ايدوس سارىم: «ماڭگىلىك» – تەك قۇدايعا ءتان.
• ال پەندەلەردىڭ ميىن اشىتىپ، نازارىن الدايتىن امال
سونىمەن، قر پرەزيدەنتى كەزەكتى جولداۋىن جولداپ جىبەردى. جارتىسىنا جۋىعى جۇمىسسىز جۇرگەن قازاق جىرعاپ قالدى: ەندى ول كوپتەن كۇتكەن ۇلتتىق يدەولوگياسىنىڭ ارقاسىندا «ماڭگىلىك ەل» بولۋ ءۇشىن تىرباناتىن بولدى.
دەگەنمەن، بۇل قانداي يدەولوگيا بولماق، ونىڭ ۇلتتى تۇتاستىراتىن نەگىزى قانداي، جوعارىدان زورلىقپەن تاڭىلعان بۇل قۇجات قازاققا نە بەرەدى؟ وسى سىڭايلى تاعى باسقا دا سۇراقتاردى سۋىرتپاقتاي بەرەتىن جاڭا جولداۋعا قاتىستى العاشقى ازىن-اۋلاق پىكىرلەر ايتىلا باستادى. سولاردىڭ ىشىندە جالپاق جۇرتقا بۇل جولداۋدى «شايناپ بەرۋگە» جارارلىعى – بەلگىلى ساياساتتانۋشى ايدوس سارىمنىڭ ماتريتسا.kz ينتەرنەت-سايتىنا بەرگەن سۇحباتى ەكەن.
ارينە، قولقا سالار بولساق، ءدال وسى ويىن ايدوس مىرزا ءبىزدىڭ وقىرمان ءۇشىن قازاقشالاپ تا ايتىپ بەرەر ەدى. بىراق ءبىر ويدى ەكى قايتالاعاننان ماي شىقپاس دەگەن ويمەن اۆتوردىڭ رۇقساتىن الىپ، سول سۇحباتتى قازاققا ەركىن تىلدە قازاقشالاپ بەرگەندى ءجون سانادىق. ايدوستىڭ ايتقانىنا قادالىپ قالعانىمىز – ءدال بۇگىنگە دەيىن بۇل جولداۋدىڭ ءجۇن-جۇرقاسىن ءدال ايدوستاي جۇلمالاپ تاستاعان مامان-يدەولوگ شىعا قويعان جوق.
رەداكتسيا
– ايدوس مىرزا، ەلباسىنىڭ كەزەكتى جولداۋىنا قانداي باعا بەرەسىز؟ ءۇمىتىڭىز اقتالدى ما؟
• ال پەندەلەردىڭ ميىن اشىتىپ، نازارىن الدايتىن امال
سونىمەن، قر پرەزيدەنتى كەزەكتى جولداۋىن جولداپ جىبەردى. جارتىسىنا جۋىعى جۇمىسسىز جۇرگەن قازاق جىرعاپ قالدى: ەندى ول كوپتەن كۇتكەن ۇلتتىق يدەولوگياسىنىڭ ارقاسىندا «ماڭگىلىك ەل» بولۋ ءۇشىن تىرباناتىن بولدى.
دەگەنمەن، بۇل قانداي يدەولوگيا بولماق، ونىڭ ۇلتتى تۇتاستىراتىن نەگىزى قانداي، جوعارىدان زورلىقپەن تاڭىلعان بۇل قۇجات قازاققا نە بەرەدى؟ وسى سىڭايلى تاعى باسقا دا سۇراقتاردى سۋىرتپاقتاي بەرەتىن جاڭا جولداۋعا قاتىستى العاشقى ازىن-اۋلاق پىكىرلەر ايتىلا باستادى. سولاردىڭ ىشىندە جالپاق جۇرتقا بۇل جولداۋدى «شايناپ بەرۋگە» جارارلىعى – بەلگىلى ساياساتتانۋشى ايدوس سارىمنىڭ ماتريتسا.kz ينتەرنەت-سايتىنا بەرگەن سۇحباتى ەكەن.
ارينە، قولقا سالار بولساق، ءدال وسى ويىن ايدوس مىرزا ءبىزدىڭ وقىرمان ءۇشىن قازاقشالاپ تا ايتىپ بەرەر ەدى. بىراق ءبىر ويدى ەكى قايتالاعاننان ماي شىقپاس دەگەن ويمەن اۆتوردىڭ رۇقساتىن الىپ، سول سۇحباتتى قازاققا ەركىن تىلدە قازاقشالاپ بەرگەندى ءجون سانادىق. ايدوستىڭ ايتقانىنا قادالىپ قالعانىمىز – ءدال بۇگىنگە دەيىن بۇل جولداۋدىڭ ءجۇن-جۇرقاسىن ءدال ايدوستاي جۇلمالاپ تاستاعان مامان-يدەولوگ شىعا قويعان جوق.
رەداكتسيا
– ايدوس مىرزا، ەلباسىنىڭ كەزەكتى جولداۋىنا قانداي باعا بەرەسىز؟ ءۇمىتىڭىز اقتالدى ما؟
– مەن پرەزيدەنتتىڭ ۇشى-قيىرى جوق سوزدەرىنەن ءلاززات الىپ، الىپ-ۇشقان كۇي كەشەتىن جاستان الدەقاشان اسقان اداممىن.
اقيقاتقا كوزىمىزدى اشىپ قاراپ، جولداۋدان جولداۋعا دەيىن عۇمىر كەشىپ، ونىڭ ارقايسىسىن وسىناۋ كەزەڭنىڭ تەڭدەسسىز وقيعاسى، ءومىرىمىزدىڭ ءمانى مەن ءسانى دەپ باعالاۋ – كەشەگى كوممۋنيستىك كەزەڭنەن قالعان بەيشارا ادەت ەكەنىن مويىنداۋعا ءتيىسپىز. جالپى ءومىردى، ءبىز ءومىر ءسۇرىپ وتىرعان كەزەڭدى پرەزيدەنتتىڭ جولداۋىمەن ولشەپ، ونىڭ ءار جولىنان سىر ىزدەپ، استارىنا سىعالاپ، عۇمىر كەشكەن ءومىردىڭ قۇنى – كوك تيىن.
پرەزيدەنتتىڭ جولداۋىن «اسىعا كۇتىپ»، قۇران اياتتارىن تىڭداعانداي باس شۇلعىپ، تەبىرەنىپ وتىرعانداي كەيىپ تانىتاتىن ءبىزدىڭ شەندىلەردىڭ كوڭىلدەرىنەن شىعار شەدەۆرلەردى تاۋىپ، جىل سايىن «جاڭا اسۋلاردى» الىپ، «الەمدىك» دەڭگەيدەگى «تەڭدەسسىز» يدەيالار ۇسىنۋ – جىل وزعان سايىن نازارباەۆ پەن ونىڭ اپپاراتى ءۇشىن شەشىلۋى قيىن تۇيىنگە اينالىپ كەلەدى.
ال ءسىز سۇراعان كوڭىل-كۇيىمە كەلەر بولسام، ەپتەپ كۇلبىلتەلەنىپ تۇرعان شامالى ءۇمىتىمنىڭ ءوزى اقتالماي، بيلىكتىڭ ءوز حالقىنا وزەكتى ماسەلەلەر توڭىرەگىندە ەش ايتارى جوق ەكەنىن كورىپ، قارنىم اشىپ وتىر. مەن، ەڭ بولماعاندا، بيلىك بۇگىنگى كۇنى سوتسيۋمدى مازالاپ، كۇن وزعان سايىن قىزۋى كوتەرىلىپ كەلە جاتقان ءپرينتسيپتى ماسەلەلەرگە قاتىستى ءتيىپ-قاشىپ بولسا دا بىردەڭە ايتار دەپ كۇتكەن ەدىم.
– ماسەلەن؟
– بۇقارالىق اقپارات قۇرالدارىندا، اسىرەسە ينتەرنەتتە، ءومىردىڭ وزىندە دە كەسكىلەسكەن پىكىرتالاس تۋدىرىپ جاتقان ءپرينتسيپتى ماسەلەلەر بار. قوعامدىق پىكىرتالاس وزەگىنە اينالىپ، ەلدى ەرەكشە ەلەڭدەتكەن تاقىرىپتاردى ءدوپ باسىپ، وزىنە ءتيىمدى باعىتقا قاراي بۇرىپ، جاعىمدى ءھام كوڭىلگە قونىمدى ارناعا سالىپ، ءتىپتى ەرەكشە جاعدايلاردا تەكەتىرەسىپ تۇرعانداردى بىتىمگە كەلتىرىپ، جالپىۇلتتىق كونۆەنتسياعا كوندىرە الماسا، ونىڭ نەسى بيلىك؟
ۇلتتىق-مەملەكەتتىك قۇرىلىم تاقىرىبىندا – قانداي ۇلتتىق-مەملەكەت قۇرىپ جاتقانىمىزدى نەگە اشىق ايتپاسقا؟!
تالكەككە ءتۇسىپ كەلە جاتقان ءتىل ماسەلەسىنە نەگە تۇبەگەيلى جاۋاپ بەرمەسكە؟!
«بايقوڭىر» عارىش ايلاعىندا وتە ۋلى ءھام زياندى وتىنداردى پايدالانۋ ماسەلەسىنە وراي نەگە وي بولىسپەسكە؟!
ەلىمىزدەگى 7 بىردەي شەتەلدىك اسكەري بازالار مەن پوليگوندارعا قاتىستى نەگە اقيقاتتى ايتپاسقا؟!
شەتەلدەگى قانداستارىمىزدى ەلگە اكەلۋ تۇرعىسىنداعى باعدارلامالاردىڭ نەلىكتەن توقتاتىلعانى تۋرالى نەگە اعىنان جارىلىپ، سەبەپ-سالدارىن جايىپ سالماسقا؟!
ۋربانيزاتسيالىق ءۇردىستىڭ ساپاسى مەن ەكپىنىنە نەگە توقتالماسقا؟!
ءبىلىم بەرۋ، عىلىم، دەنساۋلىق ساقتاۋ جانە مادەني ءومىرىمىزدىڭ ءمان-جايىن ەنگە ءسوز ەتپەسكە؟!
ۇلتتىق بايلىعىمىز بەن كەن ورىندارىن يگەرۋدەگى ادىلەتتىلىكتى ايتار بولسا، بىرەۋ قوي دەپ پە؟!
ءتيىمدى مەملەكەت قۇرۋدىڭ وزەگىن تىلگىلەپ، ازاماتتىق قوعامدى جەگى قۇرتتاي جەپ جاتقان بيلىكتىڭ بارلىق بۋىنىن جايلاپ العان جاپپاي جەمقورلىق جايلى جاق اشپاۋىنىڭ سەبەبى نەدە؟!
قوعامدى دەموكراتيالاندىرىپ، جەرگىلىكتى ءوزىن-ءوزى باسقارۋدى ەنگىزۋدەن باستاپ، ءسوز بوستاندىعى، ازاماتتاردىڭ قۇقىقتارى مەن بوستاندىقتارى تۋرالى نەگە ەشتەڭە ايتىلمايدى؟!
شىنايى سوتتىق-قۇقىقتىق رەفورمالار جۇرگىزىپ، جەكە مەنشىك پەن كاپيتالدىڭ ساقتالۋىنا كەپىلدىك بەرىلىپ، وعان ەشكىمنىڭ كوز الارتپايتىنى تۋرالى، ورتا جانە شاعىن بيزنەسكە اكەلىك قامقورلىق جاسالاتىنى جايلى نەگە تىلگە تيەك ەتىلمەيدى؟!
جالپى، قوعامدا پرەزيدەنتتىڭ جولداۋىندا ايتىلاتىنداي وزەكتى ماسەلەلەر از با ەدى؟!
بيىلعى جولداۋ مەن ەس ءبىلىپ، ەتەك جاپقالى بەرى جاسالعان جولداۋلاردىڭ ىشىندەگى سانامەنەن سالماقتاي الار جۇرتشىلىقتى قولدارىن ءبىر سىلتەتىپ، وكىنىشكە قالدىرعان ءبىرىنشى جولداۋ بولدى. ەستەرىڭىزدە بولسا، الجۋعا جاقىنداعان شاعىنداعى برەجنەۆتىڭ پلەنۋمدارداعى سوزدەرى مەن كومپارتيانىڭ سەزدەرىنىڭ شەشىمدەرىن جۇرتشىلىق ءدال وسىلاي قابىلدايتىن. جۇرت ايتقاندارىڭدى كۇلكىگە اينالدىرىپ جاتقان جەردە كەلەلى ماسەلەلەر تالقىلانىپ، تاريحي شەشىمدەر جاسالىپ، باستامالار كوتەرگەننەن شىعار ناتيجە – ءنول!
«ماڭگىلىك ەل» دەپ اتاپ، پرەزيدەنت ەلباسى بولعالى بەرگى تاريحىندا ءبىرىنشى رەت ورىندىققا وتىرىپ جاساعان جولداۋىنان مەنىڭ ءوز باسىم، بيلىكتەگىلەر ۇكىلەگەندەي، قوعامداعى قوردالانعان ساۋالدارعا ناقتىلى جاۋاپ الا المادىم.
– «ماڭگىلىك ەل» دەپ اتالعان پاتريوتتىق اكتىنىڭ بولاشاعىنا قالاي قارايسىز؟ اتالمىش كونتسەپتسيا نەنى بىلدىرەدى؟
– قوعامعا ماڭىزدى ساياسي قۇجات ۇسىنىلعان جاعدايدا – وسىناۋ قۇجاتتىڭ ومىرگە كەلۋىنە تۇرتكى بولعان ماڭىزدى ساياسي قۇرىلىمدىق دۇنيەلەر، تالقىلاۋ ناتيجەلەرى قوسا ۇسىنىلۋعا ءتيىس. بىزدەر سوعان قاراپ وتىرىپ، بيلىكتى وسىناۋ قادامعا ماجبۇرلەگەن ىشكى مەحانيزمدەر مەن سەبەپ-سالدارلاردى، ونداعى قانداي دا بولماسىن وزگەرىستەردى باعامداپ بارىپ، وي تۇيۋگە ءتيىسپىز.
اقىل-ويى تولىسقان ادامداردىڭ، اسىرەسە ينتەللەكتۋالداردىڭ مىندەتى – بيلىكتەگى وسىنداي وزگەرىستەردىڭ وڭ-تەرىستىگىنە كۇمانمەن قاراپ، استارىنا ۇڭىلە بىلۋىندە. دالىرەك ايتساق، ۇسىنىلىپ وتىرعان دۇنيەنى باقايشاعىنا دەيىن تالداپ، ەكسپەرتتىك باعا بەرۋىندە.
– ەندەشە «ماڭگىلىك ەل» يدەياسىن ءار قىرىنان تالداپ كورەلىك.
– پرەزيدەنت جولداۋىندا بىلاي دەدى: «مى، كازاحستانتسى، ەدينىي نارود! ي وبششايا دليا ناس سۋدبا – ەتو ناش ماڭگىلىك ەل، ناش دوستوينىي ي ۆەليكي كازاحستان! «ماڭگىلىك ەل» – ەتو ناتسيونالنايا يدەيا ناشەگو وبششەكازاحستانسكوگو دوما، مەچتا ناشيح پرەدكوۆ. زا 22 گودا سۋۆەرەننوگو رازۆيتيا سوزدانى گلاۆنىە تسەننوستي، كوتورىە وبەدينيايۋت ۆسەح كازاحستانتسەۆ ي سوستاۆليايۋت فۋندامەنت بۋدۋششەگو ناشەي سترانى. وني ۆزياتى نە يز زاوبلاچنىح تەوري. ەتي تسەننوستي – وپىت كازاحستانسكوگو پۋتي، ۆىدەرجاۆشي يسپىتانيە ۆرەمەنەم».
پرەزيدەنتتىڭ جولداۋىنىڭ مەملەكەتتىك تىلدەگى نۇسقاسى مەن رەسمي تىلدەگى نۇسقاسىنىڭ اراسىندا ەداۋىر الشاقتىق بار بولعاندىقتان، مەن ونى ادەيى ورىس تىلىندە كەلتىرىپ وتىرمىن. قاراپايىم قازاق وقىسا، توبە شاشى تىك تۇرىپ جۇرەر دەگەن بە، قايدام، ايتەۋىر اۋدارماشىلار تۋرا وسى ءماتىننىڭ قازاقشاسىندا «ۇلت»، «مەملەكەت» دەگەن سوزدەردى الاپەس كورگەندەي اينالا قاشىپ، سيپايقامشىلاپ اۋدارىپتى.
ۇلت بولسا، ول قانداي ۇلت؟ «قازاق» ۇلتى ما، جوق «قازاقستاندىق» ۇلت پا؟ مەملەكەت بولسا، ول كىمنىڭ مەملەكەتى، قانداي مەملەكەت؟ ءدال وسى انىقتاۋىشتاردىڭ ورنىنا بىزدەرگە «ماڭگىلىك ەل» دەگەن تىركەس ۇسىنىلدى. استىن سىزىپ تۇرىپ ايتۋ كەرەك، «ماڭگىلىك ەل» ورىسشاعا اۋدارىلماي، تازا قازاقشا ۇسىنىلدى.
– سىزدىڭشە بۇل نەنى بىلدىرەدى؟
– بۇل جەردە جاۋاپتان گورى سۇراق كوپ. ماسەلەن، پرەزيدەنتتىڭ ءسوزى بيلىكتىڭ بۇگىنگى ساياساتىندا ەشقانداي وزگەرىس بولمايدى دەگەندى بىلدىرە مە؟ ەگەر ەشقانداي وزگەرىستەر ورىن المايتىن بولسا، وندا الەۋمەتتىك جانە ساياسي پىكىرتالاستار باسقا ارناعا اۋىسىپ، ونىڭ قىزۋى كوتەرىلە تۇسپەك. مۇنداي جاعدايدا پرەزيدەنتتىڭ ء«دىن مەن ءتىل توڭىرەگىندەگى پىكىرتالاستى توقتاتۋ كەرەك» دەپ كۇركىرەگەنىنەن ەش پايدا جوق.
جولداۋدا قازاق اۋديتورياسىنا ارنالىپ، ەشقانداي اڭگىمە ايتىلماعانىنا قاراعاندا، پرەزيدەنت پەن ونىڭ كومانداسى قازاقتار ەجىكتەپ وقىپ وتىرىپ، ويلاندىرعان ساۋالدارىنا كەرەك جاۋاپتى اڭگىمەنىڭ استارىنان وزدەرى-اق تاۋىپ الادى دەگەن بولۋلارى كەرەك.
الايدا «ماڭگىلىك ەل» دەگەن تاقىرىپپەن ۇسىنىلعان وسىناۋ قۇجات قوعامنىڭ بارلىق سىرقاتى مەن قايعىسىنا جاۋاپ بولا الا ما؟! ول قوعامداعى بارلىق پىكىرتالاس پەن كەلىسپەۋشىلىككە نۇكتە قويدى دەپ كەسىپ ايتا الامىز با؟! باسقاسىن ايتپاعاندا، وسى قۇجاتتى وقىعان ادام كىم «ماڭگى ەلى»، قانداي «ماڭگى ەل» دەگەن ساۋالدارعا جاۋاپ تابا الا ما؟!
پرەزيدەنت وزدەرىڭ ەجىكتەپ وقىپ، كىمنىڭ «ماڭگى ەلى» ەكەنىن وزدەرىڭ انىقتاپ، بارلىعىڭ قولدايتىنداي «پاتريوتتىق اكتىنى» وزدەرىڭ ءتۇزىپ الىڭدار دەپ، اڭگىمەنى اشىق قالدىرىپ وتىرعانداي. الايدا، بىزدەر بيلىك ازىرلەگەن بۇعان دەيىنگى قۇجاتتاردىڭ تاعدىرى نە بولعانىنان بەك جاقسى حاباردارمىز.
باسقاسىن ايتپاعاندا، بۇرىندارى بيلىك ۇسىنعان ۇلتتىق كەلىسىم دوكتريناسىنىڭ سۋ اياعى قۇردىمعا كەتكەنىن ءبىز نەگە ۇمىتۋعا ءتيىسپىز؟ شامالى ۋاقىت وتكەننەن سوڭ، «ماڭگىلىك ەلدىڭ» دە سونىڭ كەبىنىن كيمەسىنە كىم كەپىل؟
– دەگەنمەن، «ماڭگىلىك ەلدىڭ» نەگىزگى ءمانىن ۇعىنۋعا تالاپتانىپ كورسەك؟
– اقيقات ءۇشىن «ماڭگىلىك ەل» ۇعىمىنىڭ جاڭالىق ەمەس ەكەنىنە توقتالا كەتۋگە ءتيىسپىز. ينتەرنەتكە كىرىپ، شامالى ىزدەپ كورسەڭىز، وسىناۋ ۇعىمنىڭ بۇرىننان بەرى ايتىلىپ كەلە جاتقان سارتاپ تاقىرىپ ەكەنىنە، «ماڭگىلىك ەلدىڭ» «ماڭگىلىك قازاق ەلى» دەگەن تۇرعىدا دا ءبىرشاما تالقىلانعانىنا كوزىڭىز ابدەن جەتەدى.
بيلىك پەن بيلىككە قىزمەت جاساپ جۇرگەن ينتەللەكتۋالداردىڭ وسىناۋ تۇجىرىمدى «قازاق ۇلتى»، «قازاق مەملەكەتتىلىگى»، «ۇلتتىق مەملەكەت» دەگەن ۇعىمداردى اينالىپ ءوتۋ ءۇشىن پايدالانىپ وتىرعانى تايعا تاڭبا باسقانداي ايقىن نارسە. بيلىك وسىناۋ ۇعىمدى ساناعا ءسىڭىرۋ ارقىلى قازاق قوعامىنا بىزدەر قازاق مەملەكەتتىلىگىن قۇرىپ جاتىرمىز، تەك سەندەر وسىنى ىشتەي ۇعىنىڭدار دا، ۇندەمەي تىنىش وتىرىڭدار دەگەندى ايتقىسى كەلەدى. ال، شىن مانىندە، بيلىككە وسىناۋ ۇسىنىستى جاساعانداردىڭ قارەكەتى وتكەن عاسىردىڭ 20–30-جىلدارىنداعى ورىس ەميگرانتتارىنىڭ ەۆرازيالىق يدەيانى يمپەريالىق ءداستۇر مەن ورىس مەملەكەتتىلىگىنىڭ انالوگى رەتىندە ۇسىنعانى سياقتى اسەر قالدىرادى.
– جالپى، «ماڭگىلىك» دەگەنىمىز مەيلىنشە ءدىني ۇعىم سياقتى اسەر بەرەدى...
– ەستىگەندە بىردەن ويعا سولاي ورالارىن جوققا شىعارا المايمىن. ەكىنشىدەن، «ماڭگىلىك ەل» دەگەنىمىز – تۇركى تىلىندە كەزدەسەتىن ءسوز تىركەسى. ۇشىنشىدەن، بۇل جەردەن يمپەريالىق امبيتسيانىڭ ءيسى اڭقىپ تۇر.
– كەزەك-كەزەگىمەن ايتساڭىز...
– مەن جولداۋدى ازىرلەگەن ادامداردىڭ ءبىر-بىرىمەن قانشالىقتى بايلانىستا بولىپ، نە جازىپ، نە قويىپ جاتقاندارى تۋرالى قانشالىقتى اقىلداسىپ وتىرعاندارىنان حابارسىزبىن. ارينە، «ماڭگىلىك» بيلىك جايلى ايتقان جەردە ويعا «قۇدايدىڭ ماڭگىلىك پاتشالىعى» ورالادى. دەمەك، بۇل حريستياندىق-بيبليالىق ءداستۇر. ورىستاردىڭ «ماڭگىلىك ۇرى رەسەي» وبرازى وسىدان تۋىنداعان.
«ماڭگىلىك» ءسوزى «كيەلى» ۇعىمىمەن ۇشتاسىپ جاتقانىنىڭ ءوزى-اق بىزدەردى تاعى دا رەسەيلىكتەردىڭ «قاسيەتتى رۋس» كونتسەپتىنە جەتەلەيدى. مەن جولداۋدى جازعانداردى فلورەنسكيدىڭ، سولوۆەۆتىڭ، بەردياەۆتىڭ، ءيليننىڭ ەڭبەكتەرى شابىتتاندىرعان دەپ كەسىپ ايتا المايمىن. الايدا ەل پرەزيدەنتى اكىمشىلىگىندەگى ءبىراز باسشىلاردىڭ كرەملدەگىلەرمەن ەتەنە بايلانىستا ەكەندىكتەرىن بىلگەندىكتەن جانە رەسەيلىك پوليتتەحنولوگتاردىڭ وزدەرى ءالى جەرىنە جەتكىزىلىپ، ەتەك-جەڭى جينالماعان يدەيالارىن ءبىزدىڭ شەنەۋنىكتەرگە «شەدەۆر» دەپ وتكىزىپ جىبەرەتىندىكتەرىن بەك جاقسى بىلگەندىكتەن، وسىناۋ ىسكە ولاردىڭ ء«جۇندى قولدارىنىڭ» ارالاسۋى ابدەن ىقتيمال ەكەنىن تاعى دا جوققا شىعارا المايمىن.
ەگەر لوگيكاعا سۇيەنەر بولساق، بيلىكتەگىلەردىڭ بيىلعى جولداۋدان كەيىنگى كەلەسى قادامدارى «پاتريوتتىق اكت» ەمەس، «جاڭا ءدىني ادەت-عۇرىپ» قالىپتاستىرۋعا باعىتتالۋى ءتيىس.
ەكىنشى ماسەلە اتالمىش يدەيانىڭ تۇرىكتىك تەگىنە بايلانىستى. «ماڭگىلىك ەل» دەگەنىمىز كەشەگى تۇرىك قاعاناتىنا، «ماڭگىلىك كوك اسپان» دەگەن شىڭعىسحان داستۇرىنە تىكەلەي سىلتەمە ەمەس پە؟! بيلىكتەگىلەر سەندەر قازاقتىق يدەيالارىڭمەن مالتىعىپ جاتقاندا، بىزدەر تىم ارىدەگى مەتادەڭگەيگە، تاريحي تەرەڭ تامىرعا تىكە جول تارتتىق دەگەندى ايتىپ تۇرعان جوق پا؟! ءبىر قىرىنان مەن بۇل ارەكەتتى پانتۇرىكتىك يدەيانى ۇلىقتاپ جۇرگەندەرگە جاسالىپ وتىرعان ەسكەرتۋ دەپ بىلەمىن. ەكىنشى قىرىنان قاراساڭ، بۇل – العاشقى قازاق مەملەكەتتىلىگىن قالىپتاستىرعان كەزدە شىڭعىسحاننان قالعان يمپەريالىق يدەيا داستۇرلەرىن جاڭعىرتقان «التى الاش» يدەياسىمەن دە ۇشتاسىپ جاتىر.
ۇشىنشىدەن، بۇل – يمپەريالىق ماڭگىلىكتى اڭساۋ. الايدا وتكەن عاسىردىڭ وتىزىنشى جىلدارىندا نەمىس ۇلتشىلدارىنىڭ «مىڭجىلدىق رەيح»، ال حريستياندىق پروتەستانتتاردىڭ «حريستوستىڭ مىڭجىلدىق پاتشالىعى» تۋرالى ايتقاندارىن ەسكەرەر بولساق، ءبىزدىڭ بيلىكتىڭ مىنا تىرلىگى بەرىسىن ايتقاندا – ورىنسىز شارۋا. ءدىني تۇرعىدان قاراساق، «ماڭگىلىك» تەك قۇدايعا عانا ءتان، قۇدايدان وزگەگە جات كاتەگوريا. دەمەك، «ماڭگىلىك» يدەياسى – يمپەريا بولىپ تابىلاتىن ەلدەر عانا اۋىزعا الىپ، از-كەم ءلاززاتىن تاتاتىن دۇنيە.
– سوندا بىزدەر ەندىگى ساياساتتى يمپەريالىق كوڭىل-كۇيگە بەرىلىپ جۇرگىزەمىز عوي...
– ماسەلە – سوندا عوي. ەستەرىڭىزدە بولسا، كەزىندە رەسەيدىڭ سويىلىن سوققان، ەۆرازيالىق ءداستۇردىڭ جاناشىرى ميحايل پاك قازاق ۇلتشىلدارىن پاتريوتيزمنەن جۇرداي، يمپەريالىق ءداستۇردى جوققا شىعارۋشىلار دەپ ايىپتاعان بولاتىن. دەسەك تە، پاكشىلدار ءبىزدىڭ بيلىكتە دە جەتىپ-ارتىلادى ەكەن. نەمەسە ولاردىڭ كوپشىلىگى وزدەرى جازعان ءسوزدىڭ ماعىناسىن تولىق تۇسىنبەيتىن ءدۇبارالار.
ءدال بۇگىنگى فورماتتا «ماڭگىلىك ەل» يدەياسى ماعىنادان جۇرداي، تەك الداعى 4–5 جىلدا قوعامنىڭ ميىن اشىتىپ، نازارلارىن قوعامدى ويلاندىرعان وزەكتى ماسەلەلەردەن باسقا جاققا بۇرۋ ءۇشىن جاسالعان قۇيتۇرقى قادام عانا. بۇل – كەشەگى «سوۆەت حالقىنىڭ» جۇرناقتارىن ساقتاۋ ارقىلى ساناعا «قازاقستاندىق» دەگەن ۇعىمدى سىنالاپ تىعىپ، قازاقتىڭ ۇلتتىق مەملەكەتىن قۇرۋعا كەدەرگى جاساپ، تىم بولماسا شامالى شەگەرە تۇرۋ ءۇشىن جاسالىپ وتىرعان ارەكەت.
– دەگەنمەن، بىزدەر، – قازاقتار، سولتۇستىكتە – ومبى، شىعىستا – بايكال، باتىستا – بالاتونعا جەتىپ جاتقان شەكارامىز جايلى دا ايتۋعا كەتارى ەمەسپىز عوي؟
– تۇرمىستىق دەڭگەيدە كەز كەلگەن قازاقتان سۇراساڭ، ءسال كىبىرتىكتەپ بارىپ، ەلىمىزدىڭ شەكاراسىن شامامەن ءسىز ايتقان دەڭگەيدە سىزىپ بەرەدى. دەمەك، «ماڭگىلىك ەل» يدەياسى – وسىنداي كوڭىل-كۇيدى قاناعاتتاندىرۋعا دا باعىتتالعان يدەيا. بويىندا كەشەگى جاۋىنگەر تۇرىكتىڭ قانى بار قازاقتىڭ بۇگىنگى ۇرپاعىنىڭ ويىنداعىسىن تاۋىپ، الدارقاتۋدىڭ امالى.
بىراق بىزدەر ءدال بۇگىنگى تاڭدا ۇلت جانە مەملەكەت رەتىندە يمپەريا بولا المايمىز. بىزدەرگە بۇگىنگى كۇنى ۇلى تۇرىك يمپەرياسىن دا، ورىس يمپەرياسىن دا جايىنا قويىپ، قازاقتىڭ تولىققاندى ۇلتتىق مەملەكەتىن قالىپتاستىرۋدىڭ قامىنا كىرىسۋ كەرەك.
استانانىڭ ەشقاشان ءتورتىنشى ريم نەمەسە ەكىنشى ماسكەۋ، ءتىپتى ەكىنشى قاراقورىم بولا المايتىنىن ەسكەرسەك، «ماڭگىلىك ەل» يدەياسى قوعامدى بۇگىنگى تاڭداعى ناقتىلى وزەكتى ماسەلەلەردەن الشاقتاتىپ، باس قاتىرۋدىڭ امالى عانا.
تاعى ءبىر ايتا كەتەر ءجايت، «ماڭگىلىك» يدەياسى بارلىق ۇلتتىق، ەتنيكالىق ۇستانىمداردىڭ بارلىعىن جوققا شىعارادى. شىن مانىندە، «يمپەريا» قۇرىپ جاتقان ەلدە قانداي عانا ۇلتتىق ءتىلدىڭ، تاريحتىڭ، ءالىپبيدىڭ، ورالمانداردىڭ، قالا بەردى ۋربانيزاتسيانىڭ پروبلەماسى بولۋى مۇمكىن؟ مەيلى ول ازعانتاي اۋماقتاعى يمپەريا نەمەسە «يندۋستريالدى-يننوۆاتسيالىق يمپەريا» بولسىن – ءبارى ءبىر ەمەس پە؟ اعايىندار-اۋ، ەشكىم كورشى ەلدەردى جاۋلاپ العالى جاتقان جوق قوي!
«يمپەريالىق سانا» – ۇلتتىق مەملەكەت قۇرۋ مەن دامىتۋ دەگەن تۇسىنىكتەرگە باسقاشا قاراۋعا ماجبۇرلەيدى. ءبىزدىڭ بيلىك بۇل باعىتتا – وتىرىكتى شىنداي، اقساقتى تىڭداي قىلىپ كورسەتۋدە تىم مىقتى تاجىريبە جيناقتاپ ۇلگەردى. الايدا الداۋدىڭ دا شەگى بولادى. بۇگىندەرى بىزدەر سول شەككە جەتتىك. دەسەك تە، ەندىگى جەردە قوعامدى «ماڭگىلىك ەل» دەپ الدارقاتپاي، شىنايى ۇلتتىق مەملەكەت قۇرىپ، شىنايى قازاق ۇلتىن قالىپتاستىرۋدىڭ قامىنا مىقتاپ كىرىسۋ كەرەك. انانى-مىنانى ايتىپ، تاريحي ۋاقىتتى ۇرلاۋدى توقتاتۋ قاجەت. ۇلتتىڭ ۋاقىتىن ۇرلاۋ – بيۋدجەتتىڭ اقشاسىن قىمقىرۋدان الدەقايدا اۋىر قىلمىس!
ءبارىن جيىپ قويىپ، العاشقى نەگىزگى قۇجاتتارعا قارايىقشى: تاۋەلسىزدىك تۋرالى دەكلاراتسيا مەن مەملەكەتتىڭ تاۋەلسىزدىگى تۋرالى زاڭدا – قازاقستان قازاق ۇلتتىق مەملەكەتىن قۇرادى دەپ جازىلعان ەمەس پە؟! استىن سىزىپ تۇرىپ ايتاتىن جانە ءبىر ءجايت – وسىناۋ قوس قۇجاتتا كەلەشەكتە قابىلدانار زاڭداردا، ءتىپتى كونستيتۋتسيانىڭ وزىندە قازاقتىڭ ۇلتتىق مەملەكەتىن قۇرۋ ماقساتى كوزدەلەدى، ال وعان قايشى ۇستانىمداعى قۇجاتتاردىڭ زاڭدىق كۇشى جوق دەپ اققا قارامەن جازىلعان ەمەس پە؟!
بۇگىنگى بيلىكتىڭ ەلىمىزدىڭ، ۇلتىمىزدىڭ مۇددەسىنە ساي وسىناۋ بازالىق تالاپتاردى جۇزەگە اسىرىپ، ءۇشىنشى رەسپۋبليكامىزدى ماڭگىلىك بولماعانمەن، ۇزاق مەرزىم ەتۋگە مۇمكىندىگى جەتكىلىكتى-اق. بولماسا، الدارقاتۋدان شارشاعان قوعام ءوزى-اق ۇلتتىق نەگىزدەگى ءتورتىنشى رەسپۋبليكانى جاساقتاۋدى قولعا الاتىن كۇن قاشىق ەمەس.
اينالاسىنداعىلاردىڭ «سەن دانىشپانسىڭ» دەگەنىنە ءشۇباسىز يلاناتىن «ماڭگىلىك» پرەزيدەنتتىڭ قيىن كۇنى تۋىپ جاتسا، ۇلتتىق نەگىزدە ۇران تاستاپ، كوشباسشى بولىپ شىعا كەلەمىن دەگەن ارام-نيەتى بولۋى ىقتيمال ەكەنىن دە جوققا شىعارمايمىن. بىراق وعان تاريحي دا، ادامي دا ۋاقىتى جەتپەي قالۋى ابدەن كادىك.
– ءسىزدىڭ ويىڭىزشا، ءدال بۇگىنگى تاڭدا مەملەكەتتىك يدەولوگيانىڭ الدىندا تۇرعان نەگىزگى مىندەتتەر قانداي؟
– «يدەولوگيالىق سفەرانىڭ» بار ەكەنىن مويىنداعانىم، مەن مەن ارقاشان «مەملەكەتتىك يدەولوگيانى» جوققا شىعارىپ جۇرگەن جانمىن. ناقتىلاپ ايتساق، «ۇلتتىق يدەيا»، «مەملەكەتتىك يدەولوگيا» ىزدەۋ كەشەگى كەڭەستىك كەزدەن قالعان، وراسان زور قوعامدىق كۇش-قۋاتتى تەككە قور قىلاتىن ادەت قانا. سوندىقتان دا سوڭعى 7–8 جىلدا «عالامات» جوبالار ومىرگە كەلىپ ۇلگەردى. ءبىز تابىنباعان دۇنيە قالدى ما؟! قانداي يدەيالار ۇسىنىلمادى؟! قازىر قايسىبىرى ەسىڭىزدە بار ما؟ ءسىز وسىنداي بوسسوزدىلىكتەن شارشاعان جوقسىز با؟!
– دەمەك، مەملەكەتتە ۇلتتىق يدەيا بولماۋى كەرەك پە؟
– مەملەكەتتە شەگەلەنىپ قالعان «ۇلتتىق يدەيا» ءھام «مەملەكەتتىك يدەولوگيا» بولۋى كەرەك دەگەن انشەيىن اڭىز عانا. شىنىمدى ايتايىن، وسىناۋ كەڭەس ۇكىمەتىنىڭ كەزىندە جۇققان سىرقاتپەن مەن دە ۇزاق اۋىردىم. مەن قازىر ءبىزدىڭ مەملەكەتىمىزگە پرينتسيپ، قۇندىلىق، ماقسات، مىندەت، مۇددە عانا كەرەك دەگەن قورىتىندىعا كەلدىم.
ادام ءومىرىنىڭ ماقساتى نە؟ بازالىق تۇرعىدا قاراساق – ءومىر ءسۇرىپ، ارتىندا ۇرپاق قالدىرۋ! مەملەكەت تە سولاي. ءار ادام، ءار مەملەكەت باستاپقى جاعدايعا، امبيتسياسىنا قاراي ءوز جولىن تاڭدايدى. قالعاندارى، ماسەلەن، اقپاراتتىق ساياسات، تەك قوسىمشا عانا. دەسەك تە، قوعامداعى توپتاردىڭ، پارتيالاردىڭ وسىناۋ ماقساتقا جەتۋ جولىنداعى تاسىلدەرى ءارتۇرلى بولىپ، ءتىپتى ىمىراعا كەلمەي جاتۋلارى دا ىقتيمال.
مەملەكەتتىڭ ماقساتى – تاۋەلسىزدىگىن ساقتاپ، ازاماتتاردىڭ بوستاندىقتارى مەن قۇقىقتارىن، مۇددەلەرىن قامتاماسىز ەتىپ، ولارعا مەيلىنشە راحاتتى جاعداي جاساۋ. مۇنان باسقا قانداي ۇلتتىق يدەيا كەرەك؟! بىزدەر ۇسىنىپ، قىزۋ پىكىرتالاستاردا قىزىلكەڭىردەك بولىپ، قورعاپ وتىرعان جوبالاردىڭ بارلىعى وسى ماقساتقا نەگىزدەلگەن. ال نارىقتىق كاپيتاليزم مەن دەموكراتيا – وسى ماقساتتارعا جەتۋ قۇرالدارى عانا. مىنە، وسى ماقساتتارعا جەتۋ ءۇشىن كەز كەلگەن كونفيگۋراتسيانى قۇراپ، ءتۇرلى وداقتارعا بىرىگىپ، شىعىپ ارەكەت ەتۋگە بولادى.
يدەولوگيالىق ۇستانىمدى ءجيى جانە تۇراقتى وزگەرتە بەرۋ زياندى. ۇلتتىق يدەيانى تازا كۇيىندە ۇلىقتاۋ دا زياندى. ەگەر بارلىق مەملكەتتەر، ماسەلەن، 2050 جىلى كوممۋنيزم ورناتۋ يدەياسىنا جۇمىلىپ، كۇندىز-ءتۇنى سول جولدا جۇمىستانار بولسا، 2050 جىلى كوممۋنيزمنىڭ ورناماعانىن كورگەن جۇرتتىڭ نارازىلىعىنا ۇشىراپ، كۇل-تالقان بولار ەدى.
بۇگىنگى قابىلدانىپ جاتقان «جوبالار» مەن «جوباسىماقتاردىڭ» تەك بۇگىنگى رەجيمدى ساقتاپ قالۋ ءۇشىن عانا جاسالىپ جاتقاندىعىنا الدەقاشان كوزىم جەتكەن اداممىن. ايتىڭىزشى، كلاستەرلەر توڭىرەگىندە تەر توگە جۇمىستانىپ، يننوۆاتسيالىق ەكونوميكا قۇرىپ جاتقان بيلىكتى باستاعان ءىسىن اياقتاتپاي، قالاي عانا سىرىپ تاستاۋعا بولادى؟! سوندىقتان دا ولار جىل سايىن «جاڭالىق» اشىپ، عۇمىرلارىن ۇزارتۋعا مۇددەلى. اۋىز تولتىرىپ ايتارلىقتاي ەش ناتيجە جوق ەكەنىنە قاراماستان، سانانى ۋلاۋعا اقپاراتتىق-ساياسي اپپاراتتى قوسادى، ساياسي جانە وزگە تەحنولوگيالاردى ءھام الەۋمەتتىك ينجەنەريا قۇرالدارىن پايدالانادى.
ءبىزدىڭ جاعدايدا «مەملەكەت» ۇعىمى بۇگىنگى «رەجيم» جانە «بيلىك» ۇعىمىمەن ۇشتاسىپ كەتتى. سوندىقتان دا «مەملەكەتتىڭ تۇراقتىلىعى» تۋرالى اڭگىمە قوزعاعاندا، بيلىك بۇگىنگى رەجيمنىڭ ساقتالۋى مەن تۇراقتىلىعىن نەگىزگە الىپ، مەملەكەتتىلىگىمىزدىڭ نەگىزدەرىنە قاۋىپ ءتوندىرىپ جاتادى. بۇل تۇبىرىمەن قاتە! بيلىك نەمەسە رەجيم كەلەدى-كەتەدى. مەملەكەت – ماڭگىلىك. تىم بولماعاندا – ۇزاق داۋىرلىك. دەي كەلىپ ايتارىم، ءححى عاسىردا ءومىر ءسۇرىپ جاتقان قازاققا اۋىز تولتىرىپ ايتار اڭىز عانا ەمەس، ناقتىلى قولمەن ۇستاپ، كوزبەن كورەتىن نەگىزدەر قاجەت.
– مەملەكەت تۋرالى ايتقاندا، ونىڭ ۇدايى سىرتقى ىقپالعا ۇشىراپ وتىراتىندىعىن ەسكەرمەۋگە بولمايدى. ال ءبىزدىڭ ىشكى ساياساتىمىز وعان توتەپ بەرە الا ما؟
– وكىنىشكە وراي، بۇگىندە ءبىزدىڭ ىشكى ساياساتىمىزدى ىشكى جاعدايىمىز عانا ەمەس، نەگىزىنەن سىرتقى جاعداي قالىپتاستىرىپ وتىر. ءبىزدىڭ اقپاراتتىق نارىعىمىز رەسەيگە تىكەلەي تاۋەلدى. ءبىز بۇل كۇندە ۇلتتىق دەڭگەيدەگى بىردە-ءبىر اكتسيانى رەسەيگە جالتاقتاماي، وزدىگىمىزدەن وتكىزە المايمىز. بۇل تاۋەلدىلىكتىڭ نەگىزى جوعارعى دەڭگەيدەگى باسشىلار مەن شەنەۋنىكتەردىڭ ساناسىنا بايلانىستى.
بىزدەر ءدال بۇگىنگى تاڭدا بيلىك ورگاندارىندا رەسەيدىڭ جاسىرىن، قاراپايىم تىلمەن ايتقاندا، «ۇيقىداعى» اگەنتتەرىنىڭ كوپ ەكەندىگىن بەك جاقسى بىلەمىز. ءتىپتى كرەملمەن تىعىز بايلانىستاعى جوعارعى شەندى ساياساتكەرلەردىڭ بار ەكەنى دە جاسىرىن ەمەس. بۇل مەملەكەتكە تونگەن قاۋىپ! الەمنىڭ بىردەبىر ەلى ءدال رەسەي سياقتى ىشكى جاعدايعا ىقپال ەتە المايدى. باتىس ەلدەرى دە، قىتاي دا ءدال رەسەي سياقتى اقپاراتتىق-ساياسي ىقپالعا يە ەمەس.
سىرتقى ىقپال تۋرالى ايتقاندا، ءدىني جانە ەتنيكالىق بولشەكتەنۋگە اكەلىپ سوعار، ەكسترەميزم مەن لانكەستىككە باستار ءدىني فۋندامەنتاليزم تۋرالى ايتپاۋ مۇمكىن ەمەس. بۇل بۇگىنگى تاڭدا ءبىزدىڭ مەملەكەتتىلىگىمىزگە ءتونىپ تۇرعان نەگىزگى قاتەر. ال وسىناۋ قاتەردىڭ بەتىن قايتارۋ تەك ىشكى رەسۋرسقا، ۇلتتىق كوپشىلىك بولىپ تابىلاتىن قازاق حالقىنا، ونىڭ ۇلت رەتىندەگى قۇندىلىقتارىنا ارقا سۇيەگەندە عانا مۇمكىن بولماق. وعان قول جەتكىزۋ ءۇشىن – قازاقتىڭ ۇلتتىق مەملەكەتىن قۇرۋ جولىندا ۇلتتىڭ رۋحىن كوتەرەتىن ارەكەتتەرگە بارىپ، ۇلتتىق بولمىستى وياتۋعا دەگەن ەل بيلىگىنىڭ ساياسي ەرىك-جىگەرى بولسا جەتىپ جاتىر.
– ۇلتتىق مەملەكەت پەن ۇلتشىلدىق تۋرالى ايتىلعان جەردە ءسىزدى زامانۋي قازاق ۇلتشىلدىعىنىڭ يدەولوگى دەپ اتاپ جۇرگەندىگىنە توقتالماي كەتۋگە بولماس. بۇگىنگى قازاق ۇلتشىلدىعى دەگەن نە جانە قانداي دەڭگەيدە؟
– مەنى يدەولوگ دەپ جاتسا، ول ءبىرىنشى كەزەكتە مەن ءۇشىن وتە ۇلكەن جاۋاپكەرشىلىك. سەنىم ۇددەسىنەن شىعۋعا تىرىسىپ باعامىن.
بۇگىنگى قازاق ۇلتشىلدىعى تۋرالى اڭگىمە – ول وتە اۋقىمدى تاقىرىپ. بۇل – وتە ۇلكەن، كۇن ساناپ ءوسىپ كەلە جاتقان، كەلەشەكتە وزگەنىڭ ءبارىن جۇتىپ قوياتىن ءىرى ساياسي نارىق. مەن ايتار ەدىم، بۇل ءدىني ەكسترەميزم مەن لانكەستىكتى كۇش قولدانباي-اق توقتاتۋدىڭ جالعىز جولى! بۇل – ەگەر بيلىك دۇرىس جۇمىس جاساي بىلسە، قوعام كۇتكەن وڭ وزگەرىستەرگە ەش قيىندىقسىز جەتكىزە الار سەنىمدى دە كۇشتى تىل!
ايدانا احمەتوۆا،
سەرى قايىرجان (اۋدارما)
«وبششەستۆەننايا پوزيتسيا»
(پروەكت «DAT» № 03 (227) وت 23 يانۆاريا 2014 گ.
