• ۇلتتىق تانىم

ۇلتتىق تانىمنىڭ تاس-تالقانىن شىعارىپ، ۋاتىپ جىبەرۋ ءۇشىن توتاليتارلىق جۇيەنىڭ تەپكىسىندە وتكەن جەتپىس جىل دا از ۋاقىت بولماعاندىعىنا ءوزىنىڭ سالت-داستۇرلەرىنەن كوز جازىپ قالعان جۇرتىمىز كۋا. جەر بەتىندە اتا-بابالارىنان مۇرالانعان ءداستۇرلى مادەنيەتىنىڭ زارەدەي جەرىن وزگەرتپەۋ جولىندا باسىن بايگەگە تىگەتىن ۇلتتار قانشاما؟ كەرىسىنشە، ۇلت مۇلكىنە جاۋاپسىز، بارىنشا سالاق قارايتىن ەكى حالىق بولسا، ءبىرى – ءبىزدىڭ جۇرت ەكەنىن جاسىرا المايمىز. ارينە، بۇل جۇرە كەلە جولدان تاپقان توراي توبىق «قاسيەتىمىز»، ايتپەسە قازاق دەگەن قانى تازا، جىلقى مىنەزدى جايساڭ حالىق بولعان. «اتتىڭ جالى، اتاننىڭ قومى» دەپ جۇرگەن ءداۋىر-داۋرەندى ناداندىق دەپ ساناۋدان تۋعان سانا اقاۋلىعىنىڭ زارداپتى سالدارىنىڭ ءبىرى – وسى.

• ۇلتتىق تانىم

ۇلتتىق تانىمنىڭ تاس-تالقانىن شىعارىپ، ۋاتىپ جىبەرۋ ءۇشىن توتاليتارلىق جۇيەنىڭ تەپكىسىندە وتكەن جەتپىس جىل دا از ۋاقىت بولماعاندىعىنا ءوزىنىڭ سالت-داستۇرلەرىنەن كوز جازىپ قالعان جۇرتىمىز كۋا. جەر بەتىندە اتا-بابالارىنان مۇرالانعان ءداستۇرلى مادەنيەتىنىڭ زارەدەي جەرىن وزگەرتپەۋ جولىندا باسىن بايگەگە تىگەتىن ۇلتتار قانشاما؟ كەرىسىنشە، ۇلت مۇلكىنە جاۋاپسىز، بارىنشا سالاق قارايتىن ەكى حالىق بولسا، ءبىرى – ءبىزدىڭ جۇرت ەكەنىن جاسىرا المايمىز. ارينە، بۇل جۇرە كەلە جولدان تاپقان توراي توبىق «قاسيەتىمىز»، ايتپەسە قازاق دەگەن قانى تازا، جىلقى مىنەزدى جايساڭ حالىق بولعان. «اتتىڭ جالى، اتاننىڭ قومى» دەپ جۇرگەن ءداۋىر-داۋرەندى ناداندىق دەپ ساناۋدان تۋعان سانا اقاۋلىعىنىڭ زارداپتى سالدارىنىڭ ءبىرى – وسى.

ءداستۇر – قاتىپ-سەمىپ قالعان دوگما ەمەس، دامىپ وتىراتىن جاندى قۇبىلىس. دەسە دە، ورىنسىز وزگەرتۋلەردى كوتەرە المايتىن وتە شىڭىلتىر دۇنيە. سوندىقتان كونەنىڭ كەز كەلگەن دۇنيەسىن ءوز ىڭعايىمىزعا، بۇگىنگى جەتكەن ءبىلىم-پاراساتىمىزعا لايىقتاپ، زورلاپ ءيىپ الامىز دەپ ءجۇرىپ، قيراتىپ الۋىمىز عاجاپ ەمەس. راس، سوڭعى ۋاقىتتا حالقىمىزدىڭ عاسىرلار بويى جاساعان ءتول مادەنيەتى – تۇتىنعان نانىم-سەنىمدەرى مەن ءداستۇرلى دۇنيەتانىمىنا ءجۇردىم-باردىم قاراۋشىلار قاتارى ولشەۋسىز ءوسىپ وتىر. قازاقتا: «الدىرعان اناسىنىڭ قوينىن اشادى» دەگەن ۇلاعات بولعان. بابالار ءتالىمى مەن عازيز انالار تاربيەسىن جەتە بىلمەيتىندەر، قاساقانا بىلگىسى كەلمەيتىندەر بولاشاقتا وسىنىڭ كەبىن كيىپ جۇرمەسىن دەڭىز.

مەن رەتى كەلگەندە حالىق اراسىنداعى توي-تومالاق، اس-جيىندارعا قاتىسىپ جۇرۋگە تىرىساتىن قازاقتىڭ ءبىرىمىن. «ەستىمەگەن ەلدە كوپ» دەگەن ەمەس پە؟ قالا جاعدايىندا جاڭا تۇسكەن كەلىن مەن كۇيەۋ بالانى قاتار تۇرعىزىپ قويىپ، سينتيزاتورمەن بەت اشقانعا دا كوندىك. ومىراۋىندا ەمىزۋلى بالاسى مەن ەتەكتەن تارتىپ تۇرعان شەكەسى شوقپارداي ۇلى بار كەلىنشەكتىڭ بەتىن اشقاندى دا كوردىك. تىزە بەرسەڭ قازىر مۇنداي سوراقىلىقتاردان كوز اشا المايسىز. كەي جەرلەردە كەلىن تۇسكەن كۇنى بەتىن ءبىر اشىپ، ەكى-ءۇش جىلدان سوڭ، «ۇلكەن تويىن» جاساعاندا جانە ءبىر قايتالاپ جىبەرەتىن ادەت تە بار ەكەن. وسىنىڭ ءبارى اتا-بابا سالتىن ارداقتاۋعا تىم قىرسىزدىعىمىزدىڭ بەلگىسى ەمەس پە؟!

باسقانى بىلاي قويعاندا، قاراپايىم بەسىك جىرىن ەستىمەي وسكەن باقىتسىز بۇلدىرشىندەرىمىز قانشاما؟ دالالىق داستۇردە بولاشاق ازاماتتىڭ تاربيەسىنىڭ وزەگى مەن نەگىزى العاشىندا اناسىنىڭ ايتقان بەسىك جىرىنىڭ اۋەنىمەن ءسىڭىستى بولماۋشى ما ەدى؟ سودان دا بولار، بالا تاربيەسىنىڭ باسىم بولىگىمەن ءبىزدىڭ ابزال انالارىمىز اينالىسقان. تەحنوگەندى ءومىرسالت مۇنىڭ بارىنە تەجەۋ سالىپ، قازىر دالالىق داستۇرلەر تولىق جۇتىلدى. سونشاما بايتاق تالىمنەن سوقا باسى سوستيىپ «قازاق» دەگەن اتىمىزدىڭ عانا قالعانىنا قىنجىلاسىڭ. بۇل – تاياۋ ونجىلدىقتاردىڭ جەمىسى ەمەس، تىم ۇزاق مەرزىمگە باعدارلانعان، ۇلتتىق داستۇرلەردىڭ تامىرىنا بالتا شاپپاق نيەتتەگى جادىگوي «جاناشىرلاردىڭ» قۇرعان تورى.

قازاق قىز بالانى ەرەكشە قۇرمەتتەۋ ارقىلى انانى ارداق تۇتىپ، ارىنا بالاۋدى داعدىعا اينالدىرعان حالىق. بۇل وتە ەرتە داۋىرلەردە، ءتىپتى ىلكىدەگى «انا ەركى» زامانىنان دا بۇرىنىراق، ادام-ادام بولىپ قالىپتاسقان ەستە جوق ەسكى كۇندەردەن شەرۋ تارتقان ءۇردىس. انتيكالىق ادەبيەتتەردە، ەجەلگى گرەتسيا ميفتەرى مەن اڭىزدارىندا ءتۇن، اي، تاڭ، كۇن – اۋەلدە ايەل قۇدايلاردىڭ ەسىمدەرى بولعاندىعى ايتىلادى. ءبىزدىڭ جىل ساناۋىمىزدان ءۇش جارىم مىڭ جىل بۇرىن داۋىرلەگەن الەمدەگى ەڭ كونە دىندەردىڭ ءبىرى، كەيىن حريستيان مەن يسلام الەمىنە زور ىقپالىن تيگىزگەن زورواستريزمدە سۋ قۇدايىنىڭ اتى – اپام-ناپام. «اپا» ءسوزى كۇنى بۇگىنگە دەيىن ءبىزدىڭ تىلدىك قولدانىسىمىزدا باستاپقى مازمۇن-قالپىن ساقتاپ، ايەل زاتىنا ىزەت ءبىلدىرۋدىڭ ەڭ جوعارعى جول-جورالعىسى رەتىندە كۇندەلىكتى تۇرمىس-تىرشىلىگىمىزدە ءالى پايدالانىلىپ كەلەدى. تۇرىك ناسىلدەس حاكاس جۇرتى ايەلدىك باستاۋ – قۇداي-انا ەسىمىن «التىن ۇماي» دەيدى. بۇل كادۋىلگى «ۇما» (ايەلدىڭ مۇشەسى) دەگەن سوزدەن شىققان. ال، «التىن» دەگەن ءسوز كەيىن كەلە ايەلدەر تاعاتىن اشەكەي بۇيىمداردىڭ سيمۆولىنا اينالعان.

حاكاس حالقىندا ساقتالعان «بابانىڭ كۇمىس پاحانى» دەگەن دە ميفتىك ۇعىم بار. «پاحان» – قازاقتاعى كادۋىلگى «باقان» سوزىمەن ەگىز ماعىنا بەرەدى. ورىستار اتالمىش ءسوزدى قىلمىس الەمىندە ءالى كۇنگە دەيىن «اۆتوريتەت» دەپ اۋدارىپ ءجۇر. بۇل – اتا-بابالارىمىزدىڭ جاراتىلىس زاڭى تۋرالى وتە ەسكى ميفتىك تۇسىنىكتەر جيىنتىعى. تۋىسقان حاكاس حالقىنىڭ ەسكى اڭىزدارىندا وسى «كۇمىس پاحان» مەن «التىن ۇما» كەزدەسكەننەن سوڭ جەر بەتىنە ادام بالاسىنىڭ ۇرپاعى كەلگەندىگى تۋرالى ايتىلادى. مۇنداي تيپولوگيالىق ورتاق موتيۆتەر ادام-اتا مەن حاۋا-اناعا قاتىستى يسلام ءدىنى اڭىزدارىندا دا كەزدەسەدى. كونە حاكاس تىلىندەگى «پاحان-باقان» ءسوزى باستاپقى ماعىناسىن جويىپ، قۇبىلا كەلە كوشپەندى حالىقتار ءۇشىن قارا ءۇيدىڭ شاڭىراعىن تىرەپ تۇراتىن تىرەۋىش قۇرالدىڭ اتىنا اينالىپ كەتكەن. دالا مادەنيەتىندە كۇنى كەشەگە دەيىن بوسانا الماي قينالعان تۇمسا كەلىنشەكتەردىڭ قارا ءۇيدى قاق جارىپ، ورتاسىنا ورناتىلاتىن ادال باقانعا (پاحان) ارقان كەرىپ، اسىلىپ تولعاتۋى بۇگىندە اسىل ماعىناسى ۇمىت بولا باستاعانىمەن تەگىن ىرىم-سالت ەمەس-ءتىن. بۇل دا ەجەلدەگى ادامزات بالاسىنا ورتاق، فاللوسقا (كۇمىس پاحان – ەرلەردىڭ مۇشەسى), دۇنيەنى تىرەپ تۇرعان قۇدىرەتتى كۇشكە تابىنۋدان قالعان كونە مادەنيەتتەردىڭ جۇرناعى. كەيىن كەلە كۇمىس ءسوزى (كۇمىس پاحانى) – ەر ادامدار پايدالاناتىن اشەكەي زاتتاردىڭ سيمۆولى رەتىندە قالىپتاسقان. كۇمىس اشەكەيمەي بايلانىستى باسقا راسىمدەردى بىلاي قويعاندا، ءبىزدىڭ قازاق ەر-توقىم سوققاندا تەك قانا كۇمىس شەگە پايدالانعان. بۇل بولەك اڭگىمە...

سونىمەن... التايلىقتار ۇعىمىندا تومەنگى دۇنيە يەسى بولىپ سانالاتىن ەرلىك حان (يرليگ) دا جەر-انا دەگەن ۇعىمدى بىلدىرەدى. قازاق شەجىرەسىندە تۇتاس تايپا نەمەسە ءبىر رۋلى ەلدىڭ اتتارى ءالى كۇنگە سول ابىز-انالاردىڭ ەسىمىمەن اتالادى. جالپى، ادامزات بالاسى، ونىڭ ىشىندە كوشپەندىلەر ءناسىلىنىڭ بۇگىنگى تاڭداعى ميراقورى – قازاق جۇرتىنىڭ تۇتىنعان سالت-داستۇرلەرىنىڭ تەك-تامىرى قايدان، قانداي ۇعىم-تۇسىنىكتەردەن باستاۋ الاتىنىن وسىدان-اق اڭعارۋعا بولادى.

قازاقتا شاڭىراعىنا كەلىن تۇسكەندە جاسالاتىن «بەتاشار» دەگەن قاسيەتتى ىرىمدى اۋەلدە اقىندار اتقارعان. ارينە، ول زامانداعى اقىن ءتيپىن بۇگىنگى اقىندىق ونەر وكىلدەرىمەن شاتىستىرۋعا مۇلدەم بولمايدى. كونە اقىن ءتيپى رۋ اراسىنداعى دانەكەرشى قىزمەتىن اتقارعان، ەكى رۋدىڭ كيەلەرىن جاراستىرۋ مىندەتىندە بولعان. دەمەك، ولار جوعارعى – ارۋاقتار دۇنيەسى مەن ورتاڭعى – ادامدار دۇنيەسىنىڭ اراسىندا بايلانىس كوپىر قىزمەتىن كۇشەيتكەن. كەيىن بۇل قىزمەتتى ونەردىڭ باسقا ءتۇرىن تۇتىنۋشى توپتار اتقارا بەرەتىن بولدى. قانشا عاسىر وتسە دە الەۋمەتتىك وي-پىكىردىڭ رەتتەۋشىسى، ادامزات ساناسىنىڭ ءسابي شاعىنداعى بارشا ماسەلەلەردىڭ بىتىمگەرى بولعان ىلكى اقىنعا دەگەن شەكسىز قۇرمەت سول قالپىندا ساقتالىپ قالعان. ونىڭ شەت-شەپىرىن بۇگىنگى ساحنالىق ونەر تۇرلەرىنە دەگەن حالىقتىڭ ەرەكشە ىقىلاس-پەيىلىنەن دە كورۋ قيىن ەمەس.
نۋمەرولوگيا دەپ اتالاتىن عىلىمنىڭ ۇلەسىندەگى «قاسيەتتى ساندار» تۋرالى ءىلىمنىڭ دە قازاقتىڭ كەلىن ءتۇسىرۋ داستۇرىنە قاتىسى اجەپتاۋىر. ءبىزدىڭ جۇرتتا: «وتىز كۇن ويىن، قىرىق كۇن تويىن» نەمەسە «قىرىق جىل بايلىق، قىرىق جىل جارلىلىق جوق» دەگەن تۇراقتى ءسوز تىركەستەرى ساقتالعان. قىرىق جىل بولسىن، مەيلى ول قىرىق كۇن بولسىن، قىرىق – قاسيەتتى سان. حIII عاسىردىڭ اياعى مەن حIV عاسىردىڭ باسىندا ءومىر سۇرگەن، ءتاۋرات، ءزابۋر، ءىنجىل، قۇران كارىمدەگى پايعامبارلاردىڭ ءومىرى مەن ولاردىڭ باستان كەشكەن وقيعالارىن جازعان، وعىز تايپاسىنان شىققان عالىم ناسرەددين رابعۋزيدىڭ «قيساس-ۋل ءانبيا» اتتى ايگىلى ەڭبەگىندەگى «جەر بەتىنەن توپىراق الۋ» تۋرالى اڭىزدا: «...توپىراقتى مەككە مەن تايفتىڭ اراسىنداعى داحنا دەگەن جەرگە قويدى. اللا تاعالا قايعى دارياسىنا ءامىر قىلىپ، وتىز توعىز جىل قايعى جاڭبىرىن جاۋعىزدى. تاعى ءبىر جىل شاتتىق جاڭبىرىن جاۋدىردى... اكەلىنگەن توپىراق قىرىق جىلدان كەيىن بالشىق بولدى... سونىمەن ادام الەيھيسسالامنىڭ بەينەسى قىرىق جىلدا جاسالىپ بولدى...» دەلىنەدى. بۇل جەردە قىرىق دەگەن قاسيەتتى سان ادامنىڭ جاراتىلۋىنا بايلانىستى ايتىلىپ تۇر.

الەمدەگى ەڭ كولەمدى ەپيكالىق شىعارما بولىپ سانالاتىن قىرعىزدىڭ «ماناس» جىرىنداعى باس كەيىپكەر – ماناس باتىردىڭ جانە قازاق جىرشىلارىنىڭ ەڭ كوپ جىرلاعان قاھارماندىق ەپوسىنىڭ ءبىرى – قوبىلاندى باتىردىڭ قىرىق شورىسىنىڭ بولۋى، قاراقالپاق حالقىنىڭ ءىرى ەپوستىق مۇراسىنىڭ «قىرىق قىز» اتالۋى، اۋليە-شىلتەندەر سانىنىڭ دا قىرىق دەگەن قاسيەتتى سانمەن كۇرمەلەتىندىگىن قانداي قاعيدا-قيسىنمەن تۇسىندىرۋگە بولادى؟ نەمەسە باقيلىق بولعان ادام مەن دۇنيە ديدارىنا كەلگەن ءسابيدىڭ ءبىرىنىڭ «قىرقىن جاساپ»، ەكىنشىسىن «قىرقىنان شىعارۋ» ءراسىمى، قىرقىنان شىققان ءسابيدى «قىرىق قاسىق» سۋعا شومىلدىرۋ، تۇلپار اتتى قىرىق كۇن تۇنەككە سالىپ جاراتۋ، يسلامداعى سوفىلىق اعىم وكىلدەرىنىڭ قىرىق كۇن تۇنەككە ءتۇسىپ جۇرەك تازارتۋلارى، «قىزعا قىرىق ۇيدەن تىيۋ» ءسوزى مەن ۇيىنەن قىرىق قادام شىققان ادامدى ء«مۇسافير» ساناۋ ۇعىمدارىنىڭ اراسىندا ءجىپسىز بايلانىساتىن ورتاق ءبىر زاڭدىلىقتىڭ بار ەكەنىندە ءشۇبا جوق. سولاردىڭ ءبىرى – ۇزاتىلار قىزدىڭ قۇرمەتىنە ىرعاپ-جىرعاپ قىرىق كۇن توي جاساۋ سالتاناتى. ارينە، مۇنداي تويلاردى شاماسى جەتكەن جاندار عانا جاساعان جانە ول تويلاردىڭ بۇگىنگى تويلارعا ءۇش قايناسا دا سورپاسى قوسىلمايدى. بابا قازاقتىڭ تويى ايتتىرۋ، بەل قۇدا، بەسىك قۇدا بولۋ، سىرعا سالۋ، قالىڭ مال بەرۋ، ۇرىن بارۋ، قالتا قاراۋ، توسەك-ورىن بەرۋ، كيت بەرۋ، سالەم بەرۋ، توركىندەۋ، ت.ب. سياقتى بۇگىنگى تاڭدا «ارتىق شىعىن» سانالىپ جۇرگەن اتريبۋتتارعا تولى بولاتىن. مۇنداي راسىمدەر تولىق بولماسا دا، جارىم-جارتىلاي جاسالاتىن تويلار جانە جاساۋعا پەيىلدى جەكەلەگەن داستۇرشىلدەر قازىر دە بار. بىراق ول جالپىلاما ءومىرسالت ەمەس، جەكەلەگەن ىرىم-سالت ەسەبىندە عانا.

ادامنىڭ بەتىن جابۋ – جاقسى ىرىم سانالماعان جانە تىرىلەرگە جاسالاتىن جورالعى ەمەس. باعزى سەنىم مەن قازاقى ءراسىم بويىنشا ءولى ادامنىڭ عانا بەتى جابىلۋى ءتيىس. بۇل – جالعىز قازاق ەمەس، الەم حالىقتارى فولكلورىنان بەرىك ورىن العان سالت. سونداي كونە جۇرتتىڭ ءبىرى – امەريكا ۇندىستەرى. ولاي بولسا، ۇندىستەر مەن قازاقتىڭ اراسىندا قانداي بايلانىس بار؟ اتالمىش ىرىم-سالت بۇگىنگى كۇنىمىزگە دەيىن جەتىپ، قانشاما ۇرپاق اۋىسسا دا ءولى رۋديمەنت رەتىندە نەگە ءومىرسالتىمىزدان قالماي، ىلەسىپ كەلە جاتىر؟

ەجەلدەگى «بەتاشار» سالتىنىڭ ءون بويىنا ساقتاعان قۇپيا مالىمەتى مەن بۇركەمە دەرەگى وسى ىرىمنىڭ پراكتيكا جۇزىندە جاسالۋىندا جاتسا كەرەك. ويتكەنى، ىرىم جاسالماعان جەردە ونىڭ كۇشى دە جۇزەگە اسپايدى. بىرتىندەپ قالالىق داستۇردەن قالىس قالا باستاعانىمەن، اۋىل قازاعى بەيسانالى تۇردە بولسا دا بۇل ماسەلەلەرگە ءالى كۇنگە وتە قاتال قارايدى. مىسالى، جاڭا تۇسكەن كەلىننىڭ بەتىن جاپقان ورامالدىڭ شەتىنە قامشى بايلاۋ سالتى. كەلىننىڭ بەتىنە جابىلعان ورامالدىڭ شەتىنە نەگە قامشى بايلاناتىندىعىن بۇگىنگىنىڭ قازاعى تۇستەپ-ءتۇسىندىرىپ بەرە المايدى. كەي جاعداياتتاردا بەيسانالى تۇردە ءراسىمنىڭ ءوزى ساقتالعانىمەن، ونىڭ ءمان-ماعىناسى ءبىزدىڭ جۇرتتىڭ ساناسىنان ءوشىپ ۇلگىرگەن.

قازاقپەن تەگى ءبىر، جاپسارلاس جاتقان نوعاي حالقى ءالى كۇنگە دەيىن شاڭىراعىنا ۇل بالا كەلسە قوشقار سويىپ، قايىس قامشى ءورىمىنىڭ اراسىنا سول قوشقاردىڭ «قاسا-قامشىسىن» قوسىپ ورەدى. ءسويتىپ، كوڭىلى تۇسكەن ۇل بالاسى جوق جانۇياعا الگى قامشىنى سىيعا تارتادى. بۇگىندە بارلىق كەپيەت-كيەسىنەن اجىراپ بولعان قامشى – قازاقتا تەك اتقا شاباتىن قۇرال ەسەبىندە عانا ساقتالىپ قالعان. اتا-بابالارىمىزدىڭ ايەل ادامعا قول تيگىزبەي، ءارى كەتسە، تەك قامشىمەن عانا جاسقاۋىندا ەجەلگى ادامداردىڭ تانىم-تۇسىنىگىندەگى ەرلىك باستاۋ – فاللوسقا تابىنۋ ىرىم-سالتىنان قالعان تىلسىم ءمان-ماعىنا بولعان. نەمەسە جاڭا تۇسكەن كەلىننىڭ اياعىنىڭ استىنا تويعا سويىلعان قوشقاردىڭ (تارتتىرىلعان ىسەكتىڭ ەمەس. – ب.ج.) تەرى بوستەگىن توسەۋ، وتقا ماي قۇيىپ، كەلىندى سوعان تابىندىرۋ، وڭ جاعى مەن سول جاعىنداعى دەمەۋشى جەڭگەلەرىنىڭ بالا تۋماعان بەدەۋ نەمەسە بۇرىن ەسىك كورگەن ادام بولماۋى، قىزدىڭ توسەك-ورنىنا سىرت ادامنىڭ (قازاقى ناۋقاس، بالاسىز ايەل، ت.ب.) وتىرىپ قويماۋىن قاتاڭ قاداعالاۋ سياقتى بۇگىندە ۇمىتىلا باستاعان ىرىم-سالتتار ءبىزدىڭ جۇرتتا ماڭىزدى سانالعان جانە ءوزىنىڭ كۇشىن جويمايتىن جورالعى دەپ ەسەپتەلگەن.

سونىمەن، جاڭا تۇسكەن كەلىننىڭ بەتىن جاۋلىق-ورامالمەن نە ءۇشىن جابادى؟ بۇل – ىلكىدەگىلەردىڭ جاڭا تۇسكەن كەلىنگە جاساعان جاساندى ءولىمنىڭ (وبريادوۆايا سمەرت) يشاراسى. قازاق جۇرتى اتالمىش ءداستۇردى اي استىنان الا سالعان جوق. بابالارىمىز قانشا عاسىر بەدەرىندە ەلەپ، ەكشەپ، كۇندەلىكتى تۇرمىس-تىرشىلىگىندە قولدانىپ، بۇل ىرىمنىڭ ماگيالىق قاسيەتىن ءبىلۋ ارقىلى، وسى ءراسىمنىڭ تۇبىرىندە تىلسىم نەگىز بارىنا ابدەن كوز جەتكىزگەننەن كەيىن عانا تۇتىنعانىندا ءسوز جوق. بۇگىندە مۇنى ەسكىدەگى ادامداردىڭ ناداندىعىنا جورىعىسى كەلەتىندەر دە بارشىلىق. وتكەن اتا-بابالاردىڭ ءداستۇر-سالتتارىن قيسىندى-قيسىنسىز «ناداندىققا» جوري سالۋدىڭ ءوزى – قاس ناداندىق!

تابيعات-انانىڭ قاھارلى كۇشتەرىمەن ارپالىسقاندا، اۋرۋدىڭ داۋاسىن ىزدەگەندە جاساندى ءولىپ-ءتىرىلۋ ءراسىمىن جاساۋ – ەجەلگى باقسىلىق داستۇردە بولعان. ال، العاشقى باقسىلاردىڭ ايەلدەر اراسىنان شىققاندىعى تاريحي نەگىزى بار شىندىق. وسى ينيتسياتسيانى جاساۋ ارقىلى باقسى تازارىپ، قايتا تۇلەيدى دەگەن سەنىم بولعان جانە جاساندى ءولىم ءراسىمى بارىسىندا باقسى باقي دۇنيەدەن حابار-دەرەك اكەلەدى-مىس. ىلكىدەگىلەر ءاربىر رۋدىڭ ءوز كيەسى، جاقسى-جامان، جاعىمدى-جاعىمسىز قاسيەتتەرى سول رۋ وكىلىنىڭ ءاربىرىنىڭ بويىندا بولاتىنىنا سەنگەن. قاراپايىم ءومىر زاڭى دا، قازىرگى دامىعان عىلىم جەتىستىگى دە مۇنى ونشا تەرىسكە شىعارمايدى.

جاڭا تۇسكەن كەلىنمەن بىرگە ەرە كەلەتىن ءوز اۋلەتىندەگى «جاقسى-جامان، جاعىمدى-جاعىمسىز» قاسيەتتەر وڭ اياعىمەن اتتاعان كەلىننىڭ جاڭا جۇرتىنىڭ رۋ كيەلەرىمەن تابىسا الماي قالۋىنان قورىققان ءبىزدىڭ اتا-بابالارىمىز ءراسمي ءولىم، ياعني جاڭا تۇسكەن كەلىندى تازارتۋ ءراسىمىن سول ءۇشىن جاساعان. قازاق دالاسىندا قىز بالاعا كەلىن بولىپ تۇسكەن جەرىنە رۋ كيەلەرىن وزىمەن بىرگە الا كەلۋگە قاتاڭ تىيىم سالىناتىنى – سوندىقتان. «قويشىنىڭ تاياعىنان، كەلىننىڭ اياعىنان» دەگەندە، قازاق جاساندى ءولىم ارقىلى جانى مەن ءتانى تازارتىلعان كەلىننىڭ باسقان قادامى شاڭىراققا «قۇت» اكەلەدى دەپ سەنگەن. سالت بويىنشا قىز بالانىڭ بويىنداعى ءوز رۋىنىڭ «جاقسى-جامان» قاسيەتتەرى ءوسىپ-ونگەن اۋلەتىنىڭ وڭ بوساعاسىندا وتىرعاندا، وتىز كۇن «ويىن» مەن قىرىق كۇن «تويىنىڭ» اراسىندا «تازارىپ»، ء«ولىپ»، جاڭا تۇسكەن جۇرتىندا باسقا ساپا-سيپاتتا «قايتا ءتىرىلۋى» ءتيىس. ويتكەنى، ىلكىدەگىلەردىڭ ۇعىمىندا ءاربىر رۋ جەكە-دارا كوسموس-الەم. دەمەك، جاڭا تۇسكەن كەلىننىڭ ءبىر كوسموس-دۇنيەدە ءولىپ، تازارىپ، كەلەسى كوسموس-دۇنيەگە وتكەندە جاڭا ساپادا «قايتا ءتىرىلۋى» – ءومىر زاڭى. ءوز جۇرتى ۇزاتىلعان قىزىنا بارعان جەرىندە «تاستاي باتىپ، سۋداي ءسىڭۋدى» تىلەسە، قىزدىڭ كەلىن بولىپ تۇسكەن جۇرتى اياعى اۋىرلاپ «جۇكتى» كەلگەن كەلىننەن كوڭىلدەرىنە كىپ الىپ، ونى جاقسى ىرىمعا جورىماعان.

مىنە، ءبىز ءسوز ەتىپ وتىرعان «بەتاشار» ءراسىمى ءوز جۇرتىندا تازارىپ، «ولگەن» كەلىندى جاڭا تۇسكەن جۇرتىندا «قايتا ءتىرىلتىپ الۋ» پروتسەسىن قامتاماسىز ەتەتىن ەجەلگى ءراسمي امال ەدى. بەتاشارداعى ءيىلىپ سالەم ەتۋ سالتى – ارۋاقتار دۇنيەسى مەن كوزى ءتىرى تۋما-تۋىستارىن كەلىنمەن تانىستىرۋ ماقساتىندا جاسالاتىن دا، بەتاشار سالەمىنە سالىناتىن اقشالاي، زاتتاي بەرىلەتىن سىيلىقتار ارۋاقتارعا بەرىلگەن ريزاشىلىق ساداقاسى رەتىندە قابىلدانىپ، بەتاشار ءراسىمىن جاساعان دانەكەرشى-اقىنعا تيەسىلى بولعان. ال، جاڭا تۇسكەن كەلىننىڭ بەتىن اشاتىن دانەكەرشى-اقىنعا قويىلاتىن باستى تالاپ: ونىڭ كەلىن تۇسكەن رۋدىڭ ابىرويلى ادامى بولۋى جانە مورالدىق تۇرعىداعى قاسيەت-قامالىنىڭ بەرىك بولۋى قاتاڭ قاپەرگە الىنعان.

كەڭەستەر وداعى تۇسىنداعى يدەولوگيالاندىرىلعان قاساڭ عىلىمي جۇيە بۇراتانا سانالعان وزگە ۇلتتار تاريحىنداعى وسىنداي قۇندىلىقتاردى بارىنشا زەرتتەگەنى ءسوزسىز. ءسويتىپ، بۇراتانا سانالعان حالىقتاردىڭ تۇتاس سالت-داستۇرلەرىنە، ەتنيكالىق ەرەكشەلىكتەرىنە سىزات ءتۇسىرۋدىڭ تۋرا جولى – قالا مادەنيەتىن ءسىڭىرۋ ارقىلى وتىرىقشى ەتۋ مەن رۋلىق جۇيەنى جويۋ ەكەنىن تايعاناقتاتپاي-اق تاپ باستى. رۋلىق مۇددە جيناقتالا كەلىپ ۇلتتىق يدەيانىڭ نەگىزىن قالايتىنىن بىلگەن كەڭەستىك جۇيەنىڭ ساياساتشىلارى رۋ مەنشىگى بولىپ سانالاتىن شىعىس ايەلىن كونەنىڭ قۇرساۋىنان «ازات» ەتۋ يدەياسىن العا تارتىپ، بابالاردىڭ شاراپاتتى سالتىنان ادا ەتتى. ادام بالاسى ءۇشىن اتا-باباسىنىڭ سالتىنان بەزىنۋ – ادامي تەگى مەن تابيعاتىنان باس تارتۋىمەن پارا-پار. ويتكەنى، ادام تابيعاتى ورىنسىز وزگەرتۋلەر مەن جاساندى جول-جوبالاردى قابىلداي المايتىن كۇردەلى دە، قاتال تابيعات.

بۇگىنگى شاڭىراق كوتەرىپ جاتقان وركەنى وسكەن زامانىمىزدىڭ جاستارى اراسىنداعى اتى-ءجونى جوق، سەبەپ-سالدارى بەلگىسىز اجىراسۋلاردىڭ استارىنا ءۇڭىلىپ، ونىڭ تاريحي-الەۋمەتتىك توركىن-سەبەپتەرىن تەرەڭىرەك قاراستىراتىن كەز كەلگەن ءتارىزدى. كەيدە، كەلىن تۇسكەننەن سوڭ سول اۋلەتتە بولىپ جاتاتىن ادام ايتسا نانعىسىز ساتسىزدىكتەر مەن باقىتسىزدىقتاردى كورگەندە قايران بابالاردىڭ قولمەن قويعانداي ىرىم-سالتتارىنا ەرىكسىز يلانعىڭ كەلەدى. سوندا قالاي، بۇل قاساقى تاعدىر ما، الدە كەلىن تۇسكەندە مىندەتتى تۇردە جاسالۋعا ءتيىس، ادام بالاسىنىڭ ىرقىنان تىس ىرىم-سالتتاردىڭ دۇرىس جاسالماۋىنان با؟ ادام بالاسى ءوز تابيعاتىنان باس تارتۋىنا بولاتىن شىعار، ال، اتاڭ مەن اناڭ كورگەن اقيقاتتان قاشىپ قۇتىلۋ مۇمكىن ەمەس.
اسىلى، بۇلاق-باستاۋلارىمىزدان الىستاماعانىمىز ابزال!

بەرىك ءجۇسىپوۆ، فولكلورتانۋشى

Abai.kz