قازاق قازاق بولعالى ۇلتىمىزدىڭ ومىرىندە ەڭ ماڭىزدى ورىن الاتىن دۇنيە - ول ونىڭ تويلارى. بالانىڭ تۋعانى، ونىڭ جىل سايىنعى تۋعان كۇندەرى، تۇساۋ كەسۋى، سۇندەتكە وتىرعىزىلۋى، مەكتەپكە بارۋى، ارمياعا شىعارىپ سالۋى جانە وتان الدىنداعى بورىشىن وتەپ ودان ورالۋى، ۇيلەنۋى، وسىنىڭ ءبارى توي.

ايتەۋىر قويشى وسى دۇنيە جۇزىندە قازاقتان تويدى كوپ جاسايتىن حالىق جوق شىعار. ءبىر قاراعاندا تويدىڭ كوپتىگىنىڭ ەشقانداي ابەستىگى جوق. بۇل حالقىمىزدىڭ ەجەلدەن كەلە جاتقان سالت-ءداستۇرى. تويىمىز تويعا ۇلاسا بەرسىن. قازاقتىڭ تويى بىتپەسىن. بىراق وسى ماسەلەنىڭ اينالاسىندا ءبىر «بىراق» دەگىزەتىن نارسە بار. ول توي وتكىزۋدە بۇگىنگى كۇنى بەل الىپ بارا جاتقان باسەكەلىك، ىسىراپشىلىق ماسەلەسى. ەرتەرەكتە دە قازاق تويدى كوپ جاساعان، بىراق ول كەزدە اركىم شاماسىنا قاراي، ارالارىندا جورعا جۇرەتىن نەمەسە دوربا جۇرەتىن تويلار بولاتىن. شاماسى كەلگەندەر وتىز كۇن ويىن، قىرىق كۇن تويىن جاسايتىن. ال شاماسى كەلمەگەندەر وزدەرىنىڭ الدەرىنە قاراي، تەك قانا جاقىندارىنىڭ قاتىسۋىمەن، شاعىن توي جاسايتىن. كەڭەس ۇكىمەتى كەزىندەگى تويلار دا ەسىمىزدە، بۇگىنگىدەي استا توك ىسىراپشىلىق بولعان ەمەس. ەندى مىنە بۇگىنگى كۇنى ەلىمىز ەگەمەندىك الىپ، ءوز قولىمىز وزىمىزگە جەتىپ، حالقىمىزدىڭ ۇمىت بولعان سالت-داستۇرلەرىن ورالتىپ، جاڭعىرتىپ جاتىرمىز. ونىڭ ءبارى دۇرىس، وتكەنىمىزدى ورالتپاي، سالت-ءداستۇرىمىزدى جاڭعىرتپاي ەگەمەندى ەل بولۋىمىز قيىن. بىراق ءداستۇردىڭ دە وزىعى بار، توزىعى بار دەگەن قازاق. ەسكىنىڭ ءبارىن بۇگىنگى ومىرىمىزگە جاپسىرا بەرمەي، وزىعىن الىپ، توزىعىن وتكەن تاريحتىڭ ەنشىسىنە قالدىرعانىمىز دۇرىس شىعار. توي وتكىزۋ بولسىن، باسقا بولسىن، قازاقتىڭ كورپەڭە قاراي كوسىل دەگەن قاعيداسىن ۇستانعان دۇرىس سياقتى. ايتپەسە، كورىپ ءجۇرمىز عوي ۇيات بولادى، ەلدەن قالمايىق دەپ، باسەكەگە قاتىسىپ توي وتكىزۋ ءۇشىن جالعىز سيىرىن ساتىپ، ونىڭ ۇستىنە بانكتەن نەسيە الىپ، ارتىنان تالاي جانۇيا بانكروتقا ۇشىراپ جاتادى. جاس سەميالاردىڭ كوپ ۇزاماي اجىراسىپ جاتۋى دا وسى جامان ادەتىمىزدىڭ سالدارى ەكەنى بەلگىلى. الەۋمەتتىك جەلىلەردە كورىپ ءجۇرمىز، الماتىدا بەس ءجۇز ادام شاقىرعان توي ءوتىپتى، شىمكەنت ودان قالا ما، مىڭ ادام قاتىسقان توي جاساپتى بىرەۋ. اقتاۋداعى تويدا تويحاناعا اتپەن كىرسە، شىمكەنتتە ليمۋزينمەن كىرىپ جاتىر. بىرەۋلەرى ۆەرتولەتتەن بەس مىڭدىق كۋپيۋرالى اقشا شاشسا، ەندى ءبىرى تويشى قاۋىمعا بريلليانت تاراتىپ جاتىر. ەندى تويدى ەلىمىزدىڭ مەگاپوليستەرىن قويىپ، شەت ەلدە ستامبۋلدا وتكىزىپ جاتىرمىز. ەلىمىز، حالقىمىز قاتتى سىيلايتىن، ونەرىن ءسۇيىپ تاماشالايتىن اينۇر سياقتى حالىققا ءسوزى وتەتىن، حالىققا شىندىقتى ايتادى،  وزىق سالت-داستۇرلەردى جارنامالايدى دەپ جۇرگەن ونەر ادامدارىنىڭ ىستەپ جۇرگەنى مىناۋ. بارا-بارا بۇگىن اينۇر تويدى ستامبۋلدا وتكىزسە، ەرتەڭ بالالارى ەرجەتكەندە جانداربەك تويدى ماياميدە نەمەسە لاس-ۆەگاستە وتكىزەتىن شىعار.

قازاقتىڭ ادەمى سالتتارىنىڭ ءبىرى قۇدالىق قوي. قازاق قۇداسىن قۇدايداي سىيلاعان، سوندىقتان قۇدالارىنا شاماسى كەلگەنشە سىي-سياپاتىن كورسەتۋگە تىرىسقان. بىراق بۇرىن قۇدالىق قالاي وتكەن؟ قۇدالىقتىڭ نەگىزگى ماعىناسى، ول ەڭ جاقىن ادامداردىڭ قاتىسۋىمەن قۇدالارىنا ءۇيدى كورسەتۋ جانە ولارعا كيىت كيگىزۋ سياقتى قۇرمەتتەرىن كورسەتۋ. ال بۇگىنگى كۇنى قۇدالىقتى ءبىز ەكىنشى تويعا اينالدىرىپ ءجۇرمىز. ونى مىندەتتى تۇردە مەيرامحانادا، بىرنەشە جۇزدەگەن ادام شاقىرىلىپ، اسابانىڭ، انشىلەردىڭ، بيشىلەردىڭ قاتىسۋىمەن وتەدى.

ءبىزدىڭ باتىس ايماقتارىمىزدا ەجەلدەن كەلە جاتقان امال مەرەكەسى نەمەسە كورىسۋ دەگەن تاماشا سالت بار. ول ناۋرىزدىڭ 14-جۇلدىزىندا جاسى كىشىلەر ۇلكەندەردىڭ ۇيىنە كەلىپ امانداسىپ، جىلدان امان شىققانىنا، كەلىپ جاتقان جاڭا جىلعا قۇتتى بولسىن ايتىپ شىعادى. ارالارىندا ارازدىق بولسا نەمەسە ءبىر-ءبىرىن كوپتەن بەرى بەلگىسىز سەبەپتەرمەن كورمەي جۇرگەن بولسا، ءبىر-بىرىنەن كەشىرىم سۇراپ، تاتۋلاسىپ جاتادى. وسى قازاعىمىزدىڭ ادەمى سالتىن دا قازىر باسەكەلەستىككە اكەلىپ ۇرىندىردىق. سوڭعى كەزدە بۇل مەرەكەنى دە كوبىسى مەيرامحانالاردا وتكىزۋدى ادەتكە اينالدىردى.

وسىدان بىرنەشە جىلدار بۇرىن وسى قازاقستاننىڭ قاي قالاسىندا ەكەنى ەسىمدە جوق، ءبىر جاڭادان وتاۋ تىككەن جاستار تويعا دەپ جيناعان قاراجاتتارىنا بالالار ۇيىنە بارىپ، داستارحان جايىپ، كوڭىلدەرى ءپاس بالالارعا ءبىر مەرەكە ۇيىمداستىرعانى ەسىمدە. مەن سوندا وسى جاستارعا سونداي ريزا بولىپ، وسى ءداستۇر جالعاسىن تاپسا ەكەن، ەلىمىزدە سول ءبىر جۇقپالى اۋرۋ «باسەكەگە» توقتاۋ بولىپ، حالقىمىز وسىنداي ساۋابى مول ىسكە بەت بۇرسا دەپ ارمانداعانمىن. اللاعا شۇكىر ەلىمىزدىڭ جاعدايى جاقسى، اۋحاتتى ادامدار جەتكىلىكتى. ارينە سول كىسىلەر وزدەرىنىڭ بايلىعىن، مۇمكىنشىلىگىن حالىققا كورسەتكىسى كەلەتىن بولار. بىراق ونى باسقاشا دا كورسەتۋگە بولادى عوي. ەلىمىزدە ءالى دە جەتىمدەر ءۇيى، قارتتار ءۇيى جەتكىلىكتى. نەگە سولارعا كومەك كورسەتىپ باسەكەلەسپەسكە. قانشاما تۇرمىسى تومەن وتباسىلار بار، سىرتتان كوشىپ كەلگەن قانداستارىمىز بار. ولاردىڭ كوبىسى ءۇيسىز-كۇيسىز ساياجايلاردا، ۆاگونچيكتەردە، گاراجداردا تۇرىپ جاتىر. نەگە سولارعا كومەكتەسىپ جارىسپاسقا، ەگەر بايلىقتارىڭىز تاسىپ جاتسا. ەلىمىزدىڭ سولتۇستىگى، شىعىسى حالقى ازايىپ بوساپ جاتىر، وعان الاكوزدەنىپ جۇرگەن كورشىلەرىمىز بار. ەگەر سەن شىن حالقىڭنىڭ پاتريوتى بولساڭ، مۇمكىندىگىڭ بولسا سول ايماقتاردان جاقسىلاپ ءۇي سالىپ، كوشىر وڭتۇستىكتىڭ وتباسىلارىن. ولارعا جاعداي جاسا. ون ءۇي سال، ءجۇز ءۇي سال، وسىلاي جارىسىڭدار. قانداي ساۋاپقا يە بولاسىندار.

وكىنىشكە وراي جاڭاعى ايتقان ادەمى باستامانى ەشكىم جالعاستىرمادى. ءبىز باسقا جولعا ءتۇسىپ كەتتىك. سوندا ءبىز، اينالايىن قازاقتار-اۋ، قايدا بارا جاتىرمىز. وسىعان توقتاۋ سالاتىن، وسى ماسەلەلەردى ءبىر دۇرىس ارناعا بۇراتىن بىرەۋ بار ما؟ ەرتەرەكتە بيلەر بولاتىن، اۋزى دۋالى اقساقالدار بولاتىن، سول كىسىلەردىڭ ايتقانىنا توقتايتىن حالىق. قازىر سونداي اقساقالدار قايدا، تولە، قازىبەك، ايتەكەدەي بيلەر، قۇنانباي، اباي، ءماشھۇر ءجۇسىپ سەكىلدى اقساقالدار جوق پا؟ قازاق حالقى سونشاما مايدالانىپ كەتكەنى مە؟ الدە جەتپىس جىل بولشەۆيكتەر باسىمىزدان ۇرىپ-ۇرىپ ماڭگۇرتكە اينالدىرىپ جىبەردى ما؟ قازاقستان ءدىني باسقارماسى دا بۇل ماسەلەگە ارالاسقىسى كەلمەيتىن سىڭايلى. ال مەملەكەتتىك باسقارۋ ورگاندارى بۇل تەك قوعامنىڭ ءوزىنىڭ رەتتەيتىن ماسەلەسى دەگەن قاعيدانى ۇستانۋدا. سوندا قالاي وسى بەتىمىزبەن كەتە بەرمەكپىز بە؟

سامەت ىقىلاسۇلى بايقوڭىروۆ,

اقتاۋ قالاسى

Abai.kz