ەل دامۋىنىڭ ماڭىزدى ماسەلەلەرى رەفەرەندۋم ارقىلى شەشىلۋدە. بۇل ءۇردىس حالىق پەن بيلىك اراسىنداعى التىن كوپىرگە اينالدى دەسەك قاتەلەسپەيمىز. 2022 جىلى جالپىۇلتتىق رەفەرەندۋم كەزىندە كونستيتۋتسيامىزعا وزگەرىس ەنگىزۋ ماسەلەسى تالقىعا ءتۇستى. ەندى پرەزيدەنتىمىز الداعى كۇزدە اەس سالۋ ماسەلەسى جونىندە رەفەرەندۋم وتكىزىلەتىنىن ءمالىم ەتتى. بۇل ماسەلە دە حالىقتىڭ نازارىنا ۇسىنىلماق. Abai.kz ءتىلشىسى قازاقستان حالقى اسسامبلەياسىنا قاراستى الماتى قالالىق «انالار كەڭەسىنىڭ» ءتورايىمى، الماتى قالالىق ءماسليحات دەپۋتاتى ماحينۋر يسرايلوۆامەن جۇزدەسىپ، قوعامداعى ماڭىزدى ماسەلەلەردى شەشۋدە رەفەرەندۋمنىڭ ماڭىزى جايىندا اڭگىمە-دۇكەن قۇردى.

- ماحينۋر حانىم، قوعامدا  ماڭىزعا يە ماسەلەلەردى رەفەرەندۋم ارقىلى شەشۋدى دۇرىس شەشىم دەپ ويلايسىزبا؟ ءسىز ءۇشىن رەفەرەندۋم دەگەن نە؟ ونىڭ ەلىمىز ءۇشىن ماڭىزى نەدە؟

- ەلىمىزدەگى ماڭىزدى ءارى وزەكتى ماسەلەلەردى تالقىعا سالىپ، رەفەرەندۋم ارقىلى شەشۋدى مەملەكەتىمىزدىڭ ءساتتى قادامدارىنىڭ ءبىرى دەر ەدىم. ەڭ الدىمەن رەفەرەندۋم نە ەكەنىن تىلگە تيەك ەتىپ تارقاتىپ بەرەيىن. رەفەرەندۋم ول شەشىلۋى ءتيىس ماسەلەنا حالىقپەن اقىلداسىپ بىرگە شەشۋ. رەفەرەندۋم دەگەندە ءبىراز اقپاراتتاردى اقتارىپ  كوردىم. رەفەرەندۋم وتكىزۋدە  الەم بويىنشا شۆەتساريا ەلى الدىڭعى قاتاردا ەكەن. بۇل مەملەكەتتە ساياسي، ەكونوميكالىق، الەۋمەتتىك ماسەلەلەردىڭ بارلىعى رەفەرەندۋم ارقىلى ورتاعا سالىنادى ەكەن. ءتىپتى مەملەكەت ءوز دەڭگەيىندە شەشىلەتىن ماسەلەنى دە حالىقپەن بىرگە تالقىلايدى ەكەن. سونىمەن قاتار رەفەرەندۋم ۇلىبريتانيادا دا قالىپتى ۇردىسكە اينالعان. سوندىقتان رەفەرەندۋمدى حالىق بولىپ قولداعانىمىز دۇرىس. ويتكەنى ءبىزدىڭ پرەزيدەنتىمىز ساياسي ماسەلەلەردە،  ەلىمىزدىڭ بولاشاعىنا قاتىستى ماسەلەلەردە ەلدىڭ پىكىرىمەن ساناسقىسى كەلەدى. بۇل ءبىر جاعىنان ەلىمىزدەگى ماڭىزدى ماسەلەلەرگە حالىقتى ارالاستىرۋ، ولاردىڭ وي -پىكىرىمەن ساناسۋ. سوندىقتان ارينە رەفەرەندۋم وتكىزۋ بۇل ءبىزدىڭ ەلىمىز ءۇشىن دۇرىس شەشىم. ەلىمىزدەگى قازاقستان حالقى اسسامبلەياسىنا قاراستى الماتىداعى «انالار كەڭەسىندە» ءبىراز جىلدان بەرى  جۇمىس ىستەيمىن. بۇل مەنىڭ قىزمەتىمنىڭ ءبىر بولىگى. ودان بولەك الماتى قالالىق ءماسليحاتىندا دەپۋتاتپىن. ەلىمىزدىڭ ەلدىك ماسەلەسىنە كەلگەندە بەلسەندىلىك تانىتىپ، ەلىمىزدىڭ دامۋىنا تيتتەي دە بولسا ءوز ۇلەسىمدى قوسقىم كەلەدى. وزدەرىڭىز بىلەسىزدەر، كەڭەسكە قالامىزداعى 36 ەتنومادەني بىرلەستىكتەرى كىرەدى. ال ءوز كەزەگىندە «انالار كەڭەسىنىڭ» باستى مىندەتى — ەلىمىزدەگى ىنتىماقتاستىقتى، تاتۋلىق پەن بىرلىكتى، تولەرانتتىلىقتى نىعايتۋ. سونىمەن قاتار بارلىق ەتنومادەني بىرلەستىكتەر بىرىگە وتىرىپ، جاستاردى پاتريوت ەتىپ تاربيەلەۋگە كۇش سالۋدامىز. قوعامدا ىنتىماقتاستىق رۋحتى دامىتۋ جولىندا ءبىز جۇيەلى جۇمىستار اتقارىپ كەلەمىز. وسىنىڭ بارلىعى ءبىزدىڭ ەلىمىزدە ەرەكشە ورىن الاتىن وقيعالار. رەفەرەندۋم بۇل ماڭىزدى شەشىمدەردىڭ باستاۋى. ءبىز رەفەرەندۋم ارقىلى كۇش بولىپ بىرىگەمىز. رەفەرەندۋم وسى كۇش بولىپ بىرىگۋىمەن ۇلكەن ماڭىزعا يە دەپ ويلايمىن. سوندىقتان رەفەرەندۋمنىڭ ماڭىزدى ەكەنىن ەلىمىزدىڭ ءاربىر ازاماتى ءبىلۋى كەرەك.

- پرەزيدەنتىمىز الداعى كۇزدە اەس ماسەلەسىنە قاتىستى رەفەرەندۋم وتەتىنىن مالىمدەدى. ءسىز قالاي ويلايسىز اەس ماسەلەسىن حالىق تالقىسىنا سالعانىمىز دۇرىس پا؟

- ارينە، بۇل دۇرىس شەشىم. نەگە دەيسىز عوي؟ وسى جەردە ءوز ويىمدى قوسا كەتەيىن. اەس سالۋ بۇل ءبىزدىڭ ەلىمىز ءۇشىن، ەلىمىزدىڭ بولاشاعى ءۇشىن ۇلكەن ماڭىزعا يە. ماسەلەن مەن اەس سالۋ كەرەك، يا بولماسا سالماۋ كەرەك دەگەن پىكىردى ۇستاناتىن اتوم سالاسىنىڭ ناعىز مامانى ەمەسپىن. دەگەنمەندە ەلىمىزدە بولىپ جاتقان ءاربىر وقيعاعا  ۇلكەن جاۋاپكەرشىلىپەن قاراعانىمىز ءجون دەگىم كەلەدى. ويتكەنى ءبىز وتباسى قۇندىلىعى، جاس ۇرپاقتىڭ تاربيەسى، ساپالى دا سانالى بولاشاقتى قالىپتاستىرۋ سىندى ماڭىزدى باعىتتاردى دامىتامىز. ءبىز ءۇشىن ەلىمىزدەگى ءاربىر ازاماتتىڭ جاقسى ادام بولىپ قالىپتاسۋى ماڭىزدى. ءبىز جاستارعا ەڭبەك ەتۋدىڭ ءمانىن تۇسىندىرگىمىز كەلەدى. سونىمەن قاتار ءبىز سەكىلدى كوپ ۇلتتى مەملەكەتكە رۋحاني ىنتىماقتاستىقتى نىعايتۋ، تاتۋلىق پەن دوستىقتى ناسيحاتتاۋ باستى مىندەت ەكەنى ءسوزسىز. ارينە ءبىزدىڭ اسسامبلەيا تاراپىنان بۇل باعىتتا ناقتى جۇمىس جاسالادى. بىراق ايتپاعىم، اەس سالۋ ماسەلەسىن قوعام نازارىنا ۇسىنۋ، تالقىلاۋعا جول بەرۋ ول پرەزيدەنتىمىزدىڭ العا قاراي ءبىر قادام جاساعانى. مەنىڭ ويىمشا، پرەزيدەنت اەس سالۋدى مەملەكەتىمىز ءۇشىن ەڭ ماڭىزدى، ەڭ قۇندى دۇنيەگە اينالدىرماق. ودان بولەك، العاشقى جىلدارى ەلىمىزگە اەس سالىنادى ەكەن شەشىم شىققاندا، حالىقتىڭ اراسىندا ۇلكەن رەزونانس تۋدى. سونداي-اق اەس سالۋعا قاتىستى ءتۇرلى نەگاتيۆتى اقاپاراتتار قاتار تارادى. حالىق قاي اقپاراتتىڭ دۇرىس، قاي اقپاراتتىڭ  بۇرىس ەكەنىن تۇسىنبەي قالدى. اەس سالىنسا مىناداي زيان بولادى ەكەن دەگەن اقپاراتتار دا حالىق اراسىندا تاراپ جاتتى. ءبىرى سالىنسا ەكەن دەپ قۋانىشىسىن  بىلدىرسە، ءبىرى سالىنباسىن دەگەن پىكىردە بولدى. ويتكەنى اەس سالۋدى ماڭىزدى ستراتەگيالىق جوسپار ەكەنىن و باستا ءبىز بىلگەنىمىزبەن، كوپشىلىك قاۋىمنان قارسى تاراپتار دا ءوز ۇلەستەرىن قوستى. سوندىقتان مەنىڭ ويىم، بۇل ماسەلەنى حالىق تاراپىنا ۇسىنىپ، تالقىلاۋعا سالۋ ەڭ دۇرىس شەشىم.  بىز اتالارىمىزدىڭ ەرەن ەڭبەگىنىڭ ارقاسىندا بەيبىت ءومىردى كەڭ بايتاق ەلىمىزدە تاتۋ -ءتاتتى ءسۇرىپ جاتىرمىز. ۇرپاعىمىز اتالارىمىزدىڭ ەڭبەگىن ەش ۇمىتپاۋى كەرەك. جاستارمەن كەزدەسكەن كەزدە وسىنى ۇنەمى ايتىپ جۇرەمىن. ودان بولەك، ەلىمىزدە 100-دەن استام ۇلتتىڭ وكىلدەرى تۇرادى. بىراق بارلىعىن قازاقستان دەگەن ورتاق شاڭىراق بىرىكتىرەدى. وسى ورتاق شاڭىراقتا ءبىر-بىرىمىزبەن تاتۋ-ءتاتتى ءومىر ءسۇرۋدىڭ ۇلگىسىن بۇكىل الىمگە پاش ەتىپ كەلەمىز. قازاقستان حالقى اسسامبلەياسىنىڭ دا باستى مىندەتى — وسى مودەلدى ساقتاۋ، تاتۋلىقتى تۋ ەتۋ. ال وسى رەتتە تاتۋلىقپەن بارىپ اەس سالۋ ماسەلەسىنە وزىندىك ۇلەسىمىزدى قوسۋ دا ۇلكەن جاۋاپكەرشىلىك دەپ سانايمىن. حالىق بۇدان بىلاي ەلدىك ماسەلەلەردى شەشۋدە رەفەرەندۋم ارقىلى داۋىس بەرىپ، ءوز پوزيتسياسىن كورسەتەدى. مەن رەفەرەندۋم ارقىلى كوپشىلىك ويىمەن ساناسۋدى قۇپتايمىن. سەبەبى ەلىمىزدىڭ ءاربىر ازاماتى وزىنە بەرىلگەن جاۋاپكەرشىلىكتى ارقالاۋى كەرەك. رەفەرەندۋم وسىمەن دە ماڭىزدى، ءارى قاراي دا  ماڭىزدى بولىپ قالادى دەپ سانايمىن.

- بۇگىندە رەفەرەندۋمعا سەنبەيتىن ورتا بار. ءسىز قالاي ويلايسىز رەفەرەندۋمعا دەگەن حالىقتىڭ كوزقاراسىن وڭ باعىتقا قاراي وزگەرتە الامىز با؟ حالىقتى رەفەرەندۋمعا قاتىستىرۋ ءۇشىن نە ىستەۋىمىز كەرەك؟

- ءيا ورتامىزدا رەفەرەندۋمعا سەنبەيتىندەر بولدى. ونى العاشقى رەفەرەندۋم كەزىندە بىلدىك. رەفەرەندۋم باستالعانعا دەيىن حالىق اراسىندا اشىق تالقىلاۋ ءجۇردى. سول كەزدە بايقاعانىم ەلىمىزدىڭ ساياسي وقيعادا توبە كورسەتۋىنىڭ ءمانى زور ەكەن. رەفەرەندۋمدى ءبىز كوبىرەك ناسيحاتتاۋ ارقىلى حالىققا بارىنشا تانىمال ەتە الامىز. ءبىز ەڭ الدىمەن وتانداستارىمىزعا رەفەرەندۋمنىڭ ماڭىزدى ماسەلە ەكەنىن كورسەتۋىمىز كەرەك. ارينە ەلىمىزدىڭ ءاربىر ازاماتى ءوزىنىڭ ازاماتتىق ۇستانىمىندا بولادى. دەگەنمەن دە ءبىز رەفەرەندۋم ارقىلى، ەلىمىزدەگى ماڭىزدى ماسەلەلەردى تالقىلاپ، ونىڭ وڭ شەشىلۋىنە ىقپال ەتە الامىز. حالىقتى رەفەرەندۋمعا قاتىستىرۋ ءۇشىن نە ىستەۋىمىز كەرەك دەگەن  قاتە بولار. ويتكەنى ءبىز ەشكىمدى كۇشتەپ اپارا المايمىز عوي. تەك ءبىزدىڭ قولىمىزدان كەلەتىنى  بارىنشا ناسيحاتتاۋ. حالىققا ءتۇسىندىرۋ. قازىر وزدەرىڭىز بىلەسىزدەر اەس سالۋ قوعامدا پىكىرسايىس تۋدىردى. ءبىر تاراپ قارسى، ال ءبىر تاراپ اەس سالىناتىنىن جاقتاپ وتىر. ءار تاراپتتىڭ ءوز ۋاجدەرى بار. بىراق بايقاعان بولارسىزدار ەكى تاراپتىڭ دا ءبىر -بىرىمەن كەلىسەتىن تۇستارى بار. بىراق وسى جەردە ءبىز ەلىمىزدىڭ تاعدىرىن الدىڭعى ورىنعا قويۋىمىز كەرەك. الداعى ۋاقىتتا اەس ماسەلەسى بويىنشا قىزۋ تالقىلاۋ بولادى. بولىپ تا جاتىر. جاقىندا وتاندىق ارناداعى «اشىق الاڭ» باعدارلاماسىندا دا اەس سالۋ ماسەلەسى كوتەرىلدى. اتوم سالاسىنىڭ ماماندارى مەن قوعام بەلسەندىلەرى دەپۋتاتتار دا ءوز ويلارىن ورتاعا سالدى. اتوم سالاسىنىڭ ماماندارى اەس قۇرىلىسىنىڭ كەرەك ەكەنىن ايتىپ، ناقتى فاكتىلەر كەلتىردى. اەس ەلىمىز ءۇشىن ەڭ ماڭىزدى نىسان بولاتىنىن تىلگە تيەك ەتتى. قازىرگى تاڭدا جان -جاقتى تالقىلاۋلار ءالى دە وتەدى. مەنىڭ ويىم حالقىمىز وسى ماسەلەدە دە بەلسەندىلىك تانىتىپ، ءوز ويلارىن بۇكپەسىز كوپشىلىككە ۇسىنسا دەيمىن.

- ءسىزدىڭ ويىڭىزشا ەلىمىزدەگى قانداي ماسەلەلەر رەفەرەندۋم ارقىلى شەشىلۋى كەرەك؟ قانداي ماڭىزدى باعىتتاردى حالىق تالقىسىنا سالعانىمىز دۇرىس؟

- ارينە ەل بولعاننان كەيىن حالىق تالقىسىنا سالاتىن ماسەلە بولادى. سونداي- اق حالىقتىڭ قاتىسۋىنسىز دا شەشىلەتىن  ماڭىزدى ماسەلەلەر  بولادى. جوعارىدا ايتىپ وتكەن كونستيتۋتسيا بولسىن، اەس سالۋ ماسەلەسى بولسىن بارلىعى ەلىمىزدە اسا ماڭىزعا يە ماسەلەلەر. بۇنداي ماسەلەنىڭ حالىقپەن بىرگە شەشىلۋى وتە ورىندى. بىراق ەلىمىزدەگى ەكونوميكامىزعا، الەۋمەتىمىزگە، ساياسي ءارى سىرتىق قاتىناسقا باعىتتالعان ماسەلەلەر حالىقپەن ەمەس، بيلىكتىڭ  وزىندە شەشىلۋى ءتيىس. ەلىمىزدە پروبلەمالاردى كوتەرىپ، تالقىلاپ جوعارى جاققا ۇسىناتىن پارلامەنتتىك جۇيە بىزدە قالىپتاسقان. حالىق سەنىم ارتقششان دەپۋتاتتارىمىز بار. ءبىز ءوزىمىزدىڭ ىشكى  جاعدايىمىزداعى پروبلەمالاردى سولار ارقىلى كوتەرىپ، تالقىلاپ شەشۋ جولدارىن دا كورىپ جاتىرمىز. ال حالىق اراسىندا رەزونانس تۋدىرعان ماسەلەلەردى  جالپى حالىقپەن بىرگە تالقىلانۋىن دۇرىس دەپ سانايمىن. رەفەرەندۋم ارقىلى وسىنداي ەلدىك ماسەلەلەر تالقىلانۋى كەرەك. سوندىقتان اەس سالۋ ماسەلەسىنلە دە كوپشىلىكتىڭ پىكىرى ەسكەرىلىپ، ەلىمىز ءۇشىن، ەلىمىزدىڭ الداعى بولاشاعى ءۇشىن ماڭىزدى قادام جاسالاتىنىنا سەنىمدىمىن. ەڭ باستىسى ەل بولىپ بىرىگىپ، بارلىعىمىز  رەفەرەندۋمعا قاتىسىپ ءوز ۇلەسىمىزدى قوسۋىمىز كەرەك.

- رەفەرەندۋم دەگەن ۇعىمدى تولىقتاي تۇسىنە الدىق پا؟ حالىق  وسى ماسەلەنى قالاي قابىلدايدى. الداعى وتەتىن رەفەرەندۋمدا ەلىمىز بەلسەندىلىك تانىتادى دەپ ويلايسىز با؟

- ارينە ءبىزدىڭ ەلىمىز رەفەرەندۋمنىڭ ماڭىزىن ءتۇسىندى. وزدەرىڭىز بىلەسىزدەر 2022 جىلى كونستيتۋتسيامىزدى وزگەرتۋگە باعىتتالعان رەفەرەندۋمعا بارلىعىمىز قاتىستىق. ءدال سول سىندارلى ساعاتتا حالىقتىڭ رۋحى ويانعانداي بولدى. ءبىز دە ءوز تاراپىمىزدان رەفەرەندۋمنىڭ جوعارى دەڭگەيدە وتۋىنە اتسالىستىق. اەس سالۋ ماسەلەسى ەلىمىز ءۇشىن ەڭ ماڭىزدى دەپ تاعى دا ايتىپ وتكىم كەلەدى. قازىر قۋانتاتىنى ەلىمىزدەگى بارلىق ماسەلەگە حالىق ءۇن قوسىپ ۇيرەندى. پرەزيدەنتىمىزدىڭ العا قويعان ءوز ماقساتى بار. ەلىمىز الەم ەلدەرىنىڭ ددديسكۋسسيا ورتالىعىنا اينالدى. ءبىز الپاۋىت مەملەكەتتەرمەن تىعىز بايلانىس ورناتىپ، ەلىمىزگە ينۆەستيتسيا تارتىپ، ساياسي ءارى گەوساياسي ماسەلەلەردە بەل ورتاسىندا ءجۇرمىز. بۇل دا ەلىمىزدىڭ ساسي ارەناداعى ورنىنىڭ بارىن كورسەتەدى. سوندىقتان الداعى رەفەرەندۋمدا ازاماتتارىمىز بەلسەندى بولادى. مۇنداي وزگەرىستەر وتە كوپ، سوندىقتان مەن بۇل «جاي» وزگەرىستەر دەپ ايتاتىن كەيبىر ازاماتتارمەن كەلىسپەيمىن، ماڭىزدى وزگەرىستەر جاساۋ كەرەك بولدى. مەنىڭ ويىمشا، كەزەڭ-كەزەڭىمەن ساياسي جاڭعىرتۋدى ىسكە اسىرىپ، قوعامىمىزدى دەموكراتيالاندىرامىز جانە تيىسىنشە، بۇل قادام وتە ماڭىزدى. كۇزدە وتەتىن رەفەرەندۋمعا بارىپ، ەلىمىزدەگى وزگەرىستەردى قولداۋعا ءتيىسپىز. سەبەبى بۇل ۇلكەن ساياسي ناۋقاننىڭ باستاۋى بولىپ تابىلادى. سوندىقتان مەن ەلىمىزدى رەفەرەندۋمدى قولداۋعا شاقىرامىن. سۇحبات بارىسىندا رەفەرەندۋمنىڭ قانشالىقتى ماڭىزدى ەكەنىن اشىپ ايتا الدىق دەپ ويلايمىن.

"ەكونوميكامىزدى ەكى ەسە ۇلعايتامىز دەگەن جوسپار بار. ۇكىمەت ءبىراز ءوندىرىس اشۋعا جۇمىس ىستەپ جاتىر. وسىنداي كەزدە ەلەكتر ەنەرگياسىنىڭ بۇدان دا كوبىرەك كولەمى كەرەك ەكەنى انىق. ەگەر ەنەرگيا كوزى بولماسا، بۇل ۇلكەن پروبلەماعا الىپ كەلەتىنى ءسوزسىز. سول سەبەپتى تسيفرلىق تەحنولوگيالاردى، جاساندى ينتەللەكتىنى، ءوندىرىستى دامىتۋعا قوسىمشا ەنەرگيا كەرەك. مۇنى تۇراقتى تۇردە شەشۋدىڭ بىردەن ءبىر جولى – قازاقستاندا اتوم ەلەكتر ستانتسياسىن سالۋ", – دەدى سەنات توراعاسى ماۋلەن اشىمباەۆ cەناتتا وتكەن جيىندا.سەنات توراعاسى اەس سالۋىڭ ماڭىزىن وسى ءبىر سويلەممەن عانا ايقىنداپ بەرىپ وتىر. سوندىقتان حالىق اەس قۇرىلىسىنىڭ ەلىمىز ءۇشىن ماڭىزدى قادامنىڭ ءبىرى ەكەنىن ءتۇسىنۋى كەرەك. ەڭ الدىمەن بارلىق كريتەريلەردى باعالاپ بارىپ، ءار ادام ءوزىنىڭ شەشىمىن قابىلدايدى دەپ سەنەمىن. سەبەبى رەفەرەندۋم كەزىندە ءار ادامنىڭ داۋسى ماڭىزدى. سوندىقتان مەن حالقىمىزدان ساياسي ناۋقاننىڭ بەلسەندى مۇشەسىنە اينالۋ كەرەك ەكەنىمىزدى سۇرايمىن. قازىر ەلىمىز جاڭا كەزەڭگە اياق باستى. قانداي دا ءبىر ماسەلەدە پرەزيدەنت تاراپىنان نازار اۋدارۋ بار. ءبىر جاعى عالامتوردىڭ دا پايداسى، قازىر ەلدىك ماسەلەلەر بىردەن حالىقتىڭ نازارىندا. ودان بولەك حالىق پەن بيلىكتىڭ اراسىندا بايلانىستىڭ ورناعانى بىردەن بايقالادى. بىرقاتار وزگەرىسnەردىڭ ورىن العانىن دا بايقاپ وتىرمىز. ەلىمىزدە جاڭا ساياسي باعىت ايقىندالدى. مەملەكەتىمىزدىڭ «حالىق ۇنىنە قۇلاق اساتىن مەملەكەت» تۇجىرىمداماسى ىسكە اسىرىلىپ كەلەدى. سوندىقتان مەن پرەزيدەنتىمىزگە  سەنىم ارتىپ، ەلىمىزبەن بىرگە كوركەيۋگە كۇش سالۋىمىز كەرەك دەگەن ۇستانىمدامىن.

- اڭگىمەڭىزگە راحمەت!

سۇحباتتاسقان ءاليما المەرەك

Abai.kz