(مىرزان كەنجەبايعا جاۋاپ)

(مىرزان كەنجەبايعا جاۋاپ)

«تۇركىستان» گازەتىنىڭ 9-قاڭتارداعى سانىندا اعامىز مىرزان كەنجەبايدىڭ ء«دىنتانۋشى بولساڭ، دۇرىسىن ايت!» دەگەن ماقالاسى جارىق كوردى. ول ما0الا Abai.kz اقپاراتتىق پورتالىندا دا جاريالاندى (http://old.abai.kz/content/myrzan-kenzhebai-dintanushy-bolsan-dyrysyn-ait).   مىرزان مىرزانىڭ ماقالاسىندا ەلىمىزدىڭ ءبىلىم بەرۋ جۇيەسىندەگى ءدىنتانۋ ماماندىعى مەن ءدىنتانۋشىلار سىنعا الىنادى. العاشىندا اتويلاعان تاقىرىبىنا قاراپ، دىنتانۋلىق عىلىمي زەرتتەۋلەر مەن ءدىني ۋاعىزدىق قىزمەتتىڭ ارا-جىگىن اجىراتىپ بەرەر دەگەن ۇمىتتە بولدىق. سەبەبى «جاماعاتشىلدىق دەرتتەن ادا كۇيدە ادىلدىگىن ايت» دەگەن سارىنداعى يدەيانىڭ ۇشقىنى بايقالىپ، تارتىمدى كورىنگەن ەدى. دەگەنمەن ءۇمىت اقتالمادى، سىن دەۋگە كەلمەيتىن جازبادا جارىتىمدى وي جوقتىڭ قاسى. اۆتور «مەن ءدىنتانۋشى ەمەسپىن» دەپ اقتالىپ الىپ، ءداستۇرلى ءدىني تانىمنىڭ ۇعىم رەتىندە بار ەكەندىگىنە كۇمان كەلتىرىپ كەتە بەرەدى. ەڭ، اۋەلى مىرزان اعامىزدىڭ «بىراق ءدىنتانۋشىلاردى دايارلاۋ ءۇشىن ولارعا نە يسلامنىڭ، نە حريستياننىڭ، نە بۋددانىڭ، ايتەۋىر ءبىر ءدىننىڭ بۇكىل ءىلىم-ءبىلىمىن، ۇڭعىل-شۇڭعىلىن بىلەتىن عۇلاما ۇستازدار ءدارىس بەرۋى كەرەك قوي. ەندەشە، ءبىزدىڭ دىنتانۋشىلارعا ءدارىس وقيتىن عۇلامالار كىمدەر؟ ولاردىڭ سول دىننەن ءبىلىم-بىلىگى قانداي؟»،- دەگەن تانىمدىق-مەتودولوگيالىق سۇراعىنا جاۋاپ بەرە كەتەيىن.

ءدىنتانۋ عىلىمى - ءدىندى زايىرلى كەيىپتە زەرتتەيتىن قوعامدىق عىلىمنىڭ ءبىر سالاسى. بۇل ماماندىقتىڭ يەلەرى ءدىننىڭ تاريحي فورمالارى مەن ونىڭ فەنومەنولوگيالىق قىرىن قوعامدىق عىلىمدار نەگىزىندە ۇشتاستىرۋعا، زەردەلەۋگە تىرىسادى. ال، بەلگىلى ءبىر ءدىني دۇنيەتانىم نەگىزىندە كونفەسسيونالدى ءبىلىم العان ماماندار ءدىنتانۋشى ەمەس تەولوگ، عۇلاما دەپ اتالادى. قازىر بىزدە «نۇر» يسلام ۋنيۆەرسيتەتىندە يسلامتانۋ ماماندىعى بويىنشا تۇلەكتەر دايىندالىپ جاتىر. بالكىم، ءسىز نۇسقاعان ولشەمدەگى عۇلامالار وسى كونفەسسيونالدى باعىتتا ءدىني ءبىلىم العاندار بولۋى كەرەك. ماسەلە، قوعامدىق قاتىناستارداعى ءدىني ۇدەرىسكە تالداۋ جاساۋدا ەكى باعىتتاعى مامانداردىڭ دا ماڭىزدىلىعىندا بولىپ تۇر. ءدىني تىرشىلىككە راتسيونالدى پايىم مەن قوعامدىق مۇددە تۇرعىسىنان تالداۋ جاساۋدا ءدىنتانۋشى مامانداردىڭ قاجەتتىلىگى ءدىندار عۇلامالاردان كەم ەمەس. سەبەبى، ءبىز حالىقتار شەرۋىندە ناق وسى ءدىني تاجىربيەمىزگە عىلىمي تۇسىنىكتەمە جاساۋ بارىسىنان پوستسوۆەتتىك ەل رەتىندە ارتتا قالىپ كەلەمىز. حقتۋ-ءنىڭ ء«دىنتانۋ» كافەدراسىندا ۇcتازدىق قىزمەت بارىسىندا ءسىز سىناعان دوساي كەنجەتاي اعامىز ءدىنتانۋ ماماندىعىنىڭ مازمۇنىنا يسلام پريزماسىنا ساي پاندىك باسىمدىقتار بەرۋگە بارىنشا اتسالىسقان مامان. يسلام تەولوگياسى، يسلام قۇقىعى، ءتاپسىر تاريحى مەن ۋسۋلى، مازحابتار تاريحى، سيار جانە يسلام تاريحى سىندى پاندەر وسى كىسىنىڭ تاباندىلىعىنىڭ ارقاسىندا وقىتىلا باستادى دەۋگە بولادى. ال، «تۇركولوگيا» عىلىمي-زەرتتەۋ ينستيتۋتىنا باسشىلىق جاساعان ۋاقىت ىشىندە ەلىمىزدەگى ءدىنتانۋ عىلىمىنىڭ كوكجيەگىن كەڭىتەتىن ماڭىزدى قولجازبالىق مۇرالارعا عىلىمي زەرتتەۋلەر جاسالدى. عىلىمي اينالىمعا ەنگەن «حاديقات ۋل-اريفين»، شەيح حۋدايدادتىڭ «بۋستان ۋل-مۋحيببين» اتتى ەڭبەگى، احمەت ءياساۋيدىڭ «پاقىرناما»، «ميراتۋل قۋلۋب» سىندى شىعارمالارى مەن ياساۋي جولىنىڭ تاريقات ءداستۇرىن پاش ەتەتىن «ريسالا ال ادابي تاريقات» اتتى قولجازبا ماتىندەر وتاندىق ءدىنتانۋ سالاسىنىڭ عىلىمي قورىنا قوسىلعان ۇلكەن جاڭالىق رەتىندە باعالانۋى ءتيىس. مەملەكەتتىڭ دىنگە قاتىناسىن زايىرلىلىق ۇستانىمىنا سايكەس رەتتەۋدىڭ تۇتاس تۇجىرىمداماسىن باتىل ايتىپ جۇرگەن بىردەن ءبىر عالىم وسى دوساي كەنجەتاي. بايقاساڭىز، ءسىز كورسەتكەن ماقالادا زايىرلىلىق پرينتسيپىنە ساي مەملەكەتتىڭ ءدىني ءبىلىم بەرۋدى قاراۋسىز قالدىرماي، دۇرىس مەحانيزمدەرىن جۇزەگە اسىرۋى جايلى اقىلعا قونىمدى ۇسىنىستار ايتقان.

ءدىنتانۋشى رەتىندە، دوساي كەنجەتاي اعامىزدىڭ سالافيلىككە قارسى ىمىراسىز كۇرەسى، قازاق مۇسىلماندىق تۇسىنىگىنە جاسالىپ جاتقان «رەۆيزياعا» قارسى دابىل كوتەرۋى   ازاماتتىق ءىس رەتىندە باعالانۋى ءتيىس ەدى. بىراق، سىزگە، نەوسالافيزم دەگەن تۇسىنىكتەمە ۇنامايدى ەكەن. «دوساي كەنجەتاي ۋاحابشىلار تۋرالى وسىلاي دەي كەلىپ، تاعى دا ونىڭ رەۆوليۋتسيالىق تەندەنتسيا ەكەنىن، ال يسلامدا رەۆوليۋتسيا ەمەس ەۆوليۋتسيا عانا بار ەكەنىن نەگە تىقپالاپ وتىرعانى دا تۇسىنىكسىز. سولاي دەي كەلىپ كەنەت «سونى نەوسالافيلەر سەزىنبەيدى» دەپ اتتىڭ باسىن تاعى باسقا ءبىر جاققا بۇرا جونەلەدى. سوندا ءسالافيىڭىز كىم، نەوسالافيىڭىز (ياعني، جاڭا سالافي) كىم؟»،- دەگەن سۇراق قويىپسىز. ارتىق ايتىلسا رەنجىمەسسىز، بىراق وسى ءبىر سۇراقپەن-اق، ءدىنتانۋ عىلىمىنىڭ ءيىسى مۇرنىڭىزعا بارمايتىنىن انىق بايقاتىپسىز. «شىمشىق سويسا دا، قاساپشى سويسىن»، ءدىنتانۋشى بولماساڭ جازبا دەمەيمىز. جۋرناليست ادام قىزمەتىنە قاراي تالاي تاقىرىپتىڭ باسىن شالاتىنىنان حاباردارمىز. دەگەنمەن ۇلكەن باسىڭىزبەن قالام الىپ، ماسەلە قوزعاردا تىم بولماسا اكادەميالىق سالماعى بار ءبىر-ەكى كىتاپ وقىپ شىقساڭىز ەتتى. الدە سىزگە تۇسىنىكسىز نارسەنىڭ ءبارى جاڭىلىس پايىمداۋ رەتىندە باعالانىپ كەتە بەرۋى كەرەك پە؟

يسلام ويلاۋ جۇيەسى تاريحىندا ء«اھلى حاديس» وكىلدەرى رەتىندە تانىلعان حيجاز ايماعى مەن اراب تۇبەگىندەگى عۇلامالاردىڭ قۇران مەن سۇننەتكە قاتىناسى ۇكىم مەن اياتتىڭ مانىنە سوزبە-ءسوز جۇگىنە وتىرىپ، بارىنشا وي جۇگىرتۋ تاسىلدەرىن شەكتەۋگە ساياتىن ءۇردىستى قالىپتاستىردى. ءۇىىى ع. ءافزاي، سۋفيان ءاس-ساۋري، ءىح عاسىردا يسحاق بين راحاۋايق، احماد بين حانبال سەكىلدى عۇلامالار قالىپتاعان ءارى وسى عاسىردان باستاپ «حانبالي» مازحابىنىڭ وكىلدەرى دامىتا تۇسكەن ءماتىنشىل (بۋكۆاليزم) ءۇردىس يبن تايميا (1328 ج.ءو.) مەن شاكىرتى يبن قايۋم ءال-ءجاۋزيا (1350 ج.ءو.) تۇسىندا فۋندامەنتاليستىك سيپات الا باستادى. «سالافيس ساليحيندەردىڭ» (سوزدىك ماعىناسى «باستاپقىلار») «ساحابا»، «تابيۋن» جانە «اتباۋ-تابين» اقيداسى مەن امالىن ۇستانۋشى ەڭ نەگىزگى ۇممەت رەتىندە وزدەرىن تانىتۋعا تىرىسقاندىقتان بۇل باعىت وكىلدەرى وزدەرىن «العاشقى ءۇش بۋىننىڭ» ىزىندەگى مۇسىلماندار دەگەن اتاۋدى يەلەندى. كەيىننەن ءحىح عاسىردان تۇتاس سيپات الا باستاعان سالافيلىك ارەكەتتەر «رەفورميستىك سالافيلىك» (مودەرنيستىك دەپ تە اتالادى) جانە ء«داستۇرشىل سالافيلىك» رەتىندە ەكى باعىتتا كورىنىس تابا باستادى. مىسىر مەن ءۇندى تۇبەگىندە، سونىمەن قاتار وسمانلى سارايلارىندا بوي كورسەتە باستاعان رەفورميستىك سالافيلىككە «يحياشىلدىق»، «ىسلاحات»، «جاديد»، «تاجديد» دەگەن دە اتاۋلار تاڭىلدى. باتىس وركەنيەتىنەن ارتتا قالۋشىلىقتىڭ سەبەبى يسلامداعى بيدعاد پەن حۋرافالىق تۇسىنىكتەردىڭ كوپتەپ ورىن الۋى دەپ تۇسىنگەن رەفورماتورلىق ارەكەتتەردىڭ سوڭى تۇتاستاي العاندا 20 عاسىردا «اراب سوتسياليزمىنە» ۇلاسىپ كەتتى. ۇندىستانداعى سايد احماد حاننىڭ «تەك قانا قۇران» تەزيسىن قالىپتاعان ارەكەتتەرى، مىسىرعا كەلگەن سوڭ جامالاددين افعانيدىڭ ساياسي رەفورماتورلىق قىزمەتى، مۇحاممەد ابدۋحتىڭ اعارتۋشىلىق باعىتى تۇتاستاي العاندا يسلام تاريحىنداعى ءداستۇرلى ءدىني تاجىريبە مەن تاقليدتى سىناۋ ارقىلى «تازا يسلام» باستاۋلارىنا قايتۋ دەگەن ۇرانعا نەگىزدەلدى. ءى دۇنيەجۇزىلىك سوعىستان كەيىنگى يسلام الەمىندەگى ەكونوميكالىق جانە الەۋمەتتىك شارتتاردىڭ مۇشكىل ءحالى مەن باتىسقا تاۋەلدىلىكتىڭ كۇن وتكەن سايىن ارتا ءتۇسۋى قايتا جاندانۋدى ماقسات ەتكەن سالافيلىك ارەكەتتەردى راديكالداندىرا ءتۇستى. مىسىردا حاسان ءال-باننانىڭ «يحۋان-ي مۋسليمين»، بۇدان كەيىنگى پاكىستانداعى ءال-ماۋدۋدي قۇرعان «جاماعات ءال-يسلاميا» ۇيىمدارىنىڭ قىزمەتى اعارتۋشىلىق ءھام رەفومريستىك باعىتتاعى سالافيلىك تۇسىنىكتەردى ترانسفورماتسيالاپ ءدىني-يدەولوگيالىق قۇرىلىمعا اينالدىرىپ جىبەردى. يسلامداعى ءداستۇرلى عىلىم سالالارى مەن باتىستان كەلگەن قۇندىلىق اتاۋلىعا تىم بىرجاقتى ۇستانىمدا بولعان بۇل راديكال ارەكەتتەر تىسقارى الەمگە جابىق جاعدايعا جەتتى. پالەستيناداعى سوڭى جوق سوعىس پەن سوۆەت اسكەرلەرىنىڭ اۋعانستانعا كىرۋى بۇل قوزعالىستاردىڭ اراب الەمى مەن ءۇندى تۇبەگىندە تەز جايىلۋىنا تەپكى بولدى. سوڭىندا، يحۋان-ي مۋسليمين سياقتى تازا ينتەللەكتۋال-اعارتۋشىلىق باعىتتى ۇستانعان ۇيىمنان جيحاد سەكىلدى كۇش قولدانۋدى مۇسىلماندىق مىندەت كۇيىنە جەتكىزگەن جاماعات توپتاستى. ءدىننىڭ ىشكى رۋحىنان گورى سىرتقى فورماسىنا ۇمتىلعىش، ءماتىنشىل كوزقاراستى ۇران ەتكەن، تاريحي تاجىريبەنى مانسۇق ەتىپ، مادەني بايلىق پەن ارالۋاندىلىقتى بيدعات سانايتىن ءومىر سالتىن قالىپتاستىرىپ ۇلگەردى. ال ەندى، ءداستۇرشىل سالافيزم نەمەسە «ۋاححابيلىك» رەتىندە الەمگە تانىلعان حيجاز ايماعىندا ءورىس الىپ، ۇلكەن كۇشكە اينالعان باعىتتىڭ نەگىزىن سالۋشى مۋحاممەد ابدۋل ۋاححاب (1792 ج.ءو.) ەكەندىگى كوزىقاراقتى وقىرمانعا بەلگىلى ءجايت. ءدىندى قىلىشتىڭ كۇشىمەن رەتتەۋگە تىرىسقان، وزدەرىن قولداماعانداردى كاپىر دەپ ساناپ، پايعامبار داۋىرىندە بولماعان تۇسىنىكتەردى اداسقاندىق (بيدعات) دەپ تاپقان، اقىلدىڭ ورنى مەن ءمانىن جوققا شىعارعان، امالسىز يماندى كۇپىرلىك دەپ بىلگەن، قۇران اياتتارىن اقىل ارقىلى تۇسىنىكتەمە جاساۋعا تيىم سالعان ۋاححابيلەردىڭ يدەولوگيالىق قىسىمى مۇسىلمان ۇممەتىن اۋرە سارساڭعا سالدى. قازىرگى تاڭدا، ساۋد ارابياسىنىڭ مەملەكەتتىك يدەولوگياسىنا اينالعان اعىمنىڭ راديكال ۇستانىمى ورتا ازيا ەلدەرىنە، ونىڭ ىشىندە بىزگە دە ۇلكەن قاۋىپ تۋعىزىپ تۇر. تاۋحيد ءىلىمىن تاراتۋشى رەتىندە وزدەرىن «مۋاححيدۋن» دەپ تە اتايدى. قابىرلەردى قيراتىپ، ولىككە قۇران وقۋدى شيرككە بالاعان بۇل اعىمنىڭ ارەكەتى «حانبالي» مازحابىنىڭ فيكحتىق ءداستۇرى مەن سول ايماقتاعى «اشاريلىك» اقيدادان الدەقايدا الىس كەتتى. قاساڭ قاعيداشىل ۇستانىمدارى ارقىلى بيدعات پەن شيرك ۇعىمىن اسىرەدىنشىل حالدە اسىرا سىلتەپ جىبەرەتىن ۋاحابيلەردىڭ مورالدىق كەمەلدەنۋدەن گورى ءتوزىمسىز ارەكەتتەرى كوزگە ۇرىپ تۇرادى. ءدىني دۇنيەتانىمنان تىس قۇندىلىق اتاۋلىنى ءوز سەنىمدەرىنە انتوگونيستىك سيپاتتا ۇعىنۋعا ءتان پسيحولوگيا ولاردىڭ اراسىندا كوبىرەك بايقالادى. دەسەك تە، مىسىردا دا، ءۇندى تۇبەگىندە دە مازھابتىق نەگىزدەگى يسلام ءداستۇرى مەن ءدىني تاجىريبەنى تۇتاس قاراستىراتىن جاماعات قازىردىڭ وزىندە كوپشىلىكتى قۇراپ وتىر. ءال-ازحار سەكىلدى قۋاتتى يسلام ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ ءدىني ءبىلىم بەرۋدەگى مازحابتىق ۇستانىمى، سونىمەن قاتار تاريقاتتاردىڭ قىزمەتى دە قالىپتى دەڭگەيدە دامىپ تا كەلەدى. رامازان ءال-بۋتي سىندى عالىمداردىڭ سالافيلەرمەن وركەنيەتتى تۇردە سۇحبات قۇرۋعا تالپىنىسى وسىنىڭ ايعاعى. ايتسە دە، 90 جىلداردان كەيىنگى شەشەنستان مەن اۋعانستانداعى ءداستۇرلى مەدرەسە باعىتىنداعى مۇسىلمان جاماعاتىنىڭ ءوزى سالافيلىك جيحاد يدەياسىنىڭ، ء«بىرتۇتاس ۇممەت» پەن «يسلام حاليفاتى» ۇرانىنىڭ ىقپالىندا قالىپ قويدى. مۇنىڭ سەبەپتەرىن cالافيلەر تاراپىنان جاسالىنعان ماتەريالدىق كومەك پەن حالىقتىڭ سوعىس بارىسىندا تىم ساۋاتسىزدانىپ كەتۋىمەن ءارى جەرگىلىكتى عۇلامالاردىڭ شاراسىزدىعىمەن بايلانىستىرادى، زەرتتەۋشىلەر. اراب الەمىنەن تىسقارى شىققاندا سالافيلىك ءداستۇر لوكالدى مادەنيەتتەرگە جويقىن سوققى بەرەتىن كۇشكە اينالدى. سوندىقتان دا، «العاشقى ءۇش بۋىننىڭ» جولىن جاڭعىرتۋشى رەتىندە وزدەرىن سالافيلەر دەپ اتاعان ءدىني-يدەولوگيالىق اعىمنىڭ قاي تۇرىنە بولسىن «نەوسالافيزم» دەپ انىقتاما بەرۋدىڭ دىنتانۋلىق پايىم تۇرعىسىنان ەشقانداي دا سوكەتتىگى جوق دەپ بىلەمىن. ءتىپتى، ابدۋلۋاحاب جولىنداعىلاردىڭ ءجونسىز ميليتاريستىك پيعىلدارىن «نەوحاريجيزم» رەتىندە باعالاعاندار دا بار. رەفورميستىك سالافيزم وكىلدەرىن «نەومۋتازيليتتەر» دەپ كورسەتكەن تۇجىرىمدار دا ۇشىراسادى. بۇل، جەردە ماسەلە سول قاۋىپتى ءدىني يدەولوگيادان ساقتانۋدىڭ مەحانيزمدەرىن وركەنيەتتى تۇردە شەشە ءبىلۋ بولىپ تۇر.

ال، ەندى ءسىزدىڭ ««مىنە، وسىنداي قازاق مۇسىلماندىق تۇسىنىگىنىڭ نەگىزدەرى (؟) جوققا شىعارىلىپ، شىندىعىندا ءبىزدىڭ اتا-بابالارىمىز قاي يسلام دىنىنە سەنگەن»، – دەيدى ءدىنتانۋشى باۋىرىمىز. اپىراۋ، قازاق مۇسىلماندىق تۇسىنىگىنىڭ «نەگىزدەرى» دەگەن نەتكەن نەگىزدەر؟» دەگەن سۇراعىڭىزدى تالداپ كورەلىك.

دوساي كەنجەتايدىڭ ماقالاسىندا بۇل سويلەم مازمۇندىق تۇرعىدان تۇتاسىپ بىلايشا اياقتالعان: «... مىنە وسىنداي قازاق مۇسىلماندىق تۇسىنىگىنىڭ نەگىزدەرى جوققا شىعارىلىپ شىندىعىندا ءبىزدىڭ اتا-بابالارىمىز قاي يسلام دىنىنە سەنگەن؟ دەگەن پسيحولوگيالىق تانىمدىق قوبالجۋ تۋاتىندىعى ءسوزسىز». اۆتوردىڭ ءسوزىن كونتەكستەن جۇلىپ الىپ، قالاۋىڭا قاراي بۇرا كەتۋ قالاي بولعاندا دا، ساۋاتتى سىننىڭ كورسەتكىشى بولا المايدى. شىنتۋايتىندا، ۋاحابيلەر بۇلىگى ارقىلى پسيحولوگيالىق تانىمدىق قوبالجۋدىڭ قوعامدا ءورىس الىپ وتىرعانى جاسىرىن ەمەس. ال، ەندى ءسىزدىڭ، «اپىر-اۋ، قازاق مۇسىلماندىق تۇسىنىگىنىڭ «نەگىزدەرى» دەگەن نەتكەن نەگىزدەر؟ نەمەسە «بىلمەگەنىمىز ءۇشىن كەشىرىم سۇرايمىز، بىراق ءداستۇرلى قازاق مۇسىلماندىعى، وزبەك مۇسىلماندىعى، ءازىربايجان نەمەسە قىرعىز مۇسىلماندىعى دەگەن مۇسىلماندىق بار ما ەدى؟» دەگەن بايبالامعا پاراپار سۇراعىڭىزدىڭ جاۋابى شىن پەيىلمەن ۇڭىلگەندە ماقالادا بىلايشا تۇيىندەلگەن ەدى: «..ءدىني راديكالدى توپتاردى تاني باستاعانىمىزدان بەرى، وعان قارسى تۇرارلىق بىردەن-ءبىر كۇش رەتىندە جاعىمدى ماندە قولدانىلىپ كەلە جاتقان ء«داستۇرلى ءدىن» اتاۋى سوڭعى جىلدارى قولدانىستان شىعىپ بارا جاتىر. ونى دا الدەبىر سىرتقى كۇشتەردىڭ ىقپالى سانالى تۇردە جاساپ وتىر دەۋگە بولادى. بۇل اتاۋدى ءمۇفتيات وكىلدەرى «يمام اعزام ءمازحابى» اتاۋىمەن الماستىرىپ قولدانۋدا. بۇل ءدىني ەكسترەمميستىك توپتارعا دا قولايلىلىق تۋعىزىپ، ولار ءوز يدەيالارىن وسى اتاۋ ارقىلى وتكىزە باستادى. ال ولار ءوز كوزقاراستارىن ء«داستۇلى ءدىن» اتاۋىنا ولاي تاڭا الماس ەدى. ونىڭ ۇستىنە، يمام اعزام ء(ابۋ حانيفا) ءمازحابى ءداستۇرلى ءدىننىڭ قۇرامداس بولىگى ەكەنى دە تۇسىندىرىلمەي قالىپ وتىر. ء«بىزدىڭ جولىمىز» دەگەندە، ءبىرىنشى كەزەكتە، ءدىني-قۇقىقتىق مەكتەپ ەمەس، اقيدا تۇرۋى كەرەك ەكەنى ەسكەرىلمەي، بۇل قاتەلىك جوعارىداعى قاۋىپتەرگە جول اشۋدا».

يسلام ءدىنىنىڭ اقيدالىق، قۇقىقتىق ءھام مورالدىق قىرىن تۇتاس قاراستىرعاندا ء«داستۇرلى ءدىن» ۇعىمى ءوز ورنىنا تۇسەدى. ماتۋريدي اقيداسىنىڭ اقىل مەن ناسستى (قۇران مەن سۇننەت) تەڭ ۇستاعان مەتودى تۇرىك حالىقتارى مەن ورتا ازيادا ونىڭ ىشىندە قازاق مۇسىلماندىق تۇسىنىگىندە ورنى ەرەكشە. قۇران مەن حاديستەگى يمان نەگىزدەرىنە تۇسىنىكتەمە جاساعان ءابۋ حانيفانىڭ «فيكحۋل اكبار» ەڭبەگىنەن باستاۋ الاتىن ءبىزدىڭ اقيدالىق مەكتەپ، ح عاسىردا ماتۋريدي ارقىلى ء«اھلى سۋننا» كالامشىلارىنىڭ رەسمي مازحابىنا اينالدى. ءماتۋريديدىڭ «كيتابۋت تاۋحيدى»، ء«تاۋيلاتۋل قۇران» ەڭبەگى مەن ءابۋ مۋين ءان ءناسافيدىڭ «تابسيراتۋل اديللە» اتتى شارح ءداستۇرىن دامىتقان شىعارماسى ماتۋريدي اقيداسىنىڭ بولمىسىن تانىتاتىن باستى شىعارمالار. وكىنىشكە وراي بۇل ەڭبەكتەردىڭ تۇتاس اۋدارماسىن جاساپ، ەلىمىزدەگى مۇسىلمان قاۋىمىنىڭ يگىلىگىنە جاراتا الماي كەلەمىز. بولاشاقتا وسى باعىتتاعى زەرتتەۋلەر ءوز يەلەرىن كۇتىپ وتىر دەۋگە بولادى. وسى ءداستۇردىڭ جالعاسى ۇزىلمەي ومار ءناسافيدىڭ «ناسافي اقيداسى» مەن كەيىنىرەكتە «تاحاۋي اقيداسى» قاتار بۇحارا، سامارقاند، تاشكەنت، تۇركىستان، قارناق مەدرەسەلەرىندە وقىتىلىپ كەلدى. 1906 جىلى جارىق كورگەن ن.پ. وستروۋموۆتىڭ «مۋسۋلمانسكيە ماكتابى ي رۋسسكو-تۋزەمنىە شكولى ۆ تۋركەستانسكوم كراە» ماقالاسىندا «ناسافي اقيداسىنىڭ» ماڭىزىنا توقتالا وتىرىپ، شاعىن مازمۇندىق اۋدارما جاساعان. ءابۋ حانيفانىڭ «يجما» مەن «قياسقا» ايرىقشا ءمان بەرگەن قۇقىقتىق مەكتەبى مەن «فيكحۋل اكبار»، ء«ال-عاليم ءۋال مۋتاعالليم»، «فيقحۋل ءابسات» سىندى ريسالالارىندا تاڭبالانعان اقيدالىق تۇجىرىمدارى دامىتىلا كەلە وي جۇگىرتىپ، اقىلعا سۇيەنە ۇكىم شىعاراتىن، ءتاۋيل ءادىسى ارقىلى «حاباري سيپاتتارعا» تۇسىنىكتەمە جاسايتىن كەمەل ءۇردىستى قالىپتاستىردى. العاشىندا كۋفا مەكتەبى رەتىندە تانىلعان بۇل باعىتتاعى عۇلامالارعا ء«اھلى رەي» ياعني، ءدىني ۇكىمدەر مەن اياتتاردىڭ مانىنە راتسيونالدى پايىم ارقىلى تۇسىنىكتەمە جاساۋشىلار، يجتيحات جاساۋدا اقىلدىڭ ماڭىزىنا باسىمدىق بەرۋشىلەر دەگەن انىقتاما بەرىلدى. ابباسيلەر ديناستياسى تۇسىندا ءابۋ حانيفانىڭ شاكىرتى مۇحاممەد ءابۋ يۋسۋف ارقىلى حوراسان ايماعىنا ەركىن تارالعان بۇل مەكتەپ وكىلدەرىن تۇرىك حالىقتارى جىلى قابىلدادى. سەبەبى، قوعام شارتتارى مەن ءداستۇرلى قۇندىلىقتاردىڭ ماڭىزىن جوققا شىعارمايتىن حانافي قۇقىعىندا، ۇكىمنىڭ قاينار كوزى رەتىندە ءتىپتى «ادەت عۇرىپتىڭ» دا ماڭىزدىلىعى باعالاناتىن. وسى ءۇردىستىڭ ساۋلەسىندە ۇلى دالامىزدا ءتافسير، حاديس، كالام، تاساۋف، فىكح عىلىمدارى قارقىندى دامىپ، عۇلامالار شوعىرى قالىپتاستى.

ءسوز اراسىندا، «ال ونىڭ «سوپىلىق تۇسىنىگىنە قارسى شىعۋ دەگەن بۇكىل تاريحىمىزعا، مادەنيەتىمىزگە، قازاق حالقىنىڭ تاريحىنا قارسى شىعۋ» دەۋى وتە ۇشقارى پىكىر. ويتكەنى قازاق تاريحى مەن مادەنيەتىن سوناۋ ساق داۋىرىنەن بەرمەن تاراتىپ ءجۇرمىز. سوندا دوساي باۋىرىمدى تىڭداساق، سوناۋ ساق، عۇن، داۋىرىندە-اق قازاقتار سوپىلىقتى ۇستانعان بولىپ شىعادى عوي!» دەپ ءبىر قايىرىپ وتكەن ەكەنسىز. بۇل جەردە دە ءسوزدى بۇرمالاپ ۇعىنۋدىڭ ءارى ۇعىندىرۋدىڭ تەحنولوگى رەتىندە تانىلىپ تۇرسىز. قازاقتىڭ ءتۇپ تامىرىن تاراتۋدا ساق، عۇن بىلاي تۇرسىن شەجىرەلىك داستۇرگە ساي نۇح پايعامباردىڭ حام، سام، يافاس دەگەن ءۇش بالاسىنان بەرمەن تۇسە بەرۋگە بولادى، ارينە. بىراق، ۇلى دالاداعى بابالارىمىزدىڭ يسلامعا كىرگەننەن كەيىنگى تاريحىن سوپىلىق تانىمسىز ەلەستەتە الۋ قيىن. سوپىلىق تانىم ءبىزدىڭ ارتىقشىلىعىمىز دا، كەمشىلىگىمىز دە ەمەس، ناقتى تاريح ىشىندە قالىپتاسقان بولمىسىمىزدىڭ ەرەكشەلىگى. سوندا مۇسىلماندىق تۇسىنىگىمىزدىڭ اسىل قازىناسىن قالىپتاستىرعان، ادەت-عۇرىپتان باستاپ، فولكلورلىق-ەپوستىق مۇرالارىمىزعا، ماقال-ماتەلدەرىمىزگە، ادەبي جادىگەرلەرىمىزگە، ءتىپتى توپونيميكالىق اتاۋلارىمىزعا دەيىن ءىزى ايقىن كورىنەتىن سوپىلىق تانىمعا قارسى شىعۋ نەگە مادەنيەتىمىزگە قارسى شىعۋ رەتىندە باعالانباۋى ءتيىس؟

ەگەر، رەفورماشىل سالافيلىكتىڭ «تەك قانا قۇران» تەزيسى، ۋاحاببيلىكتىڭ «مازحابسىز مازحاب» ۇستانىمى ەل اراسىنا جايىلا بەرسە اقيدالىق نەگىزىمىزبەن، قۇقىقتىق مەكتەبىمىز، سوپىلىق تانىم ارقىلى بولمىستىق سيپاتى قالىپتاسقان مادەنيەتىمىز مانسۇقتالىپ، ءدىني تاجىريبەنىڭ ساباقتاستىعىنان ايرىلىپ قالامىز. ءوزىڭىز ايتقانداي: «ول قانداي داستۇرلەر؟، مۇسىلماندىق بارشاعا ورتاق ەدى عوي؟» دەپ ء«داستۇرلى ءدىني تانىم» نەمەسە «قازاق مۇسىلماندىق تۇسىنىگىنىڭ نەگىزدەرى» دەگەن ۇعىمداردى كۇپىرلىك ساناپ كەتە بەرسەك، «ماتۋريدي» سەنىم مەكتەبى مەن «حانافي» مازحابى جانە سوپىلىق تانىمنىڭ ءرولىن سەزىنبەگەندىكتەن سالافيلىكتىڭ ءدىني، مادەني تۇتاستىعىمىزعا قارسى شابۋىلىنا توتەپ بەرە المايتىن حالگە جەتەمىز. ءدىني تاجىريبەنى تۇتاس قاراستىرا وتىرىپ، قوعام شارتتارىنا بەيىمدەلە ىلگەرىلەۋدى – ءدىننىڭ ەۆوليۋتسيالىق جولمەن دامۋى دەپ تۇجىرىمداۋ كەز كەلگەن وقىرمانعا ۇعىنىقتى بولار. دوساي اعامىزدىڭ: ..«ال يسلامدا رەۆوليۋتسيا ەمەس ەۆوليۋتسيا عانا بار» دەگەندەگى ايتپاق ويى وسى ەدى دەپ بىلەمىن. سالافيلىكتىڭ ءداستۇرلى ءدىني تانىمىمىزعا شابۋىلى رەۆوليۋتسيالىق تەندەنتسيا ەمەي، نەمەنە؟

ماقالا بارىسىندا بىرجاقتى كونسپيراتسياعا تولى كەيىپتە، «ال ۋاحابيلىك اعىمدى سوناۋ ءحىح عا​سىردا اعىلشىن بارلاۋ قىزمەتتەرى يسلامعا ىرىتكى سالۋ ءۇشىن قۇرعانىن جۇرت جاقسى بىلەدى. تەك ۋاحابيلىك قانا ەمەس، وسى كۇنى يسلامنىڭ اعىمدارى دەپ اتالىپ جۇرگەن اعىمداردىڭ ءبارىن يسلام دىنىنە دۇشپان جات ەلدەردىڭ ءدىني ورتالىقتارى مەن قۇپيا قىزمەتتەرى قۇرعان» دەپ پىكىر ءبىلدىرىپسىز. سوندا، ءبىز جات ەلدەردىڭ بارلاۋ قىزمەتتەرى قۇرعان دەپ يسلام اتىن جامىلعان ءدىني ەكسترەميستىك توپتاردىڭ ارەكەتتەرىن اشكەرەلەمەي، باتىسقا قاراي ءتىسىمىزدى قايراپ وتىرا بەرۋىمىز كەرەك پە؟ قالاي بولعاندا دا وركەنيەت، مادەنيەت بىلاي تۇرسىن، جەكە ادامنىڭ دا قاسيەتى سىرتقى ىقپالدارعا قارسى تۇرۋىمەن ولشەنبەي مە؟ سوسىن سالافيلىك اعىمداردىڭ قالىپتاسۋى باتىس وركەنيەتىنىڭ الدىندا شاراسىز، ارتتا قالۋشىلىققا قارسى تۋىنداعان رەاكتسيا تۇرىندە قايتا جاندانۋعا دەگەن تالپىنىس ەكەنىن ايتتىق. سول تالپىنىس بارىسىندا ءدىني تاجىريبەنى ورتا بەلىنەن مانسۇقتاۋ ارقىلى فۋندامەنتاليستىك، قوعامدىق شارتتارعا ۇيلەسە المايتىن كەرتارتپا ءدىني تۇسىنىككە جەتكەنىن دە قاراستىرىپ وتتىك. مۇندا، بىرجاقتى كونسپيراتسياعا بەرىلمەي تاريحي تاجىريبەگە ۇڭىلگەن ءجون. قاراپايىم قيسىنمەن تۇسىندىرسەك، ەشقاندايدا راديكال اعىمنىڭ وكىلى، ءوزىن يسلامعا جاۋ جات ەلدىڭ سويىلىن سوعۋشى رەتىندە سەزىنبەيدى. قايتا سول ەۆروپا، امەريكا جۇرتشىلىعى مەن ەۆرەي قاۋىمىن كۇستانالاۋدا سىزدەن دە اسىپ ءتۇسىپ «انتيسەمىتتىك» سيندرومعا شالدىقتىرىپ جىبەرۋى، كادىك.

«ال ءوزىن ءدىنتانۋشىمىن دەيتىن ادام ءدىن مەن ونىڭ اعىمدارىن تالقىلاۋ ءۇشىن، حالىققا ول اعىمداردى كىمدەر قانداي ماقساتپەن اشقانىن، قىسقاسى ونىڭ تاريحىن ءتۇسىندىرۋى وتە قاجەت» دەگەن ويىڭىز قۇپتارلىق. سونىمەن قاتار، دىنتانۋشىلارعا «يسلام تاريحى»، «مازحابتار تاريحى»، «جاڭا حريستياندىق باعىتتاعى اعىمدار مەن سەكتالار» سىندى پاندەر ارقىلى اكادەميالىق تۇرعىدان «فۋندامەنتاليستىك»، ء«داستۇرلى»، «مودەرنيستىك»، دەسترۋكتيۆتى اعىمداردىڭ تاريحى، قۇرۋشىسى، دامۋى، تارالعان ايماعى، سەنىم نەگىزدەرى، ءدىني ماتىندەرى جانە قازىرگى ماسەلەلەرى سەكىلدى ت.ب. بەلگىلەرى وقىتىلاتىنىن بىلە جۇرگەنىڭىز ابزال بولار ەدى. سەبەبى، ءدىنتانۋشى مۇنى بىلمەي مامان ەمەس.

جالپى، مىرزان اعا، جازباڭىزداعى بارشا ويلاردى تىزبەكتەپ كەتە بەرۋگە ماقالا كولەمى مۇمكىندىك بەرمەيدى. ءسوز سوڭىندا، «...ال سيريادا 150 قازاق جاسى سوعىسىپ جۇرگەنى راس پا؟ راس بولسا، ولار ول جاققا قالاي ءوتىپ كەتتى، بالا-شاعاسىمەن؟ سوندا ۇحك، شەكارا اسكەرلەرى، وزگە دە ارناۋلى-قۇپيا قىزمەتتەر 150 ادامدى قالاي «بايقاماي» قالعان؟» دەگەن كۇدىكشىل پىكىرىڭىزگە توقتالا كەتەيىن. سيرياداعى سۇرگىنگە بەت العان قازاق جاستارى تۋرالى حابار الدىمەن وسى Abai.kz سايتىندا جارىق كورىپ سوڭىنان  «You Tube» ارقىلى جەر-الەمگە جاريا بولعان ۆيدەوجازبانى كورگەن حالىق جاعاسىن ۇستادى. «جيحاد» يدەياسى جۇلىن جۇيكەسى مەن ساي سۇيەگىنە دەيىن ءسىڭىپ كەتكەن قازاق جاستارىن كورىپ ەلىمىزدەگى سالافيلىك ءدىني-يدەولوگيانىڭ زاردابى قاۋىپتى شەپكە جەتكەنىن بايقادىق. مۇنان ساباق الۋمىز كەرەك. ونىڭ بىردەن ءبىر جولى ءسىز تۇسىنە الماعان ء«داستۇرلى ءدىني تانىمدى» ۇعىنۋدا دەپ بىلەمىن. ءدىني سانانىڭ ساباقتاستىعى – بۇل مادەنيەتىمىزدىڭ ساباقتاستىعى. ءدىني تاجىريبەنى مانسۇق ەتۋ ارقىلى باياندى ەل بولا المايمىز.

اسىلتاي تاسبولات, تەولوگ-باكالۆر.

Abai.kz