كونفەرەنتسيا قوناعى  - شىعىستانۋشى، جۋرناليست عالىم بوقاش وقىرماندار قويعان ساۋالدارعا جاۋاپ بەرۋىن اياقتادى.

قازاقستانداعى ءدىني ماسەلەلەرگە وراي قويىلعان سۇراققا جاۋاپ بەرە كەلە، عالىم مىرزا: «سويتە تۇرا، ءبىرى وزدەرىن «ار ءىلىمىنىڭ يەلەرى» ساناسا، ەكىنشىلەرى ء«سالاف ساحابالاردىڭ ءىزباسارلارى»، ۇشىنشىلەرى ء«داستۇرلى يسلامنىڭ قورعاۋشىلارى» بولىپ كورىنگىسى كەلەدى. مەن ءۇشىن ەڭ زور جۇمباق وسىنشاما وشپەندىلىك پەن جەككورىنىشتى، كەكشىلدىك پەن كەكەسىندى قۇدايعا دەگەن ماحابباتپەن ءبىر جۇرەككە قالاي سىيدىرۋعا بولادى؟ وسى تاراپتار وزدەرىنە ۇناماي قالعان ادامداردى يا «سوپى»، يا «ۆاححابيت»، يا «مافيوزي مولدا» دەپ اتاپ، ءبىر-ءبىرىنىڭ ىقپال ەتۋ اياسى مەن جاقتاستارىنىڭ سانى تۋرالى كونسپيراتسيالار مەن ميفتەردى تىم قاتتى قويۋلاتىپ جىبەردى مە دەپ ويلايمىن. اقىرىندا ول ارەكەتتەرى وزدەرىنە بۋمەرانگ بولىپ ءتيىپ جاتقان سياقتى. ء«تۇبى ەلدىڭ ىرگەسىن شايقايتىن» نارسە – وسى ءدىني توزىمسىزدىك پەن شالا ساۋات شولاق بەلسەندىلەر بولىپ شىعۋى بەك مۇمكىن» دەيدى.

- امانسىز با عالەكە! سىزگە جانە ءسىزدىڭ جاقىندارىڭىزعا اماندىق، ساۋلىق، باق-بەرەكە، تابىس تىلەيمىن! ءاردايىم جۇلدىزىڭىز قازاق اسپانىندا جارقىراي بەرسىن! ەلگە ەرەن ەڭبەك ەتە بەرىڭىز!

كونفەرەنتسيا قوناعى  - شىعىستانۋشى، جۋرناليست عالىم بوقاش وقىرماندار قويعان ساۋالدارعا جاۋاپ بەرۋىن اياقتادى.

قازاقستانداعى ءدىني ماسەلەلەرگە وراي قويىلعان سۇراققا جاۋاپ بەرە كەلە، عالىم مىرزا: «سويتە تۇرا، ءبىرى وزدەرىن «ار ءىلىمىنىڭ يەلەرى» ساناسا، ەكىنشىلەرى ء«سالاف ساحابالاردىڭ ءىزباسارلارى»، ۇشىنشىلەرى ء«داستۇرلى يسلامنىڭ قورعاۋشىلارى» بولىپ كورىنگىسى كەلەدى. مەن ءۇشىن ەڭ زور جۇمباق وسىنشاما وشپەندىلىك پەن جەككورىنىشتى، كەكشىلدىك پەن كەكەسىندى قۇدايعا دەگەن ماحابباتپەن ءبىر جۇرەككە قالاي سىيدىرۋعا بولادى؟ وسى تاراپتار وزدەرىنە ۇناماي قالعان ادامداردى يا «سوپى»، يا «ۆاححابيت»، يا «مافيوزي مولدا» دەپ اتاپ، ءبىر-ءبىرىنىڭ ىقپال ەتۋ اياسى مەن جاقتاستارىنىڭ سانى تۋرالى كونسپيراتسيالار مەن ميفتەردى تىم قاتتى قويۋلاتىپ جىبەردى مە دەپ ويلايمىن. اقىرىندا ول ارەكەتتەرى وزدەرىنە بۋمەرانگ بولىپ ءتيىپ جاتقان سياقتى. ء«تۇبى ەلدىڭ ىرگەسىن شايقايتىن» نارسە – وسى ءدىني توزىمسىزدىك پەن شالا ساۋات شولاق بەلسەندىلەر بولىپ شىعۋى بەك مۇمكىن» دەيدى.

- امانسىز با عالەكە! سىزگە جانە ءسىزدىڭ جاقىندارىڭىزعا اماندىق، ساۋلىق، باق-بەرەكە، تابىس تىلەيمىن! ءاردايىم جۇلدىزىڭىز قازاق اسپانىندا جارقىراي بەرسىن! ەلگە ەرەن ەڭبەك ەتە بەرىڭىز!

قۇرمەتپەن,

باۋىرلارىڭىزدىڭ ءبىرى

نۇرجان

- قۇداي كوڭىلىڭىزدى كوتەرسىن، يگى تىلەكتەرىڭىزگە كوپ راقمەت، نۇرجان!

- قۇرمەتتى عالىم مىرزا، الماتى قالاسى اكىمىنىڭ ورىنباسارى بولىپ تۇرعان كەزىڭدە ۇلتىڭ ءۇشىن قانداي جاقسىلىق ىستەدىڭ؟ سونى ايتىپ بەرسەڭىز.

- بۇل سۇراققا جوعارىدا جاۋاپ بەردىم.

- جاقىندا قابىلدانعان ورالماندار جونىندەگى زاڭ كوپ ايتىلعان تاقىرىپ بولدى. وسى زاڭعا ءسىزدىڭ كوزقاراسىڭىز؟ ناتيجەسى كەلەشەكتە قالاي بولادى؟

- ورالماندار ماسەلەسىنە ۇنەمى نازار سالىپ وتىرامىن. سوڭعى زاڭ ءماتىنىن دە وقىپ شىقتىم. ءبىر جاعىنان ورالماندارعا وزگە ميگرانتتاردان ارتىق الەۋمەتتىك مارتەبە بەرىپ، باسپانالى بولۋىنا، قىزمەتكە تۇرۋىنا جاعداي جاساۋ جولدارى قاراستىرىلعان سياقتى. ەكىنشى جاعىنان ازاماتتىق الۋ ماسەلەسىنە قاتىستى تىم ۇزاق مەرزىم بەلگىلەنگەن دەپ ويلايمىن. تاريحي وتانىنا ورالعاسىن سارىلىپ ءتورت-بەس جىل ازاماتتىق مارتەبە كۇتۋ جانە سول ارالىقتا راسىمدەلۋ ماشاقاتىن باستان كەشۋ وڭاي ەمەس. ونىڭ ۇستىنە «ازاماتتىق الۋدى بىرنەشە جىل كۇتسىن، سول ۋاقىتتا بالكىم ءومىر ءسۇرۋ جاعدايى جاقپاي كەلگەن ەلىنە قايتىپ تا كەتەر» دەگەن قيسىن ورالمانداردىڭ باسىنداعى كۇيمەن مۇلدەم ۇيلەسپەيدى. ورالمانداردىڭ كوپشىلىگى دامىعان باتىس ەلدەرىنەن كوشىپ كەپ جاتقان جوق، سوڭعى مالىن ساتىپ قىتاي، رەسەي، وزبەكستان مەن موڭعوليادان كەلىپ جاتىر. ول جاقتان قوپارىلا كوشكەن قازاقتار تاريحي وتانىنا ءبىرجولا ورنىعىپ قالۋ نيەتىمەن جەتەدى. بۇگىنگە دەيىن ورالمانداردىڭ اراسىندا كەرى كوشكەندەر سانى وتە از. مەنىڭشە، ازاماتتىق بەرۋ ۋاقىتىن كەم دەگەندە ەكى جىلعا تۇسىرۋگە بولار ەدى.

- ناماز وقيسىز با?

- بۇل – «ايەلىڭىزبەن قارىم-قاتىناسىڭىز قالاي» نەمەسە «بويىڭىزدا قانداي سىرقات جەرلەرىڭىز بار» دەگەن سياقتى تىم ينتيمدىك ماسەلەنى قوزعايتىن سۇراق. سول سەبەپتى زايىرلى مەملەكەت ازاماتى رەتىندە كوپشىلىك الدىندا جاۋاپ بەرۋگە مىندەتتى ەمەسپىن. ءدىني ۇستانىمىما تىم قاتتى اۋەسىڭىز اۋسا، جەكە پوشتاما جازىپ جىبەرىڭىز. جاۋاپ بەرەيىن.

- عالىم مىرزا قازاقتىڭ نەگىزگى اۋرۋى - اۋىزبىرشىلىك جانە قورقاقتىقتان قالاي قۇتىلامىز؟ قازاق قاشان قازاق بولىپ ءوزىنىڭ مۇددەسى ءۇشىن كۇرەسەدى؟

- وسىعان ۇقساس ساۋالعا جوعارىدا جاۋاپ بەردىم.

- اسسالاۋماعالەيكۋم! اباي اتامىز ءبىر سوزىندە «شىعىسىم-باتىس» بولىپ كەتتى دەيدى. باتىستىڭ اۋاسىن جۇتقالى سىزدە سونداي ءبىر ىشكى دۇنيەتانىمىڭىزدى توڭكەرىپ تاستاعان وزگەرىس بار ما؟

رۋحاني كەمەلدەنۋدەن اجىرىپ قالعان ء(وز ويىم) ەۆروپالىق دامۋ جولىنان ءبىز سۋىرىپ الاتىنداي نەندەي يگىلىكتەر بار؟

قازاق بيلىگىن «جانى» قازاق بالاسى باسقارا الا ما، وزىڭىزگە تاڭداۋ تۇسسە (شارتتى تۇردە سولاي بولدى دەسەك) ماڭايىڭىزعا قازىرگى زامانداستارىڭىزدان كىمدەر جۇرەتىن ەدى؟

جانە بىلگىم كەلگەنى ءسىز ءۇشىن كوزىن جۇمىپ «شىڭنان» سەكىرىپ كەتەر جان دوستارىڭىز بار ما نەمەسە ءسىز قاي دوسىڭىز ءۇشىن «وتقا» تۇسە الاسىز؟

- كەيدە ازىلدەپ شەتتە كوپ جۇرەتىن دوستارىمدى «نەونوماد»، ياعني «جاڭا كوشپەندى» دەپ اتايمىن. XXI عاسىردا بىرنەشە قۇرلىقتا قاتار ءومىر ءسۇرىپ، قاتار جۇمىس ىستەي بەرەتىن، كوپمادەنيەتتى ورتاعا ۇيرەنگەن «نەونومادتار» سانى كۇرت كوبەيەدى. باتىستا تۇرىپ جاتقان سوڭعى ون شاقتى جىلدا ءوز بويىمنان بايقاعان ەڭ باستى وزگەرىس – سوۆەتتىك كونسپيراتسياشىل سانادان قۇتىلدىم.

«رۋحاني كەمەلدەنۋدەن اجىراپ قالعان ەۋروپادان سۋىرىپ العان يگىلىكتەرىڭىز» - استىڭىزداعى كولىگىڭىز، قالتاڭىزداعى تەلەفونىڭىز، جۇمىس ۇستەلىڭىزدەگى كومپيۋتەرىڭىز، اۋىرعاندا «ساپالى» دەپ ساتىپ الاتىن ءدارى-دارمەگىڭىز، بەتكە ۇستار قۇرىلىس نىسانىن سالۋ ءۇشىن اتتاي قالاپ الدىراتىن ارحيتەكتورلارىڭىز، بالا-شاعاڭىزدى وقۋعا جىبەرەتىن ءبىلىم ورىندارى. ءبىر قايىرعاندا – وسى.

قازاقستان ەڭ اۋەلى «جانى تازا» باسشىعا ءزارۋ. قىمىز ءىشىپ، دومبىرا تارتىپ، قازاقشا ماقالداتاتىن ادامدار تەگىس پارا المايتىن، جەمقورلىققا باسپايتىن بولسا، قازاقستاندى تەك «جانى قازاق» ادامدار باسقارسىن دەپ جار سالار ەم. ەگەر «جانى قازاق» دەپ قازاق تىلدىلەردىڭ الەۋمەتتىك قۇقىعى ءۇشىن كۇرەسەتىن ادامدى مەڭزەسەڭىز، ول – بولەك ماسەلە. مۇنداي ادام «مەملەكەتتىك ءتىلدى دامىتۋ» ساياساتىنىڭ قۇربانىنا، ءھام مازاعىنا اينالعان قازاق ءتىلى ماسەلەسىن شىنايى شەشۋدى قولعا الىپ، ساياسي-ەكونوميكالىق ومىردە ۋنيلينگۆاليستىك ساياساتتىڭ ءساتتى جۇزەگە اسۋىنا كەپىل بولار ما ەدى. 

مەن ءۇشىن ەشكىمنىڭ دە قاتەرگە باسىن بايلاعانىن قالاماس ەدىم. شىن دوستىقتى ونداي جولمەن ولشەۋگە بولمايتىن سياقتى. ال ءوزىم الدىندا ءومىر بويى قارىزدار سەزىنەتىن دوستارىم دا بار. ولاردىڭ قايسىبىرى قيىن-قىستاۋ جاعدايعا ۇشىراسا، قاسىنان تابىلۋدى پارىز سانايمىن.

- ەۋروپا دامۋى تۇيىققا تىرەلۋدە، ولارمەن وداقتاس بولعان ەلدەردىڭ كۇنى قاراڭ دەگەن سياقتى پىكىرلەر قانشالىقتى شىندىق. جالپى ءبىزدىڭ اقپارات كەڭىستىگىمىزدە ادام ميى مەن ساناسىن شالعىتاتىن اقپاراتتار قانداي؟

- بۇعان ۇقساس سۇراققا جوعارىدا جاۋاپ بەردىم.

- ءوز ەلىندە ۇلتان بولۋدىڭ قادىر-قاسيەتىن بىلەتىندەي-اق ازاماتسىز. ءسىزدىڭ ورالا الماي جۇرگەنىڭىزگە كەدەرگى جاسايتىن توپتار بار دەپ ويلاۋىمىزعا بولا ما؟

- نيەتىڭىزگە راقمەت. ءدال قازىر مەنىڭ ەلگە ورالۋىما كەدەرگى بولۋعا تىرىساتىن قانداي دا ءبىر نيەتى تەرىس توپ بار دەپ ويلامايمىن.

- مۇحتار ماعاۋين اعامىزدىڭ شىڭعىسحان رومانى ءجايلى از-كەم ايتا كەتسەڭىز؟

- مۇحتار ماعاۋين «شىڭعىس حانىن» تاريحي دەرەكتى رومان دەپ اتايدى. ياعني اكادەميالىق ەڭبەك ەمەس ەكەنىن، اۆتوردىڭ نەگىزگى زەرتتەۋ وبەكتىسىنە كوزقاراسىن اشىق بايقاتىپ وتىرعانىن باسىنان ەسكەرتەدى. سويتە تۇرا، ەتنوگرافيالىق-تاريحي دەرەكتەردى پايدالانۋ دەڭگەيىنەن الىپ قاراعاندا بۇل كىتاپ – كوپتەگەن شالا اكادەميالىق زەرتتەۋلەر قولىنا سۋ قۇيۋعا جارامايتىن ىرگەلى زەرتتەۋ. كوشپەندى ءومىردىڭ جۇرناعىن كوزىمەن كورگەن، تاريحي جادى جاستايىنان تۇركى-موعولدىق اڭىز-اپسانالارعا قانىپ وسكەن ادامنىڭ شىڭعىس حان قۇرعان يمپەرياعا قاتىستى سونى باعا بەرۋى.

- قۇرمەتتى ع.بوقاش مىرزا، ءسىز امەريكالىق گرين كارد الدى دەگەن راس پا؟ ياعني، ەندى امەريكالىق پاسپورت الىپ، ەلگە مۇلدەم قايتپايسىز. شىعىستانۋشى دەگەن اتاعىڭىز بار، باتىستى نە ىستەيسىز؟ ەلگە قايتىڭىز. امەريكادان باس تارتىڭىزشى، وتىنەمىن.

«بۇگىن-ەرتەڭ اقش ازاماتتىعىن الايىن دەپ جاتىر» دەگەن ءسوز – داقپىرت. ەلگە ناقتى پايدا تيگىزەتىن سالا بويىنشا قىزمەت ەتۋ ءۇشىن ىڭعايلى ءسات تۋا سالا ءوزىم دە شەتتە كوپ كىدىرە قويماسپىن.

- 2050-گە دەيىن بال اشقان قازاقستان بيلىگىنىڭ بولاشاعىنا، ياكي 2024-كە دەيىن ساياسي جاعىنان بولجاپ بەرىڭىزشى. بۇل ەندى ۇلكەن ءوتىنىش.

- ساياسي بولجاۋ جاساۋعا قاتىستى جوعارىدا جاۋاپ بەردىم.

- باعزىدان قازاق قوعامىمەن بىتە-قايناسقان ىشتارلىق، كۇنشىلدىك، قىزعانشاقتىق سياقتى "دەرت" باتىستا قانشالىقتى دەڭگەيدە؟ بۇل تەك قازاققا ءتان سيندروم با، الدە بۇكىل ادامزاتقا ورتاق نارسە مە؟     

- مۇنداي ساۋالعا دا جوعارىدا جاۋاپ بەردىم.

- شىعىستانۋشى، ساياساتكەر، ۇلكەن زيالى رەتىندە قازاق ەتنوسىنىڭ جانە قازاقستاننىڭ الداعى ەكى-ءۇش ونجىلداعى قال-جاعدايىنا قاتىستى وپتيميستىك جانە پەسسيميستىك پروگنوزى قالاي بولۋى مۇمكىن دەپ بولجايسىز.

باق-دارىنا ارقا سۇيەگەن مەدياكراتيالىق قوعامنىڭ شىنايى بەت-بەينەسى نەندەي كۇيگە ءتۇسۋى مۇمكىن؟ پەردەنىڭ ارتقى جاعىنداعى ماكروساياساتتىڭ باعىت-باعدارى قانداي اعىمعا بەت بۇرۋى مۇمكىن؟ الەمدىك ەكونوميكا مەن بيلىكتەگى جاڭا "ويىنشىلاردىڭ" ءوزارا ءتىل تابىسۋى نەمەسە تەكەتىرەسى قالاي ءوربيدى دەپ ويلايسىز؟

وسى كەزدە ورتا ازيا مەن تمد ەلدەرىنىڭ قاي پوليۋسكە ىعىسۋى (تارتىلۋى) مۇمكىن؟

- ەشقاشان ساياساتكەر بولماعانىمدى ەسكەرتە كەتەيىن. ساۋالدارىڭىزعا جارتىلاي جوعارىدا جاۋاپ بەردىم. ورتالىق ازيا مەن تمد ەلدەرىنىڭ ساياسي بولاشاعىنا قاتىستى ايتارىم، بۇل ايماقتىڭ دامۋىنا رەسەيدەگى رەجيم قاتتى اسەر ەتىپ تۇر. رەسەي عايىپتان تايىپ ۋكرايناداعى جاعدايدان دۇرىس قورىتىندى جاساپ، ءوزى دە بىرتە-بىرتە وركەنيەت پەن دەموكراتيا جولىنا تۇسسە، توڭىرەگىندەگى ساياسي ساتەلليتتەرىندە دە وڭ وزگەرىس باستالار ەدى. بىراق قازىرگى جاعدايدا مۇنداي ستسەناري فانتاستيكا سياقتى ەستىلەدى.

- بويىندا قازاقى قانى بار ءاربىر ازامات ەلىنە، جەرىنە ەڭبەك ەتۋدى ويلايدى. ءسىز ءوزىڭىزدى سونداي ازاماتتاردىڭ قاتارىن جاتقىزاسىز با؟ ولاي بولسا، ناقتى قانداي ەڭبەكتەرىڭىزدى اتاپ وتە الاسىز؟ بيلىكتەگى، قىزمەتتەگى مانساپتارىڭىزدى ايتپاعاندا.

- بۇعان ۇقساس ساۋالعا جوعارىدا جاۋاپ بەردىم.

- قازاق ەلىنىڭ كيريلشەدەن لاتىنشاعا كوشۋىن قۇپتايسىز با؟ قازاق ۇلىسىنداعى (سەمەي) الاش قالاسى، (پاۆلودار) ەرتىس قالاسى، (وسكەمەن) ءتورالتاي قالاسى، (پەتروپاۆل) قىزىلجار قالاسى ەتىپ قازاقىلاندىرۋدى قۇپتار ما ەدىڭىز؟ قازاقتا التايدان، اتىراۋعا دەيىن دەگەن ادەمى ءسوز بار. ولاي بولسا التايدىڭ تورىندەگى قالا ءتورالتاي بولعانى، ال ۇلى قارت ەرتىستىڭ بويىنداعى ءۇش قالانىڭ ءبىرى ەرتىس اتالسا يگى ەمەس پە! جانە الاش ارىستارى، الاشوردا ۇكىمەتى الاش اتاعان قالا الاشتىڭ 100 جىلدىعىندا قايتارىلعانى دۇرىس دەيمىن. ال قىزىلجار ءوز تاريحي اتاۋىن يەمدەنۋى كەرەك. بۇل ۇسىنىستاردى قولدايسىز با، ايتىڭىزشى.

ۇلى ۇس - الاش.

- قازاقستان ءۇشىن لاتىن الىپبيىنە كوشۋ – مەنىڭشە ساياسي تۇرعىدا باياعىدا-اق شەشىلىپ قويعان، تەك تەحنيكالىق ورىندالۋ تاسىلدەرى مەن مەرزىمى انىقتالىپ جاتقان ماسەلە. بۇل سالانىڭ مامانى ەمەسپىن، كەسىپ-ءپىشىپ بىردەڭە ايتۋ قيىن. تەك اعىلشىن ءتىلدى جاڭا تەحنولوگيالار زامانىندا ءارىپ سانىن اعىلشىن الىپبيىمەن بىردەي 26 ەتىپ ارتىق تاڭباسىز ىقشامداۋدى ءجون كورەم. لاتىن الىپبيىنە كوشۋ كەزىندە ترانسليتەراتسيالىق جۇيەنى دە رەتتەپ الۋدى ۇسىنار ەدىم. ويتكەنى كيريلليتسادا شەتەلدىك جەر-سۋ مەن ادام اتتارىنىڭ قازاق تىلىندەگى اكادەميالىق ترانسليتەراتسيا قاعيداسى قالىپتاسپاعان كۇيى قالدى. سول سەبەپتى ورىس تىلىندەگى اكادەميالىق ترانسليتەراتسيالىق جۇيە قولدانىلادى. مىسالى، «تسزيان تسزەمين»، يا «يراك» دەپ جازامىز. قازاقى ترانسليتەراتسيا بويىنشا «زىڭ زىمىن» جانە «ىراق» بولۋى ءتيىس. لاتىنعا كوشكەندە سونداي كەمشىلىك ءاۋ باستان تۇزەتىلىپ، شەت تىلدەرىنەن ترانسليتەراتسيا جاساۋ جۇيەلەرى قوسا ۇسىنىلسا ءجون بولار ەدى.

- قۇرمەتتى عالىم !

1. شەتەلدە ءارتۇرلى سەبەپتەرمەن ەلگە ورالا الماي جۇرگەن قازاقتىڭ زيالى قاۋىم وكىلدەرىنەن ەلىمىزدىڭ دامۋىنا جاقىن كۇندەردە ۇلەس قوسۋعا لايىقتى دەپ قاي تۇلعالاردى، قاي سالالاردىڭ دامۋىنا ءوز ۇلەسىن قوسار ەدى دەپ ايتا الار ەدىڭىز (پالەنشە تۇگەنشە سالانى شىر اينالدىرۋعا قابىلەتتى، ويتكەنى ول جىراقتا تۇگەنشە سالانىڭ مايىن شايىپ ىشكەن دەگەن سياقتى).

2. ىشتە "ۇلت جاناشىرى" رەتىندە اتتەڭ ەلدە بولعانىمدا "انا سالاداعى اقساپ جاتقان" مىنا تىرلىكتى بىتىرەر ەدىم دەگەن دەگەن "قىجىل" باسىم با جوق الدە جىراقتا جۇرسەم دە ەلىمىزدىڭ وركەنيەتكە جەتۋىنە پايدا تيگىزىپ ءجۇرمىن عوي دەگەن "جۇبانىش" باسىم با؟

3. "بولاشاق" باعدارلاماسى بويىنشا كەتىپ جاتقان جاستاردىڭ "بولاشاقتا ەلىمە ورالىپ پايدا تيگىزسەم دەگەن" اينىماس كوزقاراسىنان باتىستىڭ كومفورتتى ءومىرىن كورىپ اينىپ كەتپەۋ ءۇشىن، سول جاقتا قالىپ قويماۋ ماقساتىندا ۇلتتىق قۇندىلىقتار تولى ينەكتسيانى سالۋدا ۇلت زيالىلارىنىڭ قاي ەڭبەكتەرىن وقىپ (كوزىن جارق ەتكىزىپ اشاتىن), ەمتيحان تاپسىرتۋ نەمەسە پايدالانۋ كەرەك دەپ ويلايسىز؟

4. ءبىزدىڭ وسى تىرلىگىمىزدىڭ مەشەۋ بولىپ وتىرعانىنا نە سەبەپ (قاي جەردەن قاتەلەستىك) جانە قوعامنىڭ وركەنيەتكە جەتۋدىڭ قىسقا (توتە) جولى رەتىندە، وگىزدى دە ولتىرمەيتىن جول دەپ قاي جولدى ۇسىنار ەدىڭىز ء(اربىر قازاقتىڭ جەكە باسىنا قاتىستى: پرەزيدەنتتەن باستاپ قاراپايىم شارۋاعا).

5. باتىستىق ءومىر شىعىستىق "ومىردەگى ەڭ باستى ۇستانىمىڭىزدى" وزگەرتتى مە جانە كەرىسىنشە العا قاراي ينەرتسيالى تۇردە دامىتتى ما؟

ەلگە تەزىرەك ورالۋعا تىلەكتەس قۇرداسىڭ باقىت سەرىكۇلى  

- قۇرمەتتى باقىت، ساۋالدارىڭ ءۇشىن راقمەت.

كەزىندە تۇركيا، اۋعانستان مەن يران ارقىلى قونىس اۋدارعان ەۋروپا قازاقتارىنىڭ ەكىنشى بۋىن وكىلدەرىنىڭ اراسىندا جەرگىلىكتى اكىمشىلىكتەردە، ۇكىمەتتە، بيزنەستە، مەديتسينا سالاسىندا ءتاپ-ءتاۋىر كارەرا جاساپ، كوزگە تۇسە باستاعاندارى بار. قازاقستان ۇكىمەتى كەزىندەگى يزرايل قۇساپ ولاردى كەرەك ەتىپ، ءادىل بايقاۋ ارقىلى سۇرىپتاۋ جاريالايتىن بولسا، سيرەك مامان رەتىندە الەۋمەتتىك كەپىلدىك بەرسە، قابىلەتتى شەتەلدىك قازاقتاردىڭ ىشىنەن تاريحي وتانىنا قايتقىسى كەلەتىندەر شىعادى دەپ ويلايمىن.

«قىجىل» دا، «جۇبانىش» تا جوق.

باتىستا جۇرگەن قازاق ستۋدەنتتەرىنەن ەستۋىمشە، قازىر «بولاشاق» باعدارلاماسىنىڭ شارتتارى قاتايعان، بۇرىنعىداي ءىشىنارا بولسىن شەتتە قالىپ قوياتىن ستيپەندياتتار ەندى شىعا قويماس (قالعان ساۋالدارىڭىزعا جوعارىدا جاۋاپ جازدىم).

- قۇرمەتتى عالىم! كەيدە ەلدە ونبەس تىرلىكتەن شارشاعاندا، بۇيتكەنشە بۇل قابىلەتىمدى الىس-جاقىن شەتەلدە ىسكە اسىرسام ەڭبەگىمە قاراي باعاسىن الار ەدىم دەگەن (بىلمەيمىن، جاقسى وي ما، جامان وي ما)وي كەلگەندە، "بالا دەگەن باۋىر ەتى ادامنىڭ" دەگەن ناقىلدى ەسكە الىپ، رايىڭنان قايتقانداي بولاسىڭ. بالا-شاعانىڭ ەلدەن (قازاقى ورتادان) جىراقتا ءوسۋى ولاردىڭ ۇلتتىق بولمىستان اجىراتادى دەگەن كوزقاراسقا قالاي قارايسىز؟

تاعى دا باقىت سەرىكۇلى

- ومىردە ءتۇرلى-ءتۇرلى جاعداي بولادى. كەيدە ءدال سول بالا-شاعانىڭ دەنساۋلىق جاعدايى ءۇشىن كەرىسىنشە شەتتە تۇرۋعا مۇقتاجدىق تۋادى.

- ارمىسىز، عالىم اعا! ءسىزدىڭ "مەزگىلىڭىزدى" ساعىندىق. ءدال سونداي ساراپتامالىق دۇنيەنى نەگە عالامتور ارقىلى جۇرگىزبەسكە؟ سىزگە قانداي دا ءبىر مۇددەلى توپتار تاراپىنان "ۆەربوۆكا" ارەكەتى جاسالىپ كوردى مە؟ "سينديكات" ۇيىمى جايلى تاراتىپ ايتىپ بەرسەڭىز.  

- لەبىزىڭىزگە راقمەت، بولاشاقتا جەكە ۆەبسايت اشۋ تۋرالى جوسپارىم بار. «ۆەربوۆكا» مەن «سينديكات» تۋرالى ساۋالىڭىزدى تۇسىنبەدىم. انىق ەتىپ جەكە پوشتاما جازساڭىز بولادى.

- لاتۆيا ورىس مەكتەپتەرىن جاۋىپ، وقۋشىلارعا ءبىلىمدى تەك لاتىش تىلىندە بەرەتىن بولىپ جاتىر. قالاي ويلايسىز، قازاقستان قاشان وسىنداي قادامعا بارۋى مۇمكىن؟ (2020 دا ما، 2050 دە مە الدە 2100 جىلدا ما؟) جالپى قازاقستان ءۇشىن بۇل مۇمكىن بە، الدە جاي ورىندالمايتىن ارمان با؟              

- استانا دەموگرافيالىق وزگەرىستەردى قاپەرگە الا وتىرىپ، ساۋاتتى ۋنيلينگۆاليستىك ساياسات (ساياسي-ەكونوميكالىق ومىردەگى ءبىر ءتىلدىڭ ۇستەمدىگى) ۇستانسا، لاتۆياداعى جاعداي قازاقستاندا دا تۋى مۇمكىن. بىراق ونداي وزگەرىسكە الدەقايدا ۇزاق ۋاقىت كەتەدى دەپ ويلايمىن.

- عالەكە، ەلدەگى وزگەرىستەرگە سىرتتان كوز سالىپ وتىرعان ازاماتسىز.

ء1)بىزدىڭ قوعامنىڭ ساياسي باعىتىنا قاتىستى شەتەلدىكتەردىڭ پىكىرى قانداي؟ قازاقستاننىڭ "قارقىندى" دامۋىنا ولار قانشالىقتى سەنەدى؟

2)قازىر قازاقتاردىڭ اراسىندا قازاقستاننان كەتكىسى كەلىپ جۇرگەندەر كوپ. ولاردى سىرتقا كەتۋگە قانداي جاعداي يتەرمەلەپ وتىر دەپ ويلايسىز؟ ءسىز نە ءۇشىن كەتتىڭىز؟ ەلگە قاشان ورالاسىز؟

- قۇرمەتتى مۇرات، بۇل ساۋالدارعا جوعارىدا جاۋاپ بەردىم. قاناعاتتانباعان بولساڭىز، جەكە پوشتاما جازىڭىز.

- ءسىزدىڭ زەرتتەگەن سالاڭىز، عىلىمي ەڭبەگىڭىزدىڭ ىشىندە ("وڭتۇستىك ازيا تاريحى مەن ساياساتى") قازاقتارعا، تۇركى جۇرتىنا قاتىستى مالىمەت-دەرەكتەر بار ما؟ جالپى، بۇل تاقىرىپ الەمدىك (سونىڭ ىشىندە قازاقستان ءۇشىن دە) ساياساتتانۋ عىلىمىندا نەسىمەن قىزىق؟ ەڭبەگىڭىزدى قاي تىلدە جازدىڭىز؟ كىتاپ ەتىپ شىعارۋ ويىڭىزدا جوق پا؟

الدىن الا راحمەت! قازىبەك.

- قۇرمەتتى قازىبەك، بۇل ساۋالعا دا جوعارىدا جاۋاپ بەردىم. MPhil ديسسەرتاتسيامدى اعىلشىن تىلىندە جازدىم. ازىرگە جازبالارىمدى كىتاپ ەتىپ باستىرۋ جوسپارىمدا جوق.

- عالەكە، ەگەر سماتوللا ماقسۇمنىڭ قالتاسى قالىڭ، قارجىلىق مۇمكىندىگى زور بولعاندا، بۇگىنگى كۇندە قازاق سالافتارىنىڭ الدىنعى قاتارىندا تەرلەپ-تەپشىپ جۇرگەن مۇرتسىز ساقالدى ازاماتتار ار ءىلىمىنىڭ ارمياسىندا بولار ما ەدى دەگەن وي كەلەدى. بۇل قازاقتىڭ ار ءىلىمىن ارداقتاۋشىلاردان تاپقان بار ءمىنى زىكىر سالۋ بولدى عوي. قازاق دالاسىنداعى تامىر جايعان ءدىني ىلىمدەر جايىنداعى ءسىزدىڭ ويىڭىز قانداي، ءتۇبى ەلدىڭ ىرگەسىن شايقالتاتىن، بومبانىڭ جاسىرىن تەتىگى جاۋ قولىنا ءوتىپ كەتكەن جوق پا؟

- ءسىز «مۇرتسىز ساقالدى قازاق سالافتارى» دەپ مىسقىلداي سيپاتتاپ وتىرعان ادامدار ءوزىڭىز سياقتى سوپىلىق دۇنيەتانىمدى (سوزىڭىزدەن سولاي دەپ ءتۇسىندىم) ادامدى «باسىن قابىرعاعا ۇرىپ زىركىلدەۋشى» دەپ كەكەتەدى. وسىلاي ءبىر-بىرىمەن شارپىسقان ءدىني توپتاردىڭ باسىندا تۇرعان ادامداردىڭ رەسمي قوعامدىق ورىنداردا شەكتەن شىققان ءدىني ءتوزىمسىز ءسوز ايتقانىن ەستىمەپپىن. بىراق سول توپتاردى يەرارحيالىق ءدىني ينستيتۋتتارعا اينالدىرعان جاندايشاپتار مەن شولاق بەلسەندىلەردىڭ اۋىزدارى ءبىر-ءبىرىن جامانداۋدان، تەرىستەۋدەن بوسامايدى. قايسىسىنىڭ «قالتاسى قالىڭ، قارجىلىق مۇمكىندىگى زور» بولسا، قارسى تاراپتى جۇندەي تۇتۋگە دايار. سويتە تۇرا، ءبىرى وزدەرىن «ار ءىلىمىنىڭ يەلەرى» ساناسا، ەكىنشىلەرى ء«سالاف ساحابالاردىڭ ءىزباسارلارى»، ۇشىنشىلەرى ء«داستۇرلى يسلامنىڭ قورعاۋشىلارى» بولىپ كورىنگىسى كەلەدى. مەن ءۇشىن ەڭ زور جۇمباق وسىنشاما وشپەندىلىك پەن جەككورىنىشتى، كەكشىلدىك پەن كەكەسىندى قۇدايعا دەگەن ماحابباتپەن ءبىر جۇرەككە قالاي سىيدىرۋعا بولادى؟ وسى تاراپتار وزدەرىنە ۇناماي قالعان ادامداردى يا «سوپى»، يا «ۆاححابيت»، يا «مافيوزي مولدا» دەپ اتاپ، ءبىر-ءبىرىنىڭ ىقپال ەتۋ اياسى مەن جاقتاستارىنىڭ سانى تۋرالى كونسپيراتسيالار مەن ميفتەردى تىم قاتتى قويۋلاتىپ جىبەردى مە دەپ ويلايمىن. اقىرىندا ول ارەكەتتەرى وزدەرىنە بۋمەرانگ بولىپ ءتيىپ جاتقان سياقتى. ء«تۇبى ەلدىڭ ىرگەسىن شايقايتىن» نارسە – وسى ءدىني توزىمسىزدىك پەن شالا ساۋات شولاق بەلسەندىلەر بولىپ شىعۋى بەك مۇمكىن. مۇنداي توپتار جاميعاتىنىڭ سانىن اسىرا كورسەتىپ، سىرتقى جۇندەرىن قانشا قامپايتسا دا، قازاقستانداعى ەڭ قاراسى قالىڭ توپ – راتسيونالدىق پايىمداۋعا جۇگىنەتىن، اكادەميالىق ساپالى ءبىلىم الۋدى قوش كورەتىن، جەكە باس بوستاندىقتارى مەن قۇقىقتارىنان ايرىلعىسى كەلمەيتىن، وركەنيەتتى ديالوگتى جاقتايتىن ادامدار. بىلايشا ايتقاندا ەشكىمەن جاۋلاسپاي، كۇن سايىن ءبىر كونسپيراتسيا ويلاپ تاۋىپ دۇرلىگە شاپپاي، قۇلشىلىعى مەن قايىرلى ءىسىن جارنامالاماي، تىپ-تىنىش قىزمەتىن اتقارىپ جۇرگەن زايىرلى ازاماتتار. قازاقستان سونداي ازاماتتاردىڭ كوپتىگىنەن ازىرشە تىنىش تۇر دەپ ويلايمىن.

ال يسماتۋللا ماقسۇمنىڭ جەكە باسىنا كەلسەك، «ول كىسىنى قازاقستانعا مەنىڭ الىپ كەلگەنىم» تۋرالى كونسپيراتسيانى ويلاپ تاپقان ادام ەرتەڭ قۇدايىنىڭ الدىندا وتىرىگى ءۇشىن ءوزى جاۋاپ بەرەر. بۇل اقساقالدى 1992 جىلى قازاقستان ۇكىمەتى دۇنيەجۇزىلىك قازاقتاردىڭ قۇرىلتايى كەزىندە ەلگە الدىرعان، سول جىلدان باستاپ تاريحي وتانىندا قالىپ قويعان. ول جىلى مەن ءالى الماتىنىڭ بەتىن كورمەگەن سەمەي وبلىسىنىڭ ءبىر قيىرىنداعى اۋىل مەكتەبىندە 10-كلاستىڭ وقۋشىسى بولاتىنمىن. شاماسى كونسپيراتيۆتىك تەوريا اۆتورلارى مەنىڭ جاسىمدى ەسەپتەۋدەن ءمۇلت كەتكەنگە ۇقسايدى. بۇل كىسىگە قاتىستى قوزعالعان قىلمىستىق ءىستى قازاقستانداعى قۇقىق قورعاۋ ۇيىمدارى ساياسي سيپاتى بار ءىس دەپ تانىعان. بولاشاقتا قايتا قارالار دەپ ۇمىتتەنەم. بۇل اقساقالدىڭ سينكرەتتىك-ميستيكالىق ءىلىمىن باقىلاپ زەرتتەپ كورگەم. جوعارىدا ول تۋرالى پىكىرىمدى جازدىم. جەكە باسىن جاقسى تانيمىن، سىيلايمىن. سادۋاقاس عىلماني مەن حاليفا التاي سياقتى ءىرى ءدىني قايراتكەر رەتىندە قازاقستاننىڭ ءدىن تاريحى مەن كوپتىڭ جادىندا قالاتىن تۇلعا ەكەنىنە شاك جوق. ال ءىرى تۇلعالار تۋرالى قاي زاماندا دا قاراما-قايشىلىعى مول قاۋەسەت كوپ تاراعان. بىراق پاسسيونارلىق تۇلعالاردىڭ ءىسى دە، ءسوزى دە ومىرشەڭ كۇيى قالادى. سول سەبەپتى دە شىعار مۇسىلمان الەمىنىڭ ەڭ ايگىلى تۇلعالارىنىڭ ءبىرى، شىعىس شايىرلارىنىڭ ەڭ كورنەكتىسى – دجالالاددين رۋمي: «ەرتەڭ ەلدىڭ ەسىندە كىمنىڭ قالارىن كورەرمىز – رۋمي قالا ما، جوق الدە ءرۋميدى سىناعان مىڭ مولدا قالا ما» دەگەن ەكەن.

سوڭى

Abai.kz