بۇل تاقىرىپ سىزدەرگە تاڭسىق نەمەسە وعاش سەزىلىپ تۇرعان شىعار. الايدا مۇنىڭ وزىندىك تاريحي سەبەبى، استارى بار. 2014 جىلى ۇرىمجىگە بارعان ساپارىمدا شىنجاڭداعى قازاقتاردىڭ ەڭ تانىمال سايتى «سەن قازاقتىڭ بەلسەندى اۆتورلارىنىڭ ءبىرى «جولاۋشى-9» دەگەن قالام اتپەن ماقالا جازىپ جۇرگەن قايىربەك دەگەن جۋرناليست باۋىرىمىز مەنىمەن كەزدەسىپ سۇحباتتاسقان بولاتىن.

بۇل سۇحبات سول كەزدە «سەن قازاق» سايتىندا جاريالاندى. بۇل سايت 2016 جىلى قىتايدا باستالعان ساياسي ناۋقان كەزىندە جابىلىپ قالدى. سايت جابىلعانىمەن جازىلعان سۇحبات مەنىڭ جەكە مۇراعاتىمدا ساقتالعان بولاتىن. ءوز باسىم جونىنەن العاندا كوشى-قون تاقىرىبى تۋرالى مەنىڭ جۋرناليستكە بەرگەن العاشقى سۇحباتىم ەدى. ويتكەنى، جۋرناليست رەتىندە كوشى-قون تاقىرىبىن، پروبلەماسىن ءوز باسىم كوپ جازسام دا وزگە ارىپتەستەرىمە ءبىزدىڭ قازاق ەلىنە قالاي كوشىپ كەلگەنىمىز تۋرالى بىردە ءبىر سۇحبات بەرمەپتىم، نە بولماسا ءوز اتىمنان ماقالا دا جازباعان ەكەنمىن. ول تۋرالى ويلاماپتىم دا، ال ارىپتەستەرىم تاراپىنان ونداي ۇسىنىس بولعان ەمەس. بيىل مەن الپىستىڭ قىرقاسىنا كوتەرىلىپ وتىرعاندىقتان وسى سۇحباتتى سىزدەردىڭ نازارلارىڭىزعا ۇسىنۋدى ءجون كوردىم. سۇحبات ون جىلدىڭ الدىندا الىنعانىمەن، سۇحباتتا ايتىلعان دۇنيەلەر ءالى دە جاڭا، ءوز قۇنىن جويعان جوق.

قۇرمەتپەن ءالىمجان ءاشىمۇلى.

جولاۋشى-9: ءالىمجان اعا، سوڭعى جىلدارى ءسىزدىڭ سۇحباتتارىڭىز، سىندارىڭىز جانە اڭگىمەلەرىڭىز «سەن قازاق» سايتىنا جاريالانعاننان بەرى قىتاي قازاقتارىنىڭ سىزگە بولعان ىنتاسى ارتا ءتۇستى. ءسىزدىڭ دۇنيەجۇزى قازاقتارى قاۋىمداستىعىنىڭ ورىنباسارى، ەلارالىق «التىن بەسىك» جۋرنالىنىڭ باس رەداكتورى، جازۋشى ءسۇلتانالى بالعاباەۆپەن جۇرگىزگەن «قازاقستانعا قالاي كەلەسىز؟» دەگەن جەلىلەس سۇحباتىڭىز كوپشىلىكتى ەلەڭ ەتكىزىپ، بۇرالاڭ جول باسىپ جۇرگەن كەيبىر اعايىندارىمىزعا باعدارشام بولدى. ولاردىڭ سىزگە دەگەن العىسى شەكسىز...

جالپى ءسىزدىڭ سۇحباتتارىڭىزدى ءبىزدىڭ وقىرماندار قىزىعا وقيتىن تاقىرىپقا اينالدى دەسەم ارتىق ايتقاندىق بولماس. ولار سۇحباتتى وقىپ قانا قويماي، ءوز كوزقاراستارىن جاسىرماي جازۋدىڭ ارقاسىندا «سەن قازاق» اسابالارى جاعىنان «جاۋھار تەمە» بولىپ ۇلگىردى. بۇل جاقتاعى قانداستار ءسىزدىڭ جۋرناليست عانا ەمەس، سىنشى، جازۋشى رەتىندە جاقسى تانىي باستادى. ءسىز «مەن قاشقىنمىن» اتتى اڭگىمەڭىز ارقىلى قازاقستان قوعامىن دەندەپ كەتكەن جەمقورلىقتى وتە شەبەر بەينەلەگەنسىز. جازۋ ءستيلىڭىز وزگەشە، ەشكىمگە ۇقسامايسىز.

مەن ءسىزدىڭ قازاقستان باسپاسوزىندە جاريالانعان سۇحباتتارىڭىزدى، سىندارىڭىزدى، اڭگىمەلەرىڭىزدى «سەن قازاققا» جولداپ وتىرۋشىمەن. وسى بارىستا كەيبىر اعايىندار: «ءالىمجان ءاشىمۇلى كىم؟ ول كىسى تۋرالى تانىستىرۋلار بولسا جاقسى بولار ەدى؟!» دەگەن سەكىلدى سۇراقتاردى ءجيى قويىپ جاتادى. سول سەبەپتەن دە، بيىلعى تۋعان جەرىڭىزگە كەلگەن ساپارىڭىزدان پايدالانىپ سىزبەن ارقا-جارقا اڭگىمەلەسىپ، مۇنداعى اعايىنداردىڭ، اسىرەسە ءسىزدىڭ سۇيىكتى وقىرماندارىڭىزدىڭ تالابىن ورىنداسام با دەپ وتىرمىن.  ءسىز بۇعان قارسى ەمەس شىعارسىز؟

ءا.ءاشىمۇلى: ءسىز مەنى تىم اسىرا ماقتاپ جىبەرگەن جوقسىز با؟ ءسىزدىڭ مىنا ماقتاۋىڭىزدى ەستىپ وتىرىپ ءدال قازىر «جەرلەستەرىم مەنى وسىنشاما ماقتايتىنداي قانداي يگى ءىس ىستەپ ەدىم؟» دەپ وزىمە-ءوزىم تاڭعالا سۇراق قويىپ، ىڭعايسىز جاعدايعا قالىپ وتىرمىن.

جولاۋشى-9: ءسىز ونداي ىڭعايسىز ويدا بولماڭىز، اقيقاتى وسى.

ءا.ءاشىمۇلى: وندا بارەكەلدى! ءسىزدىڭ اڭگىمەڭىزدىڭ توركىنىنە قاراعاندا قىتايدا مەنى وقيتىن وقىرماندار بار ەكەن، بۇعان دا شۇكىر. بۇل مەن ءۇشىن ۇلكەن مارتەبە. سول ءۇشىن وقىرماندارىما باسىمدى ءيىپ تۇرىپ العىسىمدى ايتامىن! ءسىزدىڭ الداعى قوياتىن سۇراقتارىڭىزعا شامامنىڭ كەلگەنىنشە جاۋاپ بەرۋگە تىرىسىپ كورەيىن...

جولاۋشى-9: بۇل جاقتاعى اعايىنداردىڭ ءبىرازى ءسىزدىڭ قىتاي ەلىندە تۋىلىپ، وسىندا ەرجەتىپ، جوعارى وقۋ ورنىن ءبىتىرىپ، مۇندا ءبىراز جىل قىزمەت ىستەگەننەن كەيىن بارىپ اتامەكەنىڭىز قازاقستانعا قونىس اۋدارعانىڭىزدى ءبىلدى. ءسىزدىڭ قازاق ەلىنە قونىس اۋدارۋدان ىلگەرگى ءومىرىڭىز ءبىزدى قاتتى قىزىقتىرادى...

ءا.ءاشىمۇلى: مەن 1964 جىلدىڭ 25 ماۋسىمىندا ىلە قازاق اۆتونوميالى وبلىسى، ىلە ايماعى، توعىزتاراۋ اۋدانى، تىكارىق اۋىلى، مويىنگۇزەر قىستاعىنىڭ ءبىرىنشى كەنىتىندە قاراپايىم ديقان وتباسىندا دۇنيگە كەلىپتىم. ءبىرىنشى سىنىپتان جەتىنشى سىنىپقا دەيىن مويىنگۇزەردەگى «شىنار» مەكتەبىندە وقىپ، سەگىزىنشى سىنىپتى تىكارىق ورتا مەكتەبىندە جالعاستىردىم. مەنىڭ بالالىق شاعىم مەن مەكتەپتە وقىعان كەزدەرىم قىتايداعى اتى شۋلى «مادەنيەت توڭكەرىسىنە» تۇسپا-تۇس كەلدى. سول سەبەپتەن دە مەنىڭ بالالىق شاعىم كەرەمەت بولدى دەپ ايتا المايمىن. ول كەزەڭ تۋرالى اڭگىمەلەپ وتىرۋدىڭ ءوزى قازىر ارتىقتاۋ بولار، بىراق مەكتەپتەن قالماي، ساباقتى جاقسى وقىعانىمدى بىلەمىن. ونىنشى سىنىپتى 1982 جىلى شىلدە ايىندا بىتىرگەننەن كەيىن قۇلجا قالاسىنا كەلىپ «مەملەكەتتىك ءبىرتۇتاس ەمتيحانعا» قاتىستىم. وكىنىشكە وراي، مەنىڭ ءنومىرىم (بالل) جوعارى مەكتەپكە قابىلداۋ شەگىنە جەتىپ تۇرسا دا نە سەبەپتەن ەكەنىن بىلمەدىم، جوعارى وقۋ ورىندارىنان ماعان شاقىرتۋ قاعاز كەلمەي قالدى دا، سول جىلى وقۋعا تۇسە الماي قالىپ قويدىم.

اكەم ءاشىم ءابدىراسىلۇلى مەن شەشەم ءايىمحان جامالبەكقىزى قازاقستانعا كوشەر كەزە بىرگە تۇسكەن سۋرەتى. 1992 جىلى توعىزتاراۋ اۋدانى، تىكارىق اۋىلى، مويىنگىزەر قىستاعى، ءبىرىنشى كەنت. سۋرەتتىڭ اۆتورى ءوزىم.

جولاۋشى-9: ودان ارى نە بولدى؟

ءا.ءاشىمۇلى: ءوزىڭىز شەت-جاعاسىن بىلەتىن شىعارسىز، سول زاماندا قىتايدا «شاڭپين ناپوس» دەگەن بولدى عوي. بۇل تاۋار استىق تۇتىناتىن مەملەكەتتىك قىزمەتكەرلەردىڭ بالالارى وقۋعا تۇسە الماي قالسا، ءبىر جۇمىسقا ەپتەپ ىلىگىپ كەتەتىن ءبىر جاقسى جول بار ەدى. ال ديقان مەن مالشىنىڭ بالالارىنا ونداي مۇمكىندىك جوق-تۇعىن. وسىنى اكەم الدىن الا ويلاستىرعان بولۋ كەرەك، مەنىڭ تۇراقتى تىركەۋىمدى تىكارىق اۋىلدىق پارتيا كوميتەتىنىڭ حاتشىسى بولىپ جۇمىس ىستەيتىن ءىنىسى سەيتاقىن ءابدىراسىلۇلىنىڭ (بۇل كىسىنى ءبىز كىشى اعا دەيتىنبىز. ول كەزدە اكەمنىڭ ءۇش ءىنىسىنىڭ وتباسى ءبىر كەنىتتە، ءبىر كوشەدە ىرگەلەس وتىراتىن) وتباسىنىڭ ءبىر مۇشەسى ەتىپ تىركەپ قويىپتى.

سول جىلى تامىز ايىندا اۋداندىق سالىق مەكەمەسى تاۋار استىق (شاڭپين ناپوس) جەيتىن وتباسىنىڭ بالالارىنان  ەمتيحان الىپ، سىناقتان وتكەندەردى سالىق مەكەمەسىنە جۇمىسقا الادى ەكەن دەگەن حابار كەلدى. ولاردىڭ بۇل تالابىنا مەنىڭ شارتىم تولىپ تۇرعاندىقتان اۋدانعا بارىپ ەمتيحانعا تىركەلىپ، ەل قاتارلى ماتەماتيكا مەن قازاق ءتىلى پانىنەن سىناۋ بەردىم. ەمتيحان ماعان وتە جەڭىل بولدى، بارلىق سۇراقتارعا قينالماي جاۋاپ بەردىم. بۇل سىناقتان سۇرىنبەي وتەتىنىمە كامىل سەندىم. اراعا-ەكى ءۇش كۇن سالىپ «ءالىمجان قىرىق شاقتى ۇمىتكەردەن وزىپ شىعىپ ءبىرىنشى بولدى» دەگەن حابار الدىم.

جولاۋشى-9: بۇل حاباردى ەستىگەندە قاتتى قۋاندىڭىز با؟

ءا.ءاشىمۇلى: اسا قۋاندىم دەپ ايتا المايمىن، ويتكەنى ول كەزدەگى مەنىڭ ارمانىم جوعارى مەكتەپتەردىڭ بىرىنە ءتۇسىپ وقىپ، ارناۋلى ماماندىق الىپ شىعۋ ەدى. دەگەنمەن، اۋىلدا كەتپەن-كۇرەك ارقالاپ جۇرگەنگە قاراعاندا باجىگەر بولۋ «مەملەكەتتىك قىزمەتكەر» دەگەن اتى بار، مىرزا جۇمىس قوي دەپ ىشتەي قۋانىپ، قىزمەتكە تەزىرەك شاقىرۋىن كۇتىپ ءجۇردىم.

ءبىر كۇنى ءتۇس اۋا اياق استىنان اۋداندىق سالىق مەكەمەسىنىڭ باستىعى ءۇش دوڭگەلەكتى جاسىل موتوتسيكلمەن ءبىزدىڭ ۇيگە كەلدى. كورگەن جەردەن ورتا بويلى، سىرىنكە قارا كىسىنى جازباي تانىدىم. ويتكەنى بۇل كىسىنى ەمتيحان مايدانىنان كورگەن ەدىم. ول كىسىنىڭ الدىنا قۇراق ۇشىپ بارىپ سالەم بەردىم، ول كىسى سالەمىمدى ءجونسالاۋ الدى دا: «اكەڭ بار ما؟»، – دەدى. بۇل كىسىنىڭ ماعان توتە سۇراق قويۋىنا قاراعاندا ول دا مەنى جازباي تانىعان سەكىلدى. – اكەم قىرمان باسىندا ءجۇر، شاقىرىپ كەلەيىن بە؟ «كەرەگى جوق، اعاڭ سەيتاقىن شى؟» – دەدى. – ول كىسى جۇمىسىندا، قازىر ۇيىندە جوق، – دەپ ەدىم. ول: «سەن بالا سەيتاقىننىڭ بالاسى ەمەس ەكەنسىڭ عوي، اعاسىنىڭ بالاسى ەكەنسىڭ عوي»، – دەدى ءتۇرى وزگەرىپ. – ءيا، مەن سەيتاقىننىڭ اعاسى ءاشىمنىڭ بالاسىمىن، –  دەدىم. «وندا سەن بىزگە قالاي ەمتيحان بەرىپ ءجۇرسىڭ؟». – مەن كىشى اعامنىڭ شاڭپين ناپوسىندا تىركەۋدەمىن، ديقان ناپوسى ەمەسپىن، سول سەبەپتى سىزدەرگە قۇجاتتارىمدى وتكىزىپ، ەمتيحان بەردىم عوي، – دەدىم، ءوزىمدى ءوزىم اقتاپ. ول كىسى ارى قاراي ماعان سۇراق قويعان جوق. «وندا جارايدى، اۋىلدىق ۇكىمەتكە بارىپ سەيتاقىنعا كەزىگەتىن شىعارمىن»، – دەدى دە، موتوتسيكلدىڭ ەكى قۇلاعىن ۇستاپ، وتالدىرعىشىن وڭ اياعىمەن تەۋىپ قالىپ ەدى «ءدۇر» ەتە ءتۇستى جانۋار. شەندى سابازىڭ ەكى اياعىن تالتايتىپ ءمىنىپ، ورىندىعىنا جايعاسىپ وتىرىپ العاننان كەيىن گازىن باستى دا ءجۇرىپ كەتتى. مەن موتوتسيكلدىڭ ارتىنان شىققان كوك ءتۇتىن مەن ءۇش دوڭگەلەكتىڭ تابانىنان كوتەرىلگەن اق شاڭىنىڭ استىندا قالىپ، ونىڭ ارتىنان ءبىراز قاراپ تۇردىم. موتوتسيكل كەلەسى كوشەدەن كۇرە جولعا قاراي بۇرىلىپ، كوزدەن تاسا بولعاندا بارىپ ءوز شارۋاممەن اينالىسىپ كەتە باردىم. بىراق موتوتسيكلدىڭ دۇرىلدەگەن داۋسى قۇلاعىما بىرازعا دەيىن ەمىس-ەمىس ەستىلىپ جاتتى... ول كەزدە ۇكىمەت جەر مەن مالدى شارۋالارعا كەلىسىمشارتپەن كوتەرەگە (جالعا) بەرگەن بولاتىن. اۋىلداستاردىڭ ءبارى تىرشىلىك قامىمەن قاربالاس جۇمىس ىستەپ  جۇرگەن كەز ەدى.

كەشكە قاراي جۇمىستان كەلگەن كىشى اعامنان سالىق مەكەمەسىنىڭ باستىعىنىڭ جولىققان، جولىقپاعانىن سۇراپ ەدىم، ول كىسى كورمەگەنىن ايتتى. مەن دە ارى قاراي قازبالاپ سۇرامادىم. ويتكەنى، مەنىڭ قۋ ءىشىم بۇل جۇمىستىڭ دا ماعان قايىرى بولمايتىنىن سەزگەن ەدىم. اراعا ەكى-ءۇش كۇن سالىپ «اۋداندىق سالىق مەكەمەسىنىڭ باستىعى تىكارىق ورتا مەكتەبىنىڭ عىلىمي ءمۇدىرىنىڭ ۇيىندە قوناقتا بولىپتى، ونىڭ بالدىزىن قىزمەتكە الىپتى» دەگەن جاعىمسىز حابار ەستىدىم. مەكتەپ ءمۇدىرىنىڭ بالدىزى مەنىڭ سىنىپتاسىم بولاتىن، مەكتەپتە ونى مەننەن مىقتى وقىدى دەپ ايتا المايمىن. ول جوعارى مەكتەپكە تاپسىراتىن ەمتيحاننىڭ العاشقى ىرىكتەۋىنەن (قىتاي تىلىندە يىكاۋ دەپ اتايتىن) وتە الماي قالعان ەدى. كەيىن ول دا مەنىمەن بىرگە ەمتيحان بەرگەن بولاتىن. مەن ەمتيحاننان ەڭ الدى بولىپ ءوتىپ تۇرسام دا سالىق مەكەمەسىنىڭ باسشىسى اۋىلعا ارناۋلى ىزدەپ كەلىپ جاڭاعىداي قيسىنسىز سىلتاۋدى ايتىپ كەتكەن جوق پا؟! سول باياعى تامىر-تانىستىقپەن مەنى شەتتەتىپ، مەنىڭ ورنىما ونى قىزمەتكە العانى انىق ەدى.

جولاۋشى-9: جارايدى، عىلىمي ءمۇدىردىڭ بالدىزى ەمتيحاننان ءوتتى، سالىق مەكەمەسىنە قىزمەتكە تۇردى دەلىك. ول دا شاڭپين ناپوسى ما ەكەن؟

ءا.ءاشىمۇلى: مەن اعامنىڭ شاڭپين ناپوسىندا تىركەۋدە بولسام، ول جەزدەسىنىڭ شاڭپين ناپوسىندا تىركەۋدە ەكەن. ونىڭ اۋىلى اعارسىندا بولاتىن، كەيىن ءبىزدىڭ مەكتەپكە اۋىسىپ كەلىپ، جەزدەسىنىڭ ۇيىندە جاتىپ وقىدى عوي. بۇل جەردە باسقا ەمەس بارماق باستى، كوز قىستى بولعانى انىق. ويتكەنى اۋداندىق سالىق مەكەمەسىنىڭ باستىعىمەن ونىڭ جەزدەسى ءبىر رۋدان بولاتىن. مۇنىڭ ارجاعىن ايتپاسام دا ءتۇسىنىپ وتىرعان شىعارسىز...

جولاۋشى-9: بۇل جولى دا جولىم بولماي قالدى دەيسىز عوي؟

ءا.ءاشىمۇلى: ءيا، بۇل جولى دا جولىم بولمادى. وعان بولا مەن اسا ءبىر وكىنگەنىم جوق. قايتا بۇل ساتسىزدىكتەر مەنىڭ جىگەرىمدى جاني ءتۇستى، «بيىل وقۋعا تۇسە الماسام، كەلەر جىلى وقۋعا ءتۇسۋىم كەرەك» دەگەن سەنىم ۇيالادى ساناما. وسىنداي ويدىڭ جەتەگىندە جۇرگەندە، اياق استىنان مەكتەپكە مۇعالىم بولىپ شىعا كەلدىم. ءوزىڭىز بىلەسىز، ول زاماندا اۋىلداردا مۇعالىم جەتىسپەيتىن كەز ەدى عوي. مەكتەپتى جاقسى بىتىرگەن وقۋشىلاردى مەكتەپتەرگە شتاتتان تىس، ۋاقىتشا مۇعالىمدىككە (دايكى دەيتىن)  جۇمىسقا قابىلدايتىن. مەن سول جىلى قىركۇيەك ايىنىڭ بىرىنەن باستاپ ءوزىم جەتىنشى سىنىپقا دەيىن وقىعان مويىنگۇزەردىڭ «شىنار» مەكتەبىنە مۇعالىم بولىپ جۋمىسقا تۇردىم. مەنىمەن بىرگە سىنىپتاستارىم – جۇماگۇل، گۇلبانۋ (كۇلتاي), اكىم دە مۇعالىم بولىپ شىعا كەلدى. ال بىزدەن باسقا سىنىپتاستاردىڭ ءبىرازى ونىنشى سىنىپتى قايتالاپ وقىدى. ال قالعاندارى ديقاننىڭ كەكپەنىن، مالشىنىڭ  تاياعىن ۇستاپ قوعامدىق جۇمىسقا ارالاسىپ كەتتى. مەن 6-سىنىپ وقۋشىلارىنا الگەبرا، بوتانيكا جانە تاريح پانىنەن ساباق بەردىم. سونىمەن بىرگە سىنىپ جەتەكشىلىك مىندەتىن قوسا اتقاردىم.

جاڭا ايتتىم عوي، مەنىڭ ارمانىم قالاي بولعاندا دا جوعارى مەكتەپكە ءتۇسىپ، بەلگىلى ءبىر ماماندىق يەسى اتانۋ دەپ. مەن مەكتەپتە وقىتۋشى بولىپ ءجۇرىپ، بوس ۋاقىتىمدا ءوز ساباقتارىمدى پىسىقتاپ، جوعارى مەكتەپكە ەمتيحان بەرۋگە شىنداپ كىرىستىم. 1983 جىلى العاشقى ىرىكتەۋ ەمتيحانىنان سۇرىنبەي ءوتىپ، «مەملەكەتتىك ءبىرتۇتاس ەمتيحاندى» تەكەس اۋدانىنىڭ ورتالىعى قىزىلكۇرەگە بارىپ تاپسىردىم. مەملەكەتتىك ەمتيحاننان تاعى دا جاقسى ءنومىر الدىم. ءبىر ايدان كەيىن اۋدان كولەمىندە ەمتيحاننان وتكەندەردىڭ شاقىرتۋلارى كەلىپ، وقۋعا اتتانىپ جاتتى. بىراق ماعان شاقىرتۋ ءالى كەلمەدى، كۇتە-كۇتە ەكى كوزىم ءتورت بولىپ، سوڭىندا كۇدەرىمدى ءۇزدىم. كۇزگى بيداي ناۋقانى باستالىپ كەتىپ، ەگىس اتىزىندا اكەم مەن اعاما كومەكتەسىپ  جۇرگەن كەزىمدە ماعان شاقىرتۋ كەلدى. بۇل قىركۇيەك ايىنىڭ سوڭعى كۇندەرى بولاتىن. شاقىرتۋ قاعازىن قولىما العاندا مەنىڭ قۋانعانىمدى قازىر سىزگە ايتىپ جەتكىزە الماسپىن.

سونىمەن سىنىپتاسىم باعاشار نوكەجانۇلى ەكەۋىمىز قۇلجا قالاسىنداعى ىلە پەدەگوگيكالىق ينستيتۋتىنىڭ قىتاي ادەبيەتى فاكۋلتەتى قازاق ءتىلى مەن ادەبيەتى كۋرسىن وقۋعا بىرگە اتتاندىق. وندا ەكەۋىمىز بەس جىل بىرگە وقىپ ء(بىر جىل دايندىقتا قىتاي ءتىلىن وقىدىق), ارناۋلى ماماندىق الىپ شىقتىق. 1989 جىلى ساۋىردە ىلە قازاق اۆتونوميالى وبلىستىق پارتيا كوميتەتى ايەلدەر بىرلەستىگىنىڭ قىتايداعى قازاق ايەلدەرىنە ارناپ شىعارعان «ىلە ايەلدەرى» (قازىرگى «شىڭجاڭ ايەلدەرى») جۋرنالىنا كوركەمدەۋشى رەداكتور جانە جاۋاپتى حاتشىسى بولىپ جۋمىسقا تۇردىم. ال باعاشار قۇلجا قالاسىنداعى ىلە قازاق اۆتونوميالى وبلىستىق №1-ورتا مەكتەبىنە 1988 جىلى تامىز ايىنىڭ سوڭىندا ءبولىنىپ بارىپ، قازاق ادەبيەتى ءپانىنىڭ مۇعالىمى بولىپ جۇمىسقا تۇردى.

بەيجىڭدەگى سسسر كونسۋلىنا ۆيزا اشتىرۋعا تولقۇجاتىمىزدى تاپسىرىپ شىعىپ كىشى اعام سەيتاقىن ەكەۋىمىزدىڭ كوڭىلدى وتىرعان كەزىمىز عوي. 1992 جىلى قازان ايى.

جولاۋشى-9: سول جىلدارى ىلە پاداگوگيكالىق ينستيتۋتىنىڭ ادەبيەت فاكۋلتەتىندە شىنجاڭعا بەلگى اقىن، جازۋشىلار، ادەبيەتتانۋشىلار، بىلىكتى ۇستازدار ساباق بەردى دەپ ەستىگەن ەدىم.

ءا.ءاشىمۇلى:  ءيا، ءبىزدىڭ ۇستازداردىڭ ءبارى ءار سالادا، ءوز مامانىنىڭ بىلگىر تانىمال تۇلعالارى بولدى دەپ ايتۋعا بولادى. ايتار بولساق، مولداعالي، جۇنىسقان باقايەۆ، مىرزاقان قۇرمانبايۇلى، جانەتقان تۇتقابەكۇلى، جاكەن وتارۇلى، دۋتان ساكەيەۆ، قۇداش سابانشىۇلى، تالەت ءامىرالىۇلى، ءۇرىمجىباي جەتىبايۇلى، توقتاسىن مولداقىمەتۇلى، ايتمولدا قۇماربەك، ءلاززات ەمىلباۆا، پاريدا ساقاري، شايىتقازى زەيىنعازىۇلى، جاقىپ ءجۇنىسۇلى، ابىلقايىر، ابلەز پايزوللا (ۇعىر), ءماجىت قاسىم (ۇيعىر), مارالباي مۇقانۇلى، ءابدىبىلال، نۇرسەيت، ناعيگۇل، ءجاميلا، مۇرات دۋمانۇلى، بەيسەمحان قاۋىسبەكۇلى تاعى باسقالار.

ءبىز قازاق ءتىلى مەن ادەبيەتىنە قاتىسى  ارعى-بەرگى پاندەردى تولىق وقۋمەن بىرگە، قازاق سسر ادەبيەتى مەن تاريحىنا قاتىستى پاندەردى وقىدىق.  سونداي-اق قىتاي ادەبيەتىنىڭ (ەرتە زامان، تاياۋ زامان، وسىزى زامان ادەبيەت تاريحىن), شەلەل ادەبيەتى مەن ونىڭ تاريحىن جانە ادەبيەت تەورياسىنان ءبىلىم الدىق. وعان قوسا پسيحولوگيا، فيلوسوفيا، لوگيكا، ەستەتيكا، جازۋ پراكتيكاسى، موتوديكا جانە قازاق تاريقى، قىتاي تاريحى، شەتەل تاريحى سەكىلدى وتىزعا تارتا پاننەن ساباق الىپ شىقتىق.

جولاۋشى-9: ءسىزدىڭ نەگىزگى ماماندىعىڭىز مەكتەپتە وقۋشىلارعا قازاق ءتىلى مەن ادەبيەت پانىنەن ساباق بەرۋ ەدى عوي، سولاي بولا تۇرا ءسىز قالايشا جۋرنالعا كوركەمدەۋشى رەداكتور بولىپ جۋمىسقا تۇردىڭىز؟ ونىڭ ۇستىنە كوركەمدەۋشى رەداكتور بولۋ ءۇشىن سۋرەتشى، حاتكەر بولۋ كەرەك ەمەس پە؟ ول زاماندا جوعارى مەكتەپ بىتىرگەن وقۋشىلارعا مەملەكەت ءبىرتۇتاس ءبولىس جاساۋشى ەدى عوي. ءسىز قالايشا جىل اتتاپ بارىپ جۋمىسقا تۇردىڭىز؟

ءا.ءاشىمۇلى: سۇراعىڭدى وتە ورىندى قويىپ وتىرسىڭ. مەنىڭ بۇل جۇمىسقا كەشىگىپ ورنالاسۋىمنىڭ سەبەبى دە وسىندا بولسا كەرەك. مەنىڭ سۋرەت ونەرىنە دەگەن قىزىعۋشىلىعىم بالا كەزىمنەن قالىپتاستى. مەكتەپتە وقىپ جۇرگەن كەزىمدە «قابىرعا گازەت» شىعارۋ، سىنىپتى بەزەندىرۋ جۋمىسىنا بەلسەندى قاتىستىم. وكىنىشكە وراي، ول كەزدە اۋىلدىق مەكتەپتەردە سۋرەتكە تاربيەلەيتىن ارناۋلى ءپان بولمايتىن. اۋىل ەمەس، اۋدان ورتالىعىنداعى قازاق مەكتەپتەرىندە دە جوق دەسەم وتىرىك ەمەس. سول سەبەپتەن مەن سۋرەتتى وزدىگىمنەن وزەن جاعاسىنداعى قۇمعا، تاسقا، بالشىققا سىزىپ نەمەسە كىتاپتاعى سۋرەتتى قاعازعا كوشىرىپ سىزىپ ۇيرەندىم. ءبىزدىڭ مويىنگۇزەردەن قىتايعا بەلگىلى سۋرەتشى ءابدىماجىت ەرتۋعانۇلى شىققان. اۋدان ورتالىعىندا كىتاپحانادا ىستەيتىن ابدىقادىر مەتەربايۇلى دەگەن سۋرەتشى بولدى. ەكەۋى دە بالا كەزىننەن سۋرەت سىزىپ، كوزگە تۇسكەن تالانتتى سۋرەتشىلەر بولاتىن. ءابدىماجىت اعا كەيىن ۇرىمجىدەگى شىنجاڭ كوركەمونەر مەكتەبىنىڭ سۋرەت بولىمىنە ءتۇسىپ، 1977 جىلى ارناۋلى ماماندىق الىپ شىعادى. قازىر قۇلجا قالاسىندا تۇرادى. مەنىڭ سۋرەت ونەرىنە قىزعۋىما وسى كىسىلەر كوپ ىقپال ەتتى بىلەم.

مەنىڭ بالا كەزىمدەگى ارمانىم ءا.ەرتۋعانۇلى پەن ءا.مەتەربايۇلى ء(ا.مەتەربايۇلى كەيىن قۇلجاعا قالاسىنا اۋىسىپ كەلىپ «ىلە جاستارى» جۋرنالى مەن «ىلە ورەندەرى» گازەتىنىڭ كوركەمدەۋشى رەداكتورى بولدى) سەكىلدى سۋرەتشى بولۋ ەدى. بىراق ول كەزدە ءوزىڭ قىزىققان كاسىپكە ءتۇسىپ وقۋ ورايى بولا بەرمەيتىن. اسىرەسە، اۋىل بالالارىنا... مەندە بۇرىن قازاق ءتىلى مەن ادەبيەتىن وقيمىن دەگەن وي بولمادى عوي، بىراق ينستيتۋت ءوزى شاقىرتۋ جىبەرگەن سوڭ شاراسىز باردىق. سەبەبى، كەزكەلگەن جوعارعى وقۋ ورنىنىڭ تابالدىرىعىن اتتاپ كىرىپ، ءبىلىم الۋ مەنىڭ اسىل ارمانىم بولدى عوي. الايدا، جوعارى مەكتەپكە تۇسكەن سوڭ «وقۋشىلار ۇيمىنىڭ» قابىرعا گازەتىن كوركەمدەۋ، كەرمە تۋلارىنا جازىلاتىن سوزدەردى جازۋعا كومەكتەسىپ ءجۇردىم. ءبىز مەكتەپتى لاتىن جازۋىمەن بىتىردىك، احمەت بايتۇرسىنۇلىنىڭ توتەشەسىن ينستيتۋتقا كەلىپ ۇيرەندىك. بەلگىلى اقىن، بالالار ادەبيەتىنە ولشەۋسىز ەڭبەك سىرىرگەن ۇستاز جۇنىسقان باقايەۆ بىزگە توتە جازۋدى ۇيرەتتى. مەنىڭ قازاق حاتكەرلىك ونەرىنە كەلۋ ساپارىم نەگىزىنەن وسى كەزدەن باستالدى. ول كەزدە قازىرگىدەي جازۋدى كامپيۋتەرمەن كوركەمدەپ جازۋ مەن سۋرەت سالۋ دەگەن بولمايتىن. ءتىپتى، ءبىز كامپيۋتەر دەگەندى كورمەك تۇرماق، اتىن ەستىمەگەن كەز ەدى عوي. تەك، قۇدايدىڭ بويىمىزعا بەرگەن ونەرىنە سۇيەنىپ قاعازعا جازىپ، ونى ويىپ كەرمە تۋلارعا جاپسىراتىنبىز نەمەسە جالپاق قىلقالاممەن جازاتىنبىز.

مەنىڭ ىلە پاداگوگيكالىق ينستيتۋتىنىڭ ادەبيەت فاكۋلتەتىن بىتىرگەن كەزدەگى ۇستازدار مەن كۋرستاستارمەن بىرگە تۇسكەن سۋرەتىم. 1 شىلدە 1988 جىلى. قۇلجا قالاسى.

مەن ينستيتۋت قوينىندا ۇلكەن قۇرمەتكە بولەنىپ وداق كوميتەتى جاعىنان قابىرعا گازەتكە تانىستىرىلدىم. وسى ورايدا دۇنيەگە ايگىلى قيلى-قيلى داۋىرلەردە جاساعان ادەبيەت الىپتارىن، فيلوسوفتار مەن دانىشپان ويشىلداردى، كوسەمدەردى، باتىر-باعلانداردى جانە سول كەزدە ءار ۇلت وقىرماندارمەن اتى تانىس تالانتتى اقىن-جازۋشىلاردى قامتىعان 70-تەن استام ادامنىڭ فوترەتىن سىزىپ ءومىربايانىن، تاريحىن بايانداپ، ولاردىڭ ادامزاتقا قوسقان ۇلى ۇلەستەرىن جۇرتشىلىققا تانىستىرىپ كىشى-كىرىم شەجىرە قۇراستىردىم.  وسى جاڭالىقتى مەنەن ءبىر كۋرس تومەن وقيتىن ءابىش بايعازىۇلى دەگەن زامانداسىم «ىلە پەداگوگيكالىق ينستيتۋتىنىڭ» گازەتىنە «ونەرلىنىڭ ءورىسى كەڭ» دەگەن كولەمدى ماقالا جازىپ مەنى تانىستىردى. مۇمكىن ءسىز ءا.بايعازىۇلىن بىلەتىن شىعارسىز قازىر بەلگىلى حاتكەر، ىلە پەد ينستيتۋتىندا (قازىرگى ىلە پەداگوگيكالىق ۋنيۆەرسيتەتىندە) قىزمەت ىستەپ ءجۇر.

سونىمەن قاتار كوركەم جازۋ تۋىندىلارىن جازۋمەن دە اينالىستىم. مەن جازعان حۋسنيحاتتار گازەت-جۋرنالداردا ءجيى جارىق كورىپ تۇردى. كەيبىر جۋرنالداردىڭ مۇقاباسىن جوبالادىم. مىسالى، قۇلجادا شىعاتىن «ىلە ايدىنى»، «ىلە جاستارى»، «مەكتەپ دەنە-تاربيەسى»، «ىلە پەداگوگيكالىق ينستيتۋتى عىلىمي جۋرنالى»، «ىلە اۋىل شارۋاشىلىعى عىلىمي جۋرنالى» قاتارلى جۋرنالداردىڭ مۇقاباسىن سىزىپ بەردىم. مىنە، وسى سۋرەتشىلىك پەن حاتكەرلىك ونەرى مەنىڭ «ىلە ايەلدەرى» جۋرنالىنا كوركەمدەۋشى رەداكتور، جاۋاپتى حاتشى بولىپ جۇمىسقا تۇرۋىما ۇلكەن سەپتىگىن تيگىزدى.

ال ەندى، اراعا توعىز اي سالىپ جۇمىسقا تۇرعان سەبەبىم، ىلە وبلىستىق، ىلە ايماقتىق وقۋ-اعارتۋ مەكەمەلەرى مەنىڭ اۋىلعا كەتۋىمدى اسا ىنتامەن قالادى. ويتكەنى جاڭا ءوزىڭ ايتقانداي مەن اۋىلدىڭ ءبىر مەكتەبىنە بارىپ قازاق ءتىلى مەن ادەبيەتى پانىنەن ساباق بەرۋىم كەرەك ەدى. بىراق، مەنىڭ اۋىلعا بارعىم كەلمەدى. ول كەزدە مەنىڭ ماقساتىم – قۇلجادا قالىپ قازاق باسپاسوزىندە جۋمىس جاساۋ بولاتىن. سول ارقىلى سۋرەتشىلىك پەن حاتكەرلىك ونەرىمدى دامىتىپ، قازاق باسپاسوزىنە ءوز ۇلەسىمدى قوسقىم كەلدى. ونىڭ ۇستىنە مەنى قۇلجاداعى گازەت-جۋرنال رەداكتسيالارى «بىزگە سەن سەكىلدى ادام كەرەك، بىزگە كەل!» دەپ مەنى جۇمىسقا شاقىرعان بولاتىن. ونى ءتۇسىنىپ وتىرعان وقۋ-اعارتۋ مەكەمەسى مەن كادرلار مەكەمەسى بولمادى. وسى ءبىرتۇتاس ءبولىپ ورنالاستىرۋ مەن قىزمەت سۇرانىسىنىڭ تارتىس-تالاسىندا بەكەر بوسقا توعىز اي قۇلجادا سەندەلىپ ءجۇرىپ قالدىم. مۇنىڭ ءوزىن ايتا بەرسەك ۇزاق اڭگىمە...

وسى بارىستا ىلە وبلىستىق بايىرعى شىعارمالار كەڭسەسىنە ەرتە ءبولىنىپ كەلىپ، جۇمىس ىستەپ جاتقان كۋرستاسىم ابدىرەشيت تويلىبايۇلى ماعان ۇلكەن دەمەۋ بولدى. مەنىڭ قۇلجادا قالىپ جۇمىس ىستەۋىمە جاقىننان رۋحاني قولداۋ كورسەتتى. ابدىرەشيت شاعاتاي، موڭعول تىلىنەن بىرنەشە كىتاپتار اۋداردى. كوپتەگەن عىلىمي ماقالالار جازدى. بولاشاعى زور عالىم بولدى.

جولاۋشى-9: ءسىز قازاقستانعا قونىس اۋدارعانعا دەيىن «ىلە ايەلدەرى» جۋرنالىندا جۇمىستا بولدىڭىز عوي؟

ءا.ءاشىمۇلى: ءيا، سوندا 4 جىلدان اسا جۋمىس جاسادىم. وسى جىلدار ىشىندە شىنجاڭ كادرلار مەڭگەرمەسى جاعىنان بەرىلەتىن «كومەكشى رەداكتور» دەگەن عىلىمي اتاعىن دا الىپ ۇلگىردىم. سونىمەن نە كەرەك، كوپ وتپەي 1992 جىلى 9-جەلتوقساندا قازاق ەلىنە اكە-شەشەم، تۋىس-تۋعاندارىممەن بىرگە ءبىرجولاتا قونىس اۋدارىپ كەتىم.

ەل اراسىندا «اقاۋ كەمپىردىڭ باعى» دەپ ايتىلىپ كەتكەن ورىك باعىنىڭ قوجايىنى مەنىڭ اجەم اقاۋ تەمىرجانزىمەن بىرگەمىز.

جولاۋشى-9: ءسىز وڭاي-وسپاق قول جەتە بەرمەيتىن وبلىستىق پارتيا كوميتەتىندە جانە ونىڭ ۇلكەن جۋرنالدا قىزمەتتە بولا تۇرا جىلى ورنىڭىزدى سۋىتىپ، قالايشا قازاقستانعا قونىس اۋداردىڭىز؟

ءا.ءاشىمۇلى: مۇنىڭ سەبەپ-سالدارى وتە ارىدا جاتىر. سوندىقتان، بۇل اڭگىمەنى وقىرمانعا تۇسىنىكتى بولۋ ءۇشىن باستان ايتقان ءجون بولار. مەنىڭ اتام – ءابدىراسىل نادىربەكۇلى مەن اجەم – اقاۋ تەمىرجانقىزى (اجەمنىڭ ازان شاقىرىپ قويعان اتتى – اققۋ ەكەن. اتا-اناسى ەركەلەتىپ اقاۋ اتاپ كەتىپتى) 1931-1932 جىلدارى قازاقستاندا ورىن العان، قولدان جاسالعان «اشارشىلىق» سالدارىنان الماتى وبلىسى كەگەن اۋدانى توعىزبۇلاق اۋىلىنان اتامەكەنىن امالسىز تاستاپ، بەرگى بەتكە بوسىپ وتكەن. اتامنىڭ اتاجۇرتى توعىزبۇلاقتىڭ اياقجاعىنداعى اقتوعاي ەكەن. العاشىندا قىتايدىڭ قاس وزەنىنىڭ ىلە وزەنىنە كەلىپ قۇيار اڭعارىنا بارىپ تابان تىرەيدى. قاس پەن ىلە وزەنىنىڭ بويىندا يت تۇمسىعى وتپەيتىن توعايدىڭ (تال، تەرەك، قايىڭ، شىرعاناق) قىزىعىن كورەدى. اتام ءابدىراسىل ون ساۋساعىنان ونەر تامعان شەبەر اعاشى بولعان ەكەن. قىزاي ەلىنىڭ اۋقاتتى باي شارۋلارىنا قازاق ءۇي مۇلىكتەرىن جاساپ بەرىپ، اقىسىنا تايىنشا-تورپاق، قۇلىن، تاي، قۇنان، بايتال الىپ ءجۇرىپ ەسىن جيىپ العان سوڭ وزىنەن كەيىنگى وتكەن اعالارى ءىبىنباي، ىلگىداي جانە ءىنىسى كوشەربايدىڭ (بۇل كىسىلەر دە شەتىنەن قولونەرشى بولعان ەكەن) باسىن قوسادى. مۇندا ەكى-ءۇش جىل تۇرىپ ءبىراز قور جيناپ العانان كەيىن ىلە وزەنىنىڭ ارعى بەتىندەگى توعىزتاراۋدىڭ قازىرگى تىكارىق اۋىلىنىڭ مويىنگۇزەرىنە كوشىپ بارادى.

مەنىڭ سۋرەتشى بولۋىم وسى اتالارىمنان دارىعان سەكىلدى. اكەم دە اعاش شەبەرى بولعان. اتام ءابدىراسىل مويىنگۇزەرگە بارعان سوڭ ءنۇسىپ تورعاي دەگەن ۇيعىردىڭ  5 گەگتاردان اساتىن ورىك باقشاسىنا قوسىپ ءجۇز گەكتاردان اسا ەگىستىك جەرىن مالعا ايىرباستاپ الادى. ال اعاسى ىلگىداي اتالدىراقىن دەگەن ۇيعىردىڭ ءجۇز گەگتاردان اسام  جەرىن ساتىپ الادى. نادىربەك اۋلەتتەرى وسىلايشا ەل قاتارلى تىرلىك جاسايدى. جايلاۋى ءۇيسىن تاۋىنىڭ جوتاسىنداعى بۇرقانشوقى، كوكجوتا بولادى. كوكتەمدە ەگىن سالىپ، جازعا قاراي ەگىنىن، ءشوبىن، وتىنىن جيناپ وتىرعان. العان داقىلدارىن جەر ۇراعا سالىپ اۋزىن جاۋىپ كەتەدى ەكەن. اجەم اقاۋدىڭ ايتۋىنشا ورىك اعاشىنىڭ ءار ءتۇبىنىڭ باسىنداعى كوك ورىگىن جەرگىلىكتى ۇيعىرلارعا ساتىپ وتىرعان. ولار ورىك پىسقاندا كەلىپ جەمىسىن قاعىپ، تەرىپ الادى ەكەن. باققان تاۋىقتارىنىڭ جۇمىرتقاسى كۇزدە قورا-قوپسىنىڭ ءار بۇرىشىندا ءۇيىلىپ جاتادى ەكەن. ۇرى-قارى دەگەن بولماپتى. ال كۇرىك بولعان تاۋىقتار جۇمىرقاسىن باسىپ شوجەلەرىن شۋىرتىپ ەرتىپ جۇرەدى ەكەن. كۇزگە قاراي جايلاۋدان كوشىپ كەلىپ ءبارىن جيىستىرىپ، قىستىڭ قامىن جاساپ جاقسى ءومىر ءسۇرىپتى.

ۇلكەن اعاسى ءىبىنباي ەرتە قايتىس بولادى، ول كىسىدەن قازىر ۇرپاق جوق. قالعاندارى ءوسىپ-ونەدى، وركەن جايادى. قازىرگى مويىنگۇزەر قىستاعىنىڭ ءبىرىنشى، ەكىنشىشى كەنىتىنىڭ جەرى وسى ەكى اتامنىڭ پايدالانعان جەرى بولاتىن. اتامنىڭ تۇلابويى تۇڭعىش قىزى – اناركۇلدەن باسقا بالالارى – ءاشىم، ايقان، ەسىم، سەيتاقىن، كەنجەقان، ءبۇبىن، قۇرمانجان وسى مويىنگۇزەردە دۇنيەگە كەلىپتى.

اجەمنىڭ ءسۇت كەنجەسى قۇرمانجان اعام ەكى-ءۇش ايلىق كەزىندە (1956 جىلى) اتام ءابدىراسىل دۇنيەدەن وزادى. وسىدان ەكى جىلدان كەيىن اتامنىڭ اعاسى – ىلگىداي، ءىنىسى – كوشەربەي، قىزى ايقانىڭ وتباسى كەڭەس وداعىنىڭ قازاقستان رەسپۋبليكاسىنا قونىس اۋدارىپ كەتەدى. سول كەزدە اتامنىڭ تۋىستارى اجەمە كەلىپ: «اتامەكەنگە بىرگە كەتەيىك، بالاداردى تۋىستارىنان بولە كور مە؟!» دەپ اقىل سالىپ، وتىنگەن ەكەن، بىراق اجەم: «كوك كوز ورىس جاقسى بولسا ءبىز اتامەكەنىمىزدى تاستاپ، وسىلاي بوسىپ وتەر مە ەدىك. ورىسقا قاراعاندا قىتاي كەڭ قولتىق ەكەن، كەلگەلى بەرى قيىنشىلىق كورمەدىك. قازاقستاندا مەنىڭ اكە-شەشەم، باۋىرلارىم قالىپ قويدى، ولاردىڭ بار-جوعى ءالى بەلگىسىز. سول ەلدەن قول ۇستاسىپ كەلگەن ومىرلىك جان جارىم ابدىراسىلگە وسى جەردەن توپىراق بۇيىردى. ەندى مەن ارۋاق اتتاپ قالاي كەتە الامىن؟! ءابدىراسىلدىڭ ارۋاعى رازى بولمايتىن شىعار» دەپ قالىپ قويادى.

قايناعاسى مەن قاينىنىڭ جانە تۋعان قىزى ايقاننىڭ وتباسى اتامەكەنگە كوشىپ كەتكەن سوڭ اجەم ءوزىن بالالارىمەن بىرگە جۇرتتا قالىپ قالعانداي قۇلازيدى. «مەن ءابدىراسىلدىڭ ارۋاعىنا بولا بالالاردى تۋىسىنان ءبولىپ قالعان جوقپىن با؟! ونىڭ ۇستىنە توركىندەرىمنىڭ ءبارى سابەتتە قالدى. ولاردىڭ ءبارى اشارشىلىقتان قىرىلىپ قالماعان بولار، امان قالعاندارى بار شىعار، ورىسقا وكپەلەيمىن دەپ تۋىستارىمنان بەزەم بە؟!» دەپ قاتتى وكىنىپ، ارتىنان ءوزى دە كوشىپ كەتۋگە بەكيدى دە، قۇجات جاساتۋعا ەندى كىرىسە بەرگەندە شەكارا تارس بەكتىلىپ قالدى...

اجەم ەر مىنەزدى، اۋزى دۋالى ادام ەدى. بالالارىن قاناتتىعا قاقتىرماي، تۇمسىقتىعا شوقتىرماي ءوسىردى. ۇلكەن ۇلى، مەنىڭ اكەم اشىمنەن باسقا بالالارىن تۇگەل جوعارى مەكتەپتە وقىتادى. مەنىڭ اكەمنىڭ جوعارىلاپ وقي الماعان سەبەبى اكەسى ءابدىراسىل قايتىس بولعاننان كەيىن ول «مەن وتباسىنا يە بولامىن» دەپ ءوزىنىڭ ەر مىنەزىن كورسەتىپ قالىپ قويادى. مەن ەس بىلگەنگە دەيىن اجەمنىڭ كوزى ءتىرى بولدى. باياعى ۇيعىردان ساتىپ العان ورىك باعىن دا كوردىك، ونىڭ قىزىعىن دا كوردىك. «اقاۋ كەمپىردىڭ باعىنان ورىك الامىز» دەپ ارى-بەرى وتكەن جولاۋشىلار شەلە-شەلەك ورىك الىپ، قارىق بولىپ كەتىپ جاتاتىن. ويتكەنى ءبىزدىڭ اۋىل توعىز جولدىڭ تورابىنا ورنالاسقان بولاتىن.

جولاۋشى-9: اجەڭىز قاي جىلدارى قايتىس بولدى؟

ءا.ءاشىمۇلى: 1976 جىلى كوكتەمدە اجەم ومىردەن وزىپ اتامنىڭ جانىنا جەرلەنەدى. اكەم مەن شەشەم اجەم اقاۋ تۋرالى اڭگىمەنى بىزگە ءجيى ايتىپ بەرەتىن. ءبىر كۇنى داستارقان باسىندا اكەم: «شەشەمنىڭ ارمانى – بالالارىن تۋسىتارىمەن قاۋىشتىرۋ بولاتىن، ءتىرى بولسام شەشەمنىڭ ارمانىن ورىندايمىن» دەپ ىلعي ايتىپ وتىراتىن. ءبىز اكەمىز نە ايتىپ وتىر دەپ ول كىسىنىڭ سوزىنە كۇلەتىنبىز. ويتكەنى ول كەزدە قىتاي مەن كەڭەس وداعى ءبىر-بىرىنە قىرعي قاباق بولىپ وشىگىپ تۇرعان زامان بولاتىن. قىتايدا العاش رەت ازاماتتىق كۋالىك بەرگەن كەزدە اكەم: «مەن بۇگىن بە، ەرتەن بە ءبارى-ءبىر اتامەكەنىمە كوشىپ كەتەم. ماعان ازاماتتىق كۋالىگىنىڭ قاجەتتى جوق» دەپ الماي، كەرىسىنشە مۇعاجىرلار (دياسپورا) كۋالىگىن العانى ەسىمدە. 1990 جىلى ءبىز قازاقىستانعا قونىس اۋدارۋعا قۇجات جيناعان كەزدە بارىپ، امالسىز «جەكە ازاماتىق كۋالىگىن» جاساتقان ەدى. سەبەبى ونىسىز قۇجات تولتىرۋ، تولقۇجات الۋ مۇمكىن ەمەس ەدى.

وسىعان قوسا جانە ءبىر مىسال ايتا كەتەيىن. 1981 جىلى اكەمنىڭ كەنجە قارىنداسى كەنجەقان باس قۇراماقشى بولعان جىگىتى، رۋى قىزاي ساناتبەككە: «ءبىز ءبارىبىر قازاقستانعا كوشىپ كەتەمىز. ەگەر سول كۇن تۋا قالسا، سەن دە بىزبەن بىرگە كەتەسىڭ. بۇعان ماقۇلدىق بەرسەڭ عانا ساعان قارىنداسىمدى تۇرمىسقا بەرەمىن. بولماسا اۋرە بولما!»، – دەپتى. سوندا ساناتبەك اكەمنىڭ بۇل شارتىنا ماقۇل بولادى. بىلاي قاراساڭ ءبارى كۇلكىلى نارسە، بىراق استارىندا ءبىر اقيقات بارى راس ەدى. ويتكەنى قازاقتا «ەكى تاۋ قوسىلمايدى، ەكى ەل قوسىلادى» دەگەن كەرەمەت ءسوز بار.

1988 جىلى شىلدە ايىندا اكەمنىڭ بىرگە تۋعان قارىنداسى ايقان ابدىراسىلقىزى بالاسى بەكتۇرسىن قىدىرجانۇلى ەكەۋى قىتايعا تۋىسشالاپ بارعان كەزى.

جولاۋشى-9: ەگەر قۇپيا بولماسا قازاقستانعا كوشۋ قۇجاتتارىن قالاي جاساتقاندارىڭىزدى ايتا كەتسەڭىز؟

ءا.ءاشىمۇلى: كەڭەس وداعى مەن قىتاي اراسىنداعى ارازدىق ازايىپ، جىلىمىق باستالىپ ۇزاق ۋاقىت قاتىپ قالعان توڭ ءجىبىپ، شەكارا اشىلعانان كەيىن، 1988 جىلى شىلدە ايىندا اكەمنىڭ بىرگە تۋعان قارىنداسى – ايقان ابدىراسىلقىزى بالاسى بەكتۇرسىن قىدىرجانۇلى ەكەۋى تۋسىسشىلاپ كەلىپ قايتتى. 1989 جىلى شەشەم ءايىمحاننىڭ اكە-شەشەسى – جامالبەك پەن مەرەكە، ءىنىسى – جاپار، ءسىڭلىسى – اسۋقان، ونىڭ جولداسى ۇمىتشاق تۋىسشىلاپ كەلدى. بۇلاردىڭ ارت-ارتىنان كەلىپ-قايتۋى اكەمنىڭ قازاقستانعا كوشەم دەگەن ارمانىنا سەنىم ورناتىپ، ءۇمىت ءجىبىن جالعاپ كەتتى. اكەمنىڭ تەتە ءىنىسى، تىكارىق ورتا مەكتەبىنىڭ مۇعالىمى ەسىم ءابدىراسىلۇلى بەيجىڭدەگى سسسر كونسۋلىنا 1960 جىلدارى ءبولىنىپ قالعان تۋىستارىمەن باس قوسىپ، بىرگە ءومىر ءسۇرۋ ءۇشىن قازاقستانعا كوشۋگە رۇقسات بەرۋىن وتىنگەن حاتىن جازادى. كوپ وتپەي كونسۋلدان جاۋاپ كەلەدى، حات ماشيكامەن ورىس تىلىندە جازىلعاندىقتان ونى وقۋ قيىنعا سوعادى. اۋدارماشى ىزدەپ ارى-بەرى، ءورلى-قىرلى شاپقىلاۋعا باتىلدىق ەتە المايدى. كونسۋلدا ءبىزدىڭ ءسوزىمىزدى تىڭدايتىن قازاق بار شىعار، نە بولماسا قىتاي تىلىندە سويلەيتىن بىرەۋ تابىلار دەگەن ۇمىتپەن حاتتىڭ سوڭىندا جازىلعان تەلەفون نومىرگە قوڭىراۋ سوعۋعا بەل بۋىپ، كونسۋلدىڭ تەلەفون ءنومىرىن تەرەدى. قۇداي ءساتىن سالعاندا ارجاعىنان: «الو، دا، دا، تىڭداپ تۇرمىن، بۇل كىم ەكەن؟» دەپ باسىن ورىسشا باستاپ، سوڭىن قازاقشا جالعاستىرعانىنا قۋانىپ ارى قاراي سويلەسە جونەلەدى، قىسقاسى كونسۋلعا كوشى-قون تۋرالى حاتتى ءوزىنىڭ جازعانىن، وعان ورىسشا جاۋاپ حات الىپ، ونى تۇسىنبەي وتىرعانىن جەتكىزەدى. قارسى جاقتاعى ادام ءوزىن وسى كونسۋلدىڭ قىزمەتكەرى، قازاقستاندىق بيعابىل دەگەن جىگىت ەكەنىن ايتىپ، ورىسشا جازىلعان حاتتىڭ مازمۇنىن تاپتىشتەپ ءتۇسىندىرىپ بەرەدى. حاتتىڭ ۇزىن ىرعاعى كونسۋلعا كەلىپ ءوتىنىش جازىپ، گرافا (بلانكى) تولتىرۋىن، 16 جاستان جوعارعىلاردىڭ ەكى دانا 3ح4 فوتو سۋرەتىن جانە ولارعا 45 يۋان اقشا (بالالارعا اقشا الىنبايدى) تولەيتىنىن جەتكىزەدى. وسىدان كەيىن ءابدىراسىل ۇرپاقتارى اقىلداسا كەلە اتاجۇرتقا كوشۋ بەكىمىنە كەلىپ، قۇلجا، بەيجىڭ، ماسكەۋ،  الماتى باعىتىمەن جۇمىسقا كىرىسكەن بولاتىن.

سونىمەن 1990 جىلى قىركۇيەك ايىنىڭ باسىندا كىشى اعام سەيتاقىن ەكەۋىمىز ۇرىمجىگە بىرگە بارىپ ول كىسىنى بەيجىڭگە اتتاندىرىپ جىبەرىپ، ءوزىمنىڭ ءىس ساپار باعىتىم بويىنشا التاي قالاسىنا قاراي تارتىپ كەتتىم. كىشى اعام سەيتاقىن كەڭەس وداعىنىڭ بەيجىڭدەگى كونسۋلعىنا بارىپ وتباسىن بىرىكتىرۋ تۋرالى ءوتىنىش تاپسىرىپ، بلانكى تولتىردى جانە ايتقان اقشاسىن تولەپ قايتادى. ءبىر جىلدان سوڭ ماسكەۋدىڭ ماقۇلداۋىن الىپ، الماتى وبلىستىق وۆير-ءدىڭ كوشى-قون ۆيزاسىن الدىردىق.  بىزگە ناعاشى اعام، شەشەمنىڭ بىرگە تۋعان ءىنىسى جاپار جامالبەكوۆ يە بولدى، ال قالعان ءتورت وتباسىنا اكپەم ايقان ابدىراسىلقىزى يە بولدى. ويتكەنى فاميلاسى ءبىر بولماسا شاقىرتۋ جىبەرۋگە بولمايدى ەكەن. بۇل 1991 جىلدىڭ ماۋسىم ايى بولاتىن. سول جىلى قۇجاتتاردى تولتىرىپ قىتايدىڭ ىشكى ىستەر مەكەمەسىنە وتكىزدىك، ءبىر جىلدان كەيىن تولقۇجاتىمىزدى ۇرىمجىدەگى ىشكى ىستەر مەڭگەرمەسىنەن ءار تولقۇجاتقا 16 يۋاننان (16 جاسقا تولماعان بالالاردىڭ ءبارى اكە-شەشەلەرىنىڭ تولقۇجاتىنا تىركەلدى) تولەپ الدىق. قازان ايىندا تاعى سول سەيتاقىن اعام ەكەۋىمىز بەيجىڭگە بىرگە بارىپ، سسسر كونسۋلىنداعى ەرلان دەگەن قىرعىز جىگىتىنىڭ كومەگىمەن ۆيزا اشتىرىپ كەلىپ، 15-قاراشادا ەل-جۇرتپەن قوشتاسۋ شايىن بەردىك.  ەل-جۇرتپەن قوشتاسۋ شايىنىڭ شاقىرتۋ بيلەتىن ءوزىم كوركەمدەپ جازىپ باستىردىم. بيلەتتە:

«كوشۋدىڭ قامىن جاساپ اتا جۇرتقا،

دەگەن عوي بابام قازاق «باتا جىرتپا».

بىرگە وسكەن تەلقوزىداي اعايىندار،

ۇيىمىزدەن قوشتاسۋ شايىن ۇرتتا» دەگەن ءبىر شۋماق ولەڭ جازىلىپ ەدى.

1992 جىلى 15 قاراشادا ەل-جۇرتپەن قوشتاسۋ شايىن بەرگەندە ءوزىم كوركەمدەپ جازعان شاقىرۋ بيلەتى.

1992 جىلى 9-جەلتوقساندا 6 وتباسى ء(اشىم ءابدىراسىلۇلى، ەسىم ءابدىراسىلۇلى، سەيتاقىن ءابدىراسىلۇلى، قۇرمانجان ءابدىراسىلۇلى، سىدىقجان ءاشىمۇلى جانە ساناتبەك توقتارۇلى), 36 جان قازاقستانعا قونىس اۋدارىپ كەتتىك. وسى وتىز التى جان اتامەنگە كەلگەننەن كەيىن ءوسىپ، ءونىپ، وركەن جايىپ ءورىسىمىزدى كەڭەيتىپ وتىرمىز.

ءبىزدى قازاقستانعا كوشۋگە ىقپال ەتكەن تاريحي قۇجات سسسر ءدىڭ ۆيزاسى. بۇل ۆيزا مەنىكى عوي، ءار ادامعا ۆيزا وسىلاي جىبەرگەن. مۇنداعى «پوستوياننا» دەگەن ءوزى ءبىر سوزدە قۇدىرەت جاتىر، ءبىزدىڭ تاعدىرىمىزدى شەشەتىن.

ايتپاقشى، ول كەزدە ءىنىم سەرىكجان قۇلجا قالاسىنداعى مەديتسينا تەحنيكۋمىنىڭ ءبىرىنشى كۋرسىندا، ال كىشى اعامنىڭ قىزى گۇلباھار ىلە تەلەۆيزيا ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ ءبىرىنشى كۋرسىندا وقىپ جاتقاندىقتان بارىپ-كەلىپ وقۋ ورايىن جاساپ، قولدارىنا تولقۇجاتتارىن ۇستاتىق. ولار الاڭسىز وقۋلارىن جالعاستىرىپ، وقۋىن ءبىتىردى. ءبىر قىزىعى، سول كەزدە كىشى اعامنىڭ ۇيىندەگى شەشەمىز گۇلجان اۋىر اياق ەدى، كوشۋگە 10-15 كۇن قالعاندا بوسانىپ قالماسى باراما. سودان ول كىسىلەر بىزدەن ءبولىنىپ قالىپ قويدى. 1993 جىلى مەن ناۋىرىز ايىندا قايتىپ كەلىپ ولاردى كوشىرىپ اكەلدىم. كىشى اعام وعان دەيىن نارەستە پاتيقانىڭ قۇجاتىن جاساتىپ،  بەيجىڭگە بارىپ ۆيزاسىن اشتىرىپ كەلىپ دايىن وتىر ەكەن. بۇل التى وتباسىنىڭ ىشىندە جەزدەم ساناتبەكتىڭ دە وتباسى بار بولاتىن. ول ۋادەسىندە تۇردى، بىراق ونىڭ اعايىندارى، تۋىس-تۋعاندارىنىڭ اراسىندا «سەن ەل-جۇرتىڭنان ءبولىنىپ، قايىن جۇرتىڭنىڭ سوڭىنان ەرىپ باراسىڭ» دەگەن رەنىشتى اڭگىمە ايتىلىپتى.

وسى جەردە ەرەكشە اتاپ كەتەتىن ءبىر نارسە سسسر كەزىندە بۇرىن دا، كەيىن دە كوشى-قون دەگەن بولعان ەكەن. تەك قىتاي مەن سسسر-ءدىڭ ارازدىعىمەن توقتاپ قالعان. وسى ءبىزدىڭ كوشىپ كەلۋدىڭ الدىندا توعىزتاراۋدان ەركىن دەگەن ۇيعىر جىگىت باستاعان ەكى وتباسى ءبىز جۇرگەن جولمەن ءجۇرىپ شەلەككە كوشىپ كەلىپتى. ال تەكەس اۋدانىنان توبىقباي، ءابدىراسىل اقساقالدىڭ بالارى سەرىك توبىقبايۇلى مەن ادىلەت ءابدىراسىلۇلى بىزدەن ءبىر اي بۇرىن كوشىپ كەلىپ شەلەكككە جايعاسقان. توبىقباي مەن ءابدىراسىل تەكەستىڭ قىزىلكۇرەسىندەگى سسسر-ءدىڭ كونسۋلدىعىنىڭ بولىمشەسىندە قىزمەت ىستەگەن ەكەن. ەكەۋى دە سسسر ازاماتى بولىپتى. كەزىندە كوشىپ كەتە الماعاندىقتان، ەكەۋىن سول كەزدەگى قىتاي بيلىگى كەڭەس وداعىنا حالىقتى كوشىرۋگە ارەكەت جاساعان دەگەن سىلتاۋمەن 20 جىلعا سوتتاپ جىبەرىپتى. 1980 جىلدارى ساياسات وڭالعاننان كەيىن بارىپ تۇرمەدەن بوساپ شىعادى. ەكەۋىنىڭ دە ارمانى قازاقستانعا كوشىپ كەتۋ بولعان ەكەن. وكىنىشكە وراي، تولىقباي قاريا قايتىس بولىپ كەتەدى، بىراق كەمپىرى، ەكى ۇلى مەن ءبىز قىزى قازاقستانعا كوشىپ كەلەدى. ال ءابدىراسىل قارايانىڭ ءوزى سسسر پاسپورتىن قولىنا ۇستاپ، ال بالاسى مەن نەمەرەلەرى قىتاي تولقۇجاتىن كوتەرىپ كوشىپ كەلەدى. ءابدىراسىل قاريانى ءوز كوزىممەن كوردىم، ۇيىندە بولدىم، اڭگىمەلەستىم. ءبىر-ەكى جىلدىڭ الدىندا شەلەكتە قايتىس بولدى.

1989 جىلى قازان ايىندا ناعاشى اتام جامالبەك تاكەباەۆ، ناعاشى اپام مەرەكە قۇسايىنقىزى جانە ناعاشى اعام جاپار جامالبەكوۆ قىتايعا تۋىسشىلاپ كەلگەن ءساتى.

جولاۋشى-9: بۇلاي بولعاندا، سىزدەر قازاقستان ەگەمەندىك الماي جاتىپ ات باسىن بۇرىپ، تاۋەلسىزدىكپەن بىرگە اتامەكەنگە بارعان ەكەنسىزدەر عوي؟

ءا.ءاشىمۇلى: سولاي دەسە دە بولعانداي. ءبىز قازاقستان تاۋەلسىزدىك الماي تۇرىپ كوشتىڭ باسىن اتامەكەنگە بۇرۋدىڭ قامىن جاسادىق. وسى ارالىقتا اكەمنىڭ تىلەۋى قابىل بولىپ، قازاق ەلى تاۋەلسىزدىگىن الىپ ۇلگىردى. كوشى-قونىمىز كەڭەس وداعىنىڭ شاقىرتۋى بولعانىمەن، تاۋەلسىز قازاق ەلىنىڭ توپىراعىن باسۋدى، جەلبىرەگەن كوك تۋدىڭ استىندا ءومىر ءسۇرۋدى ءتاڭىر بىزگە جازعان ەكەن. ول ءۇشىن مەن مارقۇم اكەم ءاشىم ءابدىراسىلۇلىنا، شەشەم ءايىمحان جامالبەكقىزىنا، ۇلكەن اعام ەسىم ءابدىراسىلۇلىنا، كىشى اعام سەيتاقىن ءابدىراسىلۇلىنا جانە ناعاشى اتام جامالبەك تاكەباەۆقا، ناعاشى اجەم مەرەكە قۇسايىنقىزىنا، ناعاشى اعام جاپار جامالبەكوۆقا، ناعاشى اكپەم اسۋقان جامالبەكقىزىنا جانە اكپەم ايقان ابدىراسىلقىزىنا، جەزدەم قىدىرجان راحىمباەۆقا شەكسىز العىسىمدى ايتامىن. بۇل كىسىلەرىنىڭ كوبى قازىر ومىردە جوق، باقيلىق بولىپ كەتتى. ولاردىڭ جاتقان جەرى جايلى،  توپىراعا تورقا بولسىن! ارۋاعى ءبىزدى ارقاشان قورعاپ-قورشاپ ءجۇرسىن!

(جالعاسى بار)

سۇحباتتى جۇرگىزگەن جولاۋشى-9

Abai.kz