس جايى شاكارىم ولەڭدەرىندە ۇشىراسادى:

ات بولسىن، كيىم بولسىن، مىنەز بولسىن،

قۇبا توبەل ءىستى قىل جاراسىمدى.

...ارتىق الۋ،

نە كەم سالۋ،

قاپى قالۋ جاراماس.

ادامگەرشىلىكتى قۇرايتىن قايىرىمدىلىقتار اريستوتەل باستاعان ويشىلدار ەڭبەكتەرىندە اقىل مەن جان دەڭگەيىنە قاتىستى ەكى توپقا بولىنەدى دە، ولاردىڭ ادام بولۋعا قوساتىن قوماقتى ءارى وزىندىك ۇلەسى سارالانادى. ينتەللەكتۋالدىق، ويشىلدىق جانە ەتيكالىق دەپ اتالاتىن قايىرىمدىلىقتار قازاق اقىندارى اباي مەن شاكارىم شىعارمالارىندا نۇرلى اقىل، جىلى جۇرەكپەن، تازا اقىل، اق جۇرەك جانە وسىلاردان ءوربيتىن اقىل، وي، ءبىلىم، ادىلەت، راحىم، قاناعات تاعى باسقا قاسيەتتەر ارقىلى كورىنىس تابادى.

اريستوتەل ادامزاتتىڭ ۇمتىلىپ، ومىرىندە تۇتىناتىن بارشا يگىلىكتەرىن ءۇش-اق توپقا ءبولىپ، ولاردىڭ اراسىنان اقىل مەن وزگە ءارتۇرلى قايىرىمدىلىقتاردى بارىنەن دە ارتىق اسىل، بيىك ساناسا، اباي دا ومىردە ۇشىراسار كوپ قىزىق، يگىلىكتەر ىشىنەن ۇشەۋىن عانا ءسۇيۋدى ناسيحاتتاپ، ءوزىنىڭ يمانيگۇل تانىمىن ۇسىنادى:

ماحابباتپەن جاراتقان ادامزاتتى

سەن دە ءسۇي ول اللانى جاننان ءتاتتى.

ادامزاتتىڭ ءبارىن ءسۇي باۋىرىم دەپ،

جانە حاق جولى وسى دەپ ادىلەتتى.

شاكارىم اقىن دا ىرگەلى ءىلىمدى وزىنشە دامىتىپ، ادامگەرشىلىكتى ۇجدان انىعى تۇرىندە ەڭ وڭدى، تۋرا، دۇرىس جول دەپ سانايدى:

الەمدەگى دىندەردىڭ ءتۇپ ماقسۇتى

ءۇش نارسەدە بۇلجىماي قۇشاقتاسار:

قۇداي بار، ۇجدان دۇرىس، قيامەت شىن.

اللا – بارشا بولمىستىڭ باستاۋى ءارى ءوزى ماڭگىلىك، جوعالمايتىن بار بولمىس. ادام دا سونداي ۋاقىتشا، وتپەلى بولمىستىڭ ءبىرى. ياعني اللادان وزگەنىڭ بارىنە دە قيامەت كۇنى كەلەدى. اللادان باستاۋ الىپ، بۇيىرعان ءومىرى ءبىتىپ، قيامەت كۇنىنە تاپ بولاتىن ادامزاتتىڭ وسى ەكى ارالىقتاعى وڭدى، ءماندى، تۋرا جولى – ۇجدان، ياعني ادامگەرشىلىكتى بولۋ.

ءسويتىپ ماقسات ءالىپحاننىڭ «قازاق ادەبيەتىندەگى ادامگەرشىلىك ءىلىمى» اتتى زەرتتەۋ ەڭبەگىنىڭ مازمۇنى ادامگەرشىلىك ءىلىمىنىڭ قازاق ادەبيەتىندەگى كورىنىسىن كەشەندى تۇردە قاراستىرۋعا قۇرىلعان. تالداۋ، زەردەلەۋ نىساناسىنا الىنعان ج.بالاساعۇن، ا.ياساۋي، اباي، شاكارىم اقىندار ءوز ششىعارمالارىندا ادامگەرشىلىكتى ىزەرلەي ىزدەنىپ، توركىن-تەگىن تانىتا ءارى زامانىنا ساي جاڭاشىلدىقپەن جىرلاعان.      

جابال شويىنبەت،

اباي اتىنداعى قازۇپۋ-ءى

«ابايتانۋ» عىلىمي-زەرتتەۋ

ورتالىعىنىڭ ديرەكتورى، ف.ع.ك.

Abai.kz