اباي بولىڭىز، الاياق!
...تۇتىندەپ بارىپ وت جانادى، جارقىلداپ بارىپ كۇن جاۋادى. قايتا-قايتا ايتا بەرسەك ءتۇتىنىمىزدىڭ ءتۇزۋ شىعۋىنا سەلبەسى تيەر دەگەن جەلەۋمەن قىلمىستىلىق تاقىرىبىنا قايتا ءبىر اينالىپ سوققىمىز كەلدى. اتام قازاق «ەكى كىسى كۇناكەر بولسا، ءبىر كىسى دانەكەر» دەمەي مە، دانەكەرلىكتە تيتىمدەي ۇلەسىمىز بولسا، نۇر ۇستىنە نۇر. زاڭ تىلىمەن ايتقاندا – ارەكەتسىزدىكتىڭ ءوزى قىلمىس. قوعامىمىزدا ەتەك العان الاياقتىقتان قالايشا قورعانۋ كەرەك؟
پلاستيكالىق كارتا توڭىرەگىندەگى قاۋىپسىزدىك
پلاستيكالىق كارتاعا قاتىستى الاياقتىقتان قورعانۋدىڭ جالعىز امالى – كادىمگى قاۋىپسىزدىك ەرەجەنى ۇستانۋ. بانك قىزمەتكەرلەرى ءوز كليەنتتەرىنە پلاستيكالىق كارتاعا مۇقيات بولۋىن قاداپ ايتىپ، ونى وزگە ادامعا بەرمە، قاراۋسىز قالدىرما، پين-كودتى كەز كەلگەن جەرگە جازبا، اسىرەسە پلاستيكالىق كارتانىڭ وزىنە جازباڭدار دەپ قيعىلىق سالا ءوتىنىپ، پين-كودىڭدى ەشكىمگە جاريا ەتىپ ايتا كورمە دەپ جاتادى. قۇلاق اسىپ جاتقان كىم بار؟ ءاسىلى، كارتانى يمپريتەر ارقىلى وتكىزگەندە (ەلەكتروندىق تولەم جاسايتىن اپپارات) وسى ۇدەرىستى ادامنىڭ ءوزى بايقاپ تۇرعانى ابزال. ويتكەنى الاياق تولەم جۇرگىزىلگەن 1-2 مينۋت ىشىندە-اق كارتا يەسىنىڭ نازارىن باسقا جاققا اۋدارۋعا ۇمتىلىپ، كارتانىڭ ماگنيت جولاعىنان بۇكىل مالىمەتتەردى، ەسەپتەگى سومانىڭ كولەمىن كوشىرىپ الۋى بەك مۇمكىن. تولەم تۇبىرتەكتەرىن مىندەتتى تۇردە ساقتاعان دۇرىس دەيدى ماماندار.
...تۇتىندەپ بارىپ وت جانادى، جارقىلداپ بارىپ كۇن جاۋادى. قايتا-قايتا ايتا بەرسەك ءتۇتىنىمىزدىڭ ءتۇزۋ شىعۋىنا سەلبەسى تيەر دەگەن جەلەۋمەن قىلمىستىلىق تاقىرىبىنا قايتا ءبىر اينالىپ سوققىمىز كەلدى. اتام قازاق «ەكى كىسى كۇناكەر بولسا، ءبىر كىسى دانەكەر» دەمەي مە، دانەكەرلىكتە تيتىمدەي ۇلەسىمىز بولسا، نۇر ۇستىنە نۇر. زاڭ تىلىمەن ايتقاندا – ارەكەتسىزدىكتىڭ ءوزى قىلمىس. قوعامىمىزدا ەتەك العان الاياقتىقتان قالايشا قورعانۋ كەرەك؟
پلاستيكالىق كارتا توڭىرەگىندەگى قاۋىپسىزدىك
پلاستيكالىق كارتاعا قاتىستى الاياقتىقتان قورعانۋدىڭ جالعىز امالى – كادىمگى قاۋىپسىزدىك ەرەجەنى ۇستانۋ. بانك قىزمەتكەرلەرى ءوز كليەنتتەرىنە پلاستيكالىق كارتاعا مۇقيات بولۋىن قاداپ ايتىپ، ونى وزگە ادامعا بەرمە، قاراۋسىز قالدىرما، پين-كودتى كەز كەلگەن جەرگە جازبا، اسىرەسە پلاستيكالىق كارتانىڭ وزىنە جازباڭدار دەپ قيعىلىق سالا ءوتىنىپ، پين-كودىڭدى ەشكىمگە جاريا ەتىپ ايتا كورمە دەپ جاتادى. قۇلاق اسىپ جاتقان كىم بار؟ ءاسىلى، كارتانى يمپريتەر ارقىلى وتكىزگەندە (ەلەكتروندىق تولەم جاسايتىن اپپارات) وسى ۇدەرىستى ادامنىڭ ءوزى بايقاپ تۇرعانى ابزال. ويتكەنى الاياق تولەم جۇرگىزىلگەن 1-2 مينۋت ىشىندە-اق كارتا يەسىنىڭ نازارىن باسقا جاققا اۋدارۋعا ۇمتىلىپ، كارتانىڭ ماگنيت جولاعىنان بۇكىل مالىمەتتەردى، ەسەپتەگى سومانىڭ كولەمىن كوشىرىپ الۋى بەك مۇمكىن. تولەم تۇبىرتەكتەرىن مىندەتتى تۇردە ساقتاعان دۇرىس دەيدى ماماندار.
اينالىم-شىعىنداردى كۇندەلىكتى تەكسەرىپ وتىرسا قۇبا-قۇپ، كۇرت ازايىپ كەتسە، ءىز سۋىتپاي بانكىگە شاعىمدانعان ءجون، ويتكەنى بانك، ءوز كەزەگىندە، ىشكى قاۋىپسىزدىكتى قاداعالايتىن تولەم جۇيەسىنە شاعىمدانىپ ۇلگەرۋى ءتيىس. بانك قاۋىپسىزدىگىنىڭ ماماندارى تولەم كارتاسىن جوعالتقان، ۇرلاتقان ۋاقىتتا تەز حابارلاۋىڭدى تالاپ ەتەتىنى تەگىن ەمەس. قىلمىستى تەرگەۋدى اپتا كەيىن ەمەس، ءىز سۋىتپاي جۇرگىزۋ الدەقايدا ۇتىمدى ەمەس پە؟
كارتانى ساقتاندىرۋ مۇمكىن بە؟
كەيبىر بانكىلەر پلاستيكالىق كارتانى جوعالتقان كەزدە، الاياقتاردان قورعانۋ ماقساتىندا ساقتاندىرۋ قىزمەتىن ۇسىنىپ الەك. بانك قىزمەتكەرلەرىنىڭ ايتۋىنشا، كليەنتتەر بۇعان اسىعاتىن ەمەس، جايباسارلىق تانىتىپ جۇرگەن كورىنەدى. مۇنىڭ باستى سەبەبى، كارتانى جوعالتقان جاعدايدا جاڭادان الار كارتانىڭ قۇنى ساقتاندىرۋدان كوپ بولماسا كەرەك.
الاياقتارعا نە قاۋىپتى؟
ءبىر وتىرىكتى بۇركەۋگە ون وتىرىك كەرەك. مىنە، وسى تۇسىنىكتى ۇيىمداسقان قىلمىستىق توپتار باستى قارۋ ەتىپ العان. قىلمىستىق كودەكستە (177-باپ) „الاياقتىق – بوتەن مۇلىكتى ۇرلاۋ نەمەسە سەنىمگە قيانات جاساۋ ارقىلى مۇلىكتى الداپ الۋ“ دەگەنگە سايادى. كەيىنگى جىلداردا الاياقتىق قارقىنىنىڭ تۇراقتى تۇردە ءوسۋى بايقالادى. قازاقستان رەسپۋبليكاسى باس پروكۋراتۋراسىنىڭ قۇقىقتىق ستاتيستيكا جانە ارنايى ەسەپ كوميتەتىنىڭ مالىمەتتەرىنە جۇگىنسەك، جىل سايىن الاياقتىق جاساۋدىڭ بەس مىڭداي وقيعاسى تىركەلەدى ەكەن.
قولدانىستاعى قىلمىس تۋرالى زاڭىمىز الاياقتىق ۇعىمىن انىقتاي كەلە، قوعامدىق قاۋىپتىلىگى نەعۇرلىم جوعارى ەكەندىگىن ايعاقتاپ، وسى قىلمىس ءۇشىن باس بوستاندىعىنان ايىرۋ مەرزىمى – 5 جىل كوزدەلگەن.
قازىردە اركىم ءوز قۇقىعىن بىلگەنى ابزال. قۇقىقتىق قوعامنىڭ قاجەت ەتەتىنى وسى. ال ادام مەن ازاماتتىڭ قۇقىقتارىنا قاتىستى ماسەلەلەردى شەشەتىن قۇقىق قورعاۋ، سونىڭ ىشىندە ىشكى ىستەر ورگاندارى. قۇقىقتىق ناسيحات، قۇقىقتىق مادەنيەت ماسەلەلەرى قازىرگى كۇنى بۋى بۇرقىراپ تۇرعان وزەكتى ماسەلە اينالىپ وتىر. ءبىز قازىرگى كۇنى ازاماتتاردىڭ قۇقىقتىق ساناسىن، ونىڭ ىشىندە زاڭگەرلىك ساۋاتتىلىقتى ارتتىرۋ جونىندەگى جۇمىستارعا ءزارۋمىز. قۇقىقتىق ناسيحاتتىڭ ساپاسىن ارتتىرۋ، زاڭنامانى جانە قۇقىقتى قولدانۋ بويىنشا ازاماتتاردىڭ كۇندەلىكتى ومىرىندە ءجيى كەزدەسەتىن قوماقتى ماسەلەنىڭ ءبىر پاراسى ورىن العان ءجايتتار بويىنشا ىشكى ىستەر ورگاندارىنىڭ كەزەكشى بولىمىنە حابارلاسۋ. ءاربىر ىشكى ىستەر بولىمىندەگى جەدەل كەزەكشىنىڭ ارەكەتى قانداي بولماق؟ حالىق ءۇشىن جادىناما رەتىندە ۇسىناتىنىمىز – جەدەل كەزەكشىنىڭ ارەكەتى جانە ۋچاسكەلىك پوليتسيا ينسپەكتورى ارەكەتتەرى. ماسەلەن، جەدەل كەزەكشى:
- ارىزداردى اقپاراتتاردى تىركەۋ كىتابىنا تىركەيدى;
- باسشىلىققا حابارلايدى;
- وقيعا بولعان جەرگە پوليتسيانىڭ كەشەندى كۇشتەرىن جىبەرەدى;
- قىلمىسكەرلەردىڭ بەلگىلەرى، قاي جاققا قاشقانى جانە قىلمىسكەرلەر يەمدەنگەن زاتتار تۋرالى باعىتتاما بەرەدى;
- كريمينالدىق پوليتسيا قىزمەتكەرلەرىنە حابارلايدى;
- وقيعا بولعان ورىنعا كەزەكشىلىكتەگى تەرگەۋ توبىن ءارى باسشىلىق اتىنان جاۋاپتى بولىپ تۇسەتىن لاۋازىمدى ادامدى جىبەرەدى;
- جەدەل كەزەكشى وقيعا بولعان جەرگە سول اۋماقتا قىزمەت اتقاراتىن ۋچاسكەلىك پوليتسيا ينسپەكتورىنا حابارلاپ، سوعان جىبەرەدى;
- وقيعا تۋرالى ليتسەنزيالىق-رۇقسات بەرۋ جۇيەسىنىڭ قىزمەتكەرىنە حابارلايدى;
- جەدەل كەزەكشى وقيعا ورنىنا كەلگەن جەدەل تەرگەۋ توبىمەن وسى قىلمىس تۋرالى تولىقتىرۋلار مەن قوسىمشا اقپارات الۋ ءۇشىن تىعىز بايلانىستا بولادى;
- جەدەل باسقارۋ ورتالىعىنىڭ تەحنيكالىق قۇرالدارىن قولدانا وتىرىپ، مىسالى: بەينەكامەرالار ارقىلى قىلمىسكەرلەردى ىزدەستىرۋدى جۇزەگە اسىرادى. تاكسي قىزمەتكەرلەرىنىڭ حاباردار ەتەدى.
ۋچاسكەلىك پوليتسيا ينسپەكتورى:
- وقيعا بولعان جەرگە كەلگەندە، بۇكىل پاتەردى ارالاپ، ولاردىڭ ىشىنەن قىلمىستىڭ كۋاگەرلەرىن انىقتايدى;
- وسى اۋماقتى تۇراتىن ءوزىنىڭ پروفيلاكتيكالىق ەسەپتە تۇرعان تۇلعالاردى، ماسەلەن، قىلمىس جاساعان ءۇشىن سوتتالعانداردى، قىلمىستىق جاۋاپكەرشىلىككە تارتىلعانداردى پوليتسيا بولىمىنە جەتكىزەدى;
- ليتسەنزيالىق رۇقسات بەرۋ جۇيەسىندە ەسەپتە تۇرعان گازدى تاپانشالارى بار ادامداردى تۇرعىلىقتى مەكەن-جايىنان تەكسەرەدى;
- قىلمىسكەرلەر يەمدەنىپ كەتكەن زاتتار تۋرالى اكىمشىلىك ۋچاسكەدە ورنالاسقان لومباردتاردى، زەرگەرلىك شەبەرحانالاردى حاباردار ەتەدى;
- قىلمىس جاسالعان جەردە قىلمىسكەرلەردى انىقتاۋ ماقساتىندا سول جەردە كۇندەلىكتى قىزمەت ەتەتىن تاكسي قىزمەتكەرلەرىن انىقتايدى;
- وقيعا بولعان ورىننان كەلگەن تەرگەۋ جەدەل توبىنان، جەدەل كەزەكشى وسى قىلمىس بويىنشا جينالعان ماتەريالداردىڭ تولىقتىعىن تەكسەرەدى;
- پوليتسيا ءبولىمىنىڭ باستىعىنا زەردەلەۋگە ۇسىنىپ جانە قول قويدىرىپ ماتەريالدى تەرگەۋ بولىمىنە ءارى قاراي تەرگەۋ ارەكەتتەرىن جۇرگىزۋ ءۇشىن تاپسىرادى.
«شىمشىك سويسا دا، كاساپشى سويسىن» دەگەن عوي. حالىق الدىندا بەدەلى جوق دەسە دە، ادامنىڭ قۇقىعىن قورعان بىردەن ءبىر ورگان وسى. قاپەرگە الىپ جۇرگەن قايىل، اعايىن.
ەلەۋجان سەرىموۆ،
پوليتسيا پولكوۆنيگى
قاراعاندى قالاسى.
Abai.kz
