حح-عاسىر بۇكىل الەم جۇرتىنىڭ جاعاسىن ۇستاتقان، ادام ءومىرى كوك تيىنعا تاتىماعان زورلىق-زومبىلىقتارعا تولى جالماۋىز عاسىر بولدى.  قازاق حالقى بۇرىن-سوڭدى بولماعان سۇمدىقتاردى باستان وتكەردى. اتاپ ايتقاندا، الاپات اشارشىلىق پەن ساياسي قۋعىن-سۇرگىن ميلليونداعان ءومىردى جالمادى. وعان ەكىنشى  دۇنيەجۇزىلىك سوعىس پەن بەيبىت كۇندەگى يادرولىق پوليگون سىناقتارىن قوسىڭىز. سوڭعى ەكەۋى 31 مامىر كۇنىنە كىرمەسە دە، تومەندە ءتورت قاسىرەتتى بىرگە ءسوز ەتپەكپىن. نەگە؟ حح عاسىردىڭ قاتىگەزدىك پانوراماسى تولىق كورىنۋى ءۇشىن ولاردى ءبىر تاقىرىپ اياسىندا بايان ەتكەندى ءجون سانادىم.

اشىققان دالا

اشارشىلىق – كۇللى قاسىرەتتەردىڭ كوكەسى. الايدا ونىڭ مويىندالۋى ۇزاققا سوزىلدى. ورنى تولماس قىلمىسىن كومپارتيا 70 جىل بويى جاسىردى. ازالى جىلداردا 4-5 ملن. قازاق وپات بولدى، وعان بولشەۆيكتەردىڭ ۇردا-جىق ساياساتى كىنالى. سەنسەڭىز، وسى اقيقات 1992 جىلدان بەرىدە عانا اشىق ايتىلا باستادى. قىزىل تابان قىرعىن... گەنوتسيد... تراگەديا...دەلىنىپ. قازىرگى تاڭدا قازاق اشارشىلىعىن سىرت ەلدەر دە ەستىپ-ءبىلىپ قالدى. اي استى الەم قۇلاقتانۋدا. اشتىق تاقىرىبىن كوپ جىلدار زەرتتەگەن بەلگىلى جازۋشى سماعۇل ەلۋباي «ۇلت قاسىرەتى ۇمىتىلمايدى» دەگەن ماقالاسىندا سول 1992 جىلدان ەلىمىزدە اشتىق پەن قۋعىن-سۇرگىنگە قاتىستى 30 تومدىق قىرۋار ارحيۆ ماتەريالدارى جينالدى دەيدى. شەتەلدىك زەرتتەۋشىلەر دە ات سالىسىپ جاتىر دەيدى. ماسەلەن، 2020 جىلى ارحيۆتىك دەرەكتەرگە نەگىزدەلگەن امەريكالىق تاريحشى سارا كامەروننىڭ «اشىققان دالا» اتتى ۇلكەن مونوگرافياسى جارىق كورگەن كورىنەدى.

سونداي-اق، سماعۇل اعامىز: «قازاقستاندى بولشەۆيكتەر باسقارعان 15 جىل ىشىندە، ءۇش اشتىق سالدارىنان 3,5 ميلليوننان استام قازاق قىرىلدى. ناقاقتان ناقاق. يمانى ۇيىرىلمەي، جانازاسى وقىلماي، سۇيەگى ەن دالادا شاشىلىپ قالدى» دەپ دەرەك بەرەدى. ءۇش اشتىق قاي جىلدارى بولعان؟

ءبىرىنشىسى، 1918-1919 جىلدارى ورىن الدى. رەسمي قۇجاتتار: «وسى كەزدەرى قازاقستاندا ميلليوننان استام ادام اشتان ولگەن» دەپ دەرەك بەرەدى. بۇل سول كەزدەگى قازاق سانىنىڭ شامامەن 20-22 پايىزىن قۇرايدى دەگەن ءسوز. ءسويتىپ، العاشقى اشتىق ازامات سوعىسى كەزىندە قازاق اۋىلىن اق پەن قىزىلدار اياۋسىز توناۋىنىڭ سالدارىتۇعىن.

ەكىنشى اشتىق – ازامات سوعىسى اياقتالعان 1920-1922 جىلدارى ورىن العان وپات بولدى. بۇل جىلدارى «پرودرازۆەرستكا»، ياعني «بەرسەڭ قولىڭنان، بەرمەسەڭ جولىڭنان!» دەگەن مەملەكەتتىك توناۋ زاڭداستىرىلىپ، شارۋانىڭ الدىنداعى مالىن، قولىنداعى نانىن تارتىپ الدى. قالاداعى كەڭەس وكىمەتىن اسىراۋ ءۇشىن. اشتىقپەن كۇرەس كوميسسياسىن باسقارعان جاس مۇحتار اۋەزوۆ 1922 جىل اياعىندا جاساعان بايانداماسىندا: «بۇل ەكىنشى اشتىقتان 1 ملن. 700 مىڭ قازاق قىرىلدى» دەپ مالىمدەيدى (بۇل تسيفر كوكتەن الىنعان دەۋگە قيىن، ول كۇندە جالعان مالىمەت ءۇشىن باسىڭ كەتەتىنى بەلگىلى ءجايت).

ەندى ءۇشىنشى اشتىققا كەلەيىك. ناعىز قاساپتى قىرعىن قازاقتىڭ باسىنا 30-شى جىلدار ءتوندى. «قازاقستاندا سول 1931-1932 جىلدارداعى اشتىقتان 2 ملن. 300 مىڭ قازاق، 200 مىڭ ورىس شارۋاسى قىرىلدى» دەيدى ەنتسيكلوپەديا دەرەگى. ونى ف.ي.گولوششەكين (قازاقشاسى – قۋجاق) دەگەن جانالعىش زىميان قولدان ۇيىمداستىردى. قۋجاق حالىقتى باي-كەدەي دەپ ەكىگە ءبولدى. 1928 جىلى باستالعان اۋقاتتى شارۋالاردى قۋعىنداۋ ناۋقانىنىڭ سالدارى اسا اۋىر بولدى. قازاقستاندا مال سانى 40 ميلليوننان قىسقارىپ، 4 ميلليونعا ءبىر-اق ءتۇستى. ءوزىڭىز دە ويلاڭىز، قامسىز جۇرگەن حالىق ەندى قارا شىبىنداي قىرىلماعاندا قايتەدى. جارىم-جارتىسى تەنتىرەپ جەر اۋدى، قاشتى، بوسىپ كەتتى. اكادەميك سالىق زيمانوۆ بالالىق شاقتا كورگەنىن بىلايشا جازادى: «اشتان قىرىلعانداردى اربامەن تاسىپ، قازىلعان شۇڭقىرلارعا اپارىپ تاستاپ جاتاتىن. ولاردىڭ اراسىندا تىرىلەر دە بار بولاتىن. ءالى قۇرىپ، ورنىنان تۇرا الماي قالعانداردى دا ولىلەرمەن بىرگە شۇڭقىرعا توعىتاتىن. ۇلكەندەر جۇمىستان قايتىپ كەلىسىمەن، الگى شۇڭقىرعا بارىپ اشىق-شاشىق جاتقان ولىكتەردىڭ بەتىن جاۋىپ قايتاتىن. كەمپىر، شالدار ءار جەردە قالاتىن. نەگىزىنەن 35-40 جاستاعىلار قىرىلىپ جاتاتىن». مىنە، توبە شاشىڭدى تىك تۇرعىزاتىن وسىنداي ەستەلىك جازبالار قيساپسىز كوپ.

«قازاقستاندا كىشى وكتيابر رەۆوليۋتسياسىن جاساۋ» يدەياسىن كوتەرگەن اتىڭ وشكىر گولوششەكين-قۋجاق ءتورت تۇلىك مالدى «اشا تۇياق قالدىرماي» تەگىس سىپىرىپ العانىن كوزىمەن كورگەن قاراعاندى وبلىسى، شەت اۋدانىنىڭ تۇرعىنى، قاسىم سىرىمبەتۇلى دەگەن ازامات وسى  احۋالدى بىلاي دەپ ولەڭ ەتىپتى:

1932 جىل. كەلدىڭ كەڭەس، مالمەن ەگەس،
كورسەڭ جيناپ الىڭدار.
كولحوز قۇردىڭ، كەدەيدى «ۇردىڭ»،
ىشكىزدىڭ جالعىز قازاننان.
اشتان ءولدىم، سەنەن كوردىم،
ولگەنىم جوق اجالدان.
نەنى ءبىلدىڭ، ەلدى قىردىڭ،
جەتكىزەم دەپ مۇراتقا.
جەتكىزبەدىڭ، جەرگە تىقتىڭ،
اپاردىڭ ايداپ سىراتقا (كورگە).
بىرىك دەدىڭ، ىرىكتەدىڭ،
ىلعي عانا كەدەيدى.
ءولدى كەدەي، تاماق جەمەي،
سوتسياليزم دەگەن وسى ما؟

ولەڭ اۆتورى، ارينە، «حالىق جاۋى» دەگەن ايىپپەن يتجەككەنگە ايدالعان.

ءسويتىپ، 1931 جىلعى اشارشىلىق جۇت سياقتى تابيعات قولايسىزدىعى ەمەس، قولدان جاسالۋىمەن ەرەكشە. مالدىڭ ورنى قايتا تولۋ ءۇشىن 3-4 جىل ۋاقىت كەرەك بولعان. جۇت جەتى اعايىندى دەگەندەي، اشتىقتان السىرەپ اۋىرعان، سوندىقتان شەتىنەگەن ادامدار قارامى 1937 جىلدارعا دەيىن تولاس تاپپاعان.

تاريح شىندىعى لاق ەتپەي، تام-تۇمداپ اشىلادى استە.  رەتى كەلگەن سوڭ ايتقان ءجون، قازاقستان مەن ۋكراينا ەتى ىشكى رەسەيگە، ال استىعى كەمە-كەمەگە تيەلىپ، بەرىسى گەرمانياعا، ءارىسى اقش-قا جونەلتىلگەن ەكەن. ستانوكتار، زاۋىت جابدىقتارى مەن وزىق تەحنولوگيالار ايىرباسىنا. «يندۋسترياليزاتسيا سترانى» دەگەن 1-ءشى بەسجىلدىقتا (1928-1932 جىلدار) تراكتور شىعاراتىن ساناۋلى زاۋىتتار (حاركوۆ، ستالينگراد، چەليابينسك قالالارىندا) بوي كوتەردى. ءار كولحوزعا ءبىرلى-ەكىلى «حتز» ماركالى تراكتور بەرىلدى. بىراق، زاۋىتتاردىڭ كوبىسى قۇپيا تۇردە، قارۋ-جاراق (سامولەت، تانك، زەڭبىرەك) شىعارۋعا ارنالىپ سالىنعان كورىنەدى (بولشەۆيكتەر كۇللى الەمگە سوتسياليزم ورناتپاقشى ەدى). ستالينگە قاراما-قارسى كۇش قاجەت بولعاندا، تارازى باسىن تەڭەلتۋگە گەرمانيادا گيتلەر تاققا وتىردى. بىلە ءجۇرىڭىز وقىرمان، ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىس ءورتى تۇتانۋىنا ەكى رەجيم دە ء(بىرى كوممۋنيستىك، ءبىرى فاشيستىك) تەڭدەي سەبەپكەر بولدى.

سونىمەن، اشارشىلىق – قازاقتىڭ تەڭ جارتىسىن جالماعان ۇلتتىڭ ۇلى قاسىرەتى.  ونىڭ ماڭگى جازىلماس جارامىز بولىپ قالا بەرەرى ءسوزسىز.

قۋعىن-سۇرگىن زوبالاڭى

قىزىعى، ساياسي رەپرەسسيا مەن اشارشىلىق ەگىز. ءبىرىن ءبىرى ەرتە جۇرەدى. بولە-جارا قاراۋعا كەلمەيدى. كەڭەس وكىمەتى ورناعان سوڭ حالىق زومبىلىقتان (كامپەسكە، حالىقتان مال مەن استىقتى تارتىپ الۋ، كۇشتەپ ۇجىمداستىرۋ) كوز اشپادى. ساياسي تەررور، اسىرەسە،  1934 جىلدان (وسى جىلى ءستاليننىڭ سۇيىكتى شاكىرتى كيروۆ وپات بولعان-دى) كۇش الدى. ايتالىق، 1935 جىلى قارلاگتا 25127 ادام تۇتقىندا وتىرسا، كەلەسى جىلى بۇل سان 37 958 ادامعا جەتىپتى.  اقىن عالىم جايلىباي «قارا ورامال» پوەماسىندا ايتقانى:

ادامزاتتىڭ اردا ەمگەن اسىلدارى،
ارىعانى، اتىلىپ، اسىلعانى...
قاراعاندى لاگەرى – قارا ورامال،
جيىرماسىنشى عاسىردىڭ باسىنداعى...

ستاليندىك تەرروردىڭ شىرقاۋ شەگى – 1937-38 جىلدارى گپۋ (گلاۆنوە پوليتيچەسكوە ۋپراۆلەنيە) تىڭشىلارى كۇن-ءتۇن دەمەستەن «حالىق جاۋىن» ىزدەۋمەن اينالىستى. ەل ولارعا «ءۇش ءارىپ» نەمەسە «ۇندەمەستەر» دەپ ات قويدى. تيتتەي نارسەگە بولا، ءبىر ۋىس بيداي، جارتى قاپ جارما دەگەندەي، ۇستالساڭ بولدى، ءبىتتى. قارلى سىبىردەن (قازاقتار «يتجەككەن» دەيدى), يا تەمىر توردىڭ ارعى جاعىنان بىراق شىعاسىڭ. قويشى، ايتەۋىر، گۋلاگ (گلاۆنوە ۋپراۆلەنيە لاگەرەي) باراكتارىنا 5 ملن. ادام توعىتىلعان. قازاقستاندا ەكى لاگەر: كارلاگ (كاراگاندينسكي لاگەر) جانە الجير (اكمولينسكي لاگەر جەن يزمەننيكوۆ رودينى) ايگىلى بولدى.

ۆىشينسكي، ەجوۆ، بەريا... بۇلار جىلاعان بالا تىنشىعا قالاتىن ەسىمدەر. چەكيستەر، اسىرەسە، زيالى قاۋىمعا قىرعيداي ءتيدى.  قاي ۇلتتىڭ دا  مايەگى – وقىعاندار تۇگەلدەي دەرلىك اتىلدى، ايدالدى. ناۋبەتتەن ءىرى مەملەكەت قايراتكەرلەرى، جوعارى بيلىكتەگى شەنەۋنىكتەر مەن پارتيا باسشىلىعى دا سىرت قالعان جوق. سول 1930-1940 جىلدارى گۋلاگ ازابىن تارتقان ميلليونداعان جانداردىڭ ءتىرى قالعاندارى ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىسقا اتتاندى. ولار بولماعان ايىبىن «قانىمەن جۋادى» دەلىنىپ، ارينە، الدىڭعى شەپكە ايدالدى.

قازىرگى قازاق قوعامىنىڭ ەڭسەسى تومەن، نامىسى جۇتاڭ بوپ تۇر. جاعىمپازدىق، قورقاقتىق، جالتاقتىق، ساتقىندىق سياقتى تەرىس مىنەزدەردەن دە ارىلا قويار ءتۇرى كورىنبەيدى. نەگە؟ ءوز بىلۋىمشە، بۇل 1953 جىلعا دەيىن سوزىلعان جەكە باسقا تابىنۋشىلىق پەن قۋعىن-سۇرگىن ءسيندرومىنىڭ سالدارى. قالاي دەسەك تە، ستالينيزم دەرتى ۇلت دەنەسىن ءالى كۇنگە سىزداتىپ تۇرعان بىتەۋ جارانىڭ ءبىرى ەكەنى ءسوزسىز.

ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىس قىرعىنى

قازاقستاننان قان مايدانعا 1 ميلليون 200 مىڭ ادام اتتانىپ، ونىڭ 700 مىڭى قۇربان بولعان. بۇل رەسمي دەرەكتەردە، شىندىعىندا قازاق ەلىنەن مايدانعا اتتانىپ، ونان قايتپاي قالعاندار ەكى ەسە كوپ بولعان. تاۋەلسىز ساراپشىلار وسىنى بەكىتەدى. سوعىستان سوڭ،  بەكەردەن بەكەر جازالانىپ، تۇرمەگە توعىتىلعاندار قانشاما دەسەڭىزشى. تۇتقىنعا ءتۇسسىن، مەيلى، وكوپتىڭ ارعى جاعىنا تاپ بولسىن، وعان بوزداق كىناسى قانشا؟ ءبىر انىعى، كرەمل باسشىلىعى جىبەرگەن قاتەلەر وراسان بولعان. مىسالعا قازاقستاننان حاركوۆ قالاسى تۇبىنە جەتكەن اتتى اسكەر ديۆيزياسى تۇتاستاي قىرىلعانىن ايتساق تا جەتكىلىكتى. سەبەبى، قارۋ-جاراق جوقتىڭ قاسى، اتتىلى ديۆيزيانى تانكىگە قارسى ايداپ سالعان. ءيا، سوعىس شەجىرەسى قۇپيا مەن قياناتقا تولى. بۇگىنگى ۇرپاق بىزدەرگە «ۇلى وتان سوعىسى» دەپ جار سالۋ، جەڭىس كۇنى دەپ تويلاۋ – ارۋاقتارعا وبالدىق! ءبىر ءتاۋىرى، بىرتىندەپ ارىلىپ كەلەمىز. بارشا اي استى الەم سەكىلدى «ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىسقا قاتىسۋشى ەلمىز» دەسەك، ونان تاقيامىز تارىلماسا كەرەك-ءتى.

يادرولىق اتوم پوليگونى قاسىرەتى

ءستاليننىڭ سوڭعى لاڭى – سوۆەت وداعىن «يادرولىق قارۋ جارىسى» دەگەن پالەگە كىرىكتىرىپ كەتتى. شاكارىم «جان بيلەمەي، ءتان بيلەپ، ادامنىڭ سورى قاينادى» دەمەكشى، «يادرولىق قالقان!» دەگەنگە نانىپ، بەيبىت كۇندە جارتى ميلليون قازاق جان بەردى. ءوز حالقىن قىرعان مەملەكەتتەن ساقتاسىن...

العاشقى اتوم بومباسى 1949 جىلدىڭ 29 تامىزىندا جارىلىپ، سونان قىرىق جىلى بويى سەمەي ءوڭىرى دۇمپۋدەن كوز اشپادى. جەردىڭ ءۇستى، استى دا ۋلاندى. ەكولوگيا ءبۇلىنىپ، وزەن، سۋدىڭ تابانى عانا قالدى، قۇدىقتار بىتەلدى.  اتوم كولى پايدا بولدى. حالىق شىبىنشا قىرىلماعاندا قايتەدى. اتوم ساۋلەسىن العان ادامداردىڭ جالپى سانى ميلليوننان (!) اسقان. بۇل اناۋ-مىناۋدىڭ ەمەس، سۋتەگى بومباسىنىڭ «اتاسى» اكادەميك اندرەي ساحاروۆتىڭ ەسەبى. راس، قىلمىستى سۋ بەتىنە شىعاراتىن ارحيۆ جويىلعان. بىراق يادرولىق ەپيتسەنتر اۋماعىندا وسكەن بىزدەر، ءارحيۆسىز-اق قانىقپىز، ءولىم-ءجىتىمدى كوزىمىز كوردى، قۇلاعىمىز ەستىدى. يادرولىق سىناقتارعا قىرۋار قارجى قۇيعان ەسەر وكىمەت ونىڭ زاردابىن جەتە بىلمەدى دەيىك. بىراق عالىمدارعا نە جورىق؟ ولاردىڭ قالىڭ جۇرتتىڭ اماندىعىنا شي باسىن سىندىرماعانى وكىنىشتى. بۇل قىلمىس پا – قىلمىس! قايتىپ اقتارسىڭ؟ سول عالىم-زالىمداردىڭ سەركەسى كۋرچاتوۆقا قالا اتاۋىن بەرۋىمىز – جارامسىز قىلىق، ول ول ما، ماسقارالىق!

قورىتىندى ءسوز

وسى ايتىلعان قازاق ەلى قاسىرەتىنىڭ تورتەۋى دە – بوداندىق قامىتىنىڭ كەسىرى، كرەملگە كوزسىز باعىنىشتى بولۋدىڭ سالدارى ەكەنى حاق. ءارى اۋىر ساباعى تاريحتىڭ. ول ساباق – تاۋەلسىزدىك دەگەن كيەنى باعالاۋ كەرەكتىگى. راس، ناعىز ەركىن ەلمىز دەپ كەۋدەمىزدى كەرۋگە ەرتەرەك. سانى از ەرگەجەيلى حالىققا اينالدىق، سانا-سەزىم، ادەت-عۇرىپ ەروزياسى اناۋ، ءتىلدىڭ ءحالى مىناۋ دەگەندەي. اباي جارىقتىق: «دۇنيەدە ەشنارسەدە بايان جوق ەكەنى راس، جاماندىق تا قايدان بايانداپ قالادى دەيسىڭ؟ قارى قالىڭ، قاتتى قىستىڭ ارتىنان كوگى مول جاقسى جاز كەلمەۋشى مە ەدى؟» دەيدى. سول سياقتى مىنا بۇققان زامان وتەر، شىنايى تاۋەلسىزدىك – قايناعان ءومىر دە كەلەر. سوعان راقىمدى اللا جار بولعاي!

اسان وماروۆ،

عالىم-جۋرناليست

Abai.kz