ءۇش انىق: رۋح. ەليتا. بۋرجۋازيا
ءۇش انىق تۋراسىندا
ەسىمىزدى جيناعان 2000 جىلداردان بەرى ءتۇرلى دەڭگەيدە ءتۇرلى تۇلعالار الۋان اۋقىمدا ۇلتتىڭ كوسەگەسىن كوگەرتۋ ماسەلەسىنە ءوز ۋاجدەرى مەن ۇسىنىستارىن بەرىپ كەلەدى. سونىڭ كوبى ۇلتتىق قۇرىلتاي وتكىزۋدى باستاما ەتۋمەن ءجۇر. بۇل دا جاقسىلىق – ازاماتتاردىڭ جانۇيا مەن اۋلەت دەڭگەيىنەن اسىپ، ۇلتتىق اۋقىمدا باس قاتىرۋعا كىرىسكەنى. قۋانارلىعى - بۇل جاستارعا دا ءتان بولىپ ءجۇر.
بىلاي قاراعاندا، كوپشىلىگىمىز جينالىسقا جينالۋدى ۇلتتىڭ بىرىگۋى تۇرىندە قابىلدايتىن سەكىلدىمىز. الايدا مۇنداي «بىرىگۋ» ۇلتقا نە بەرەدى؟ ونداي ۇلى جيىندار ءپىسىپ-جەتىلگەن شەشىمدەردى قابىلداۋعا قاجەتتى فورمات بولماسا، ەزۋدى كوپىرتكەن كوبىك-جيىننان نەنى ناتيجە ەتپەكپىز؟ جانە دە قوعامداعى ماسەلەنىڭ ءپىسۋى مەن ونى شەشۋ جولىنىڭ پىسۋىندە ايىرما زور ەكەنىن دە اڭداعان ءجون.
قازاق بىرىكپەي وتىرعان جوق، بىرىككەسىن ەل بولىپ وتىرمىز، بىراق قازاقتىڭ الەۋەتى،رەسۋرسى بىرىكپەي وتىر، اقىل-پاراساتى ءبىر ارناعا توعىسپاي، كۇش-جىگەرى ءوز ماسەلەسىن شەشۋگە جۇمسالماي وتىر دەگەنگە سايعىمىز كەلەدى. ال بۇل ءۇشىن ءبىر-ەكى مىڭ ادام قاتىساتىن قۇرىلتايدىڭ قاجەتى بولار ما ەكەن؟ جيىندا باس قوسۋ – ماسەلەنى شەشۋ جولى ەمەس نەمەسە شەشۋ جولىنا دەگەن جالاڭ ۇمتىلىس قانا.
سوندا كازىر ۇلتقا نە قاجەت؟
ءۇش انىق تۋراسىندا
ەسىمىزدى جيناعان 2000 جىلداردان بەرى ءتۇرلى دەڭگەيدە ءتۇرلى تۇلعالار الۋان اۋقىمدا ۇلتتىڭ كوسەگەسىن كوگەرتۋ ماسەلەسىنە ءوز ۋاجدەرى مەن ۇسىنىستارىن بەرىپ كەلەدى. سونىڭ كوبى ۇلتتىق قۇرىلتاي وتكىزۋدى باستاما ەتۋمەن ءجۇر. بۇل دا جاقسىلىق – ازاماتتاردىڭ جانۇيا مەن اۋلەت دەڭگەيىنەن اسىپ، ۇلتتىق اۋقىمدا باس قاتىرۋعا كىرىسكەنى. قۋانارلىعى - بۇل جاستارعا دا ءتان بولىپ ءجۇر.
بىلاي قاراعاندا، كوپشىلىگىمىز جينالىسقا جينالۋدى ۇلتتىڭ بىرىگۋى تۇرىندە قابىلدايتىن سەكىلدىمىز. الايدا مۇنداي «بىرىگۋ» ۇلتقا نە بەرەدى؟ ونداي ۇلى جيىندار ءپىسىپ-جەتىلگەن شەشىمدەردى قابىلداۋعا قاجەتتى فورمات بولماسا، ەزۋدى كوپىرتكەن كوبىك-جيىننان نەنى ناتيجە ەتپەكپىز؟ جانە دە قوعامداعى ماسەلەنىڭ ءپىسۋى مەن ونى شەشۋ جولىنىڭ پىسۋىندە ايىرما زور ەكەنىن دە اڭداعان ءجون.
قازاق بىرىكپەي وتىرعان جوق، بىرىككەسىن ەل بولىپ وتىرمىز، بىراق قازاقتىڭ الەۋەتى،رەسۋرسى بىرىكپەي وتىر، اقىل-پاراساتى ءبىر ارناعا توعىسپاي، كۇش-جىگەرى ءوز ماسەلەسىن شەشۋگە جۇمسالماي وتىر دەگەنگە سايعىمىز كەلەدى. ال بۇل ءۇشىن ءبىر-ەكى مىڭ ادام قاتىساتىن قۇرىلتايدىڭ قاجەتى بولار ما ەكەن؟ جيىندا باس قوسۋ – ماسەلەنى شەشۋ جولى ەمەس نەمەسە شەشۋ جولىنا دەگەن جالاڭ ۇمتىلىس قانا.
سوندا كازىر ۇلتقا نە قاجەت؟
بۇل ساۋالعا جاۋاپ ىزدەۋدى جيىنعا بىرىگۋدەن دە ماڭىزدى ءارى مازمۇندى باستىشارتتار بارىنا نازار اۋدارعىمىز كەلەدى. بۇلار ۇلتتىڭ كوسەگەسىن كوگەرتەتىن باستى ءۇش فاكتور/انىق: ۇلتتىق رۋح، ۇلتتىق ەليتا جانە ۇلتتىق بۋرجۋازيا.
ۇلتتىق رۋح
بۇل وسىلاي اتالعانىمەن، ابستراكتىلى ۇعىم تۇرىندە اركىم تۇرلىشە ۇعىپ ءجۇر. دەگەنمەن، مۇنى بەلگىلى تاريحشى ل.ن. گۋميلەۆتىڭ سوزىمەن ايتساق، ۇلتتىق رۋحتى ەتنوستىق پاسسيونارلىق كۇش تۇرىندە قابىلداۋعا بولار. ۇلتتىق دەڭگەيدەگى رۋح حالىقتىڭ ءوزىنىڭ ءتولتۋما قاسيەتىن ارداقتاۋى، مەن مەملەكەتتىك مۇددەسىن تولىق قاناعاتتاندىرۋعا دەگەن قاۋقارى مەن قۋاتىنىڭ كەرنەپ، تىسقا كورىنىس بەرۋى. مەملەكەت ۇلتتىق قۇندىلىقتاردى نەعۇرلىم قولداي تۇسسە، بۇل كۇشكە قانات ءبىتىپ، ورلەي تۇسەدى. ال، كەرىسىنشە ودان قاشقاقتاسا، ۇلتتىق قۇندىلىقتى جاعالاعان زيالى قاۋىم دا ارقاسىن ەر قاجاعان ماستەكتىڭ كۇيىن كەشەدى...
مۇنداي جاعدايدا دا قايتپايتىن، قايسار تۇلعالار جىگەرىن جۇمساي بەرەتىنى بار. ماسەلەن، كەڭەس وكىمەتى كەزىندە شونا سماحانۇلى قازاق مەكتەبى ءۇشىن قانشا جۇگىردى، كىمدەردى ەرتپەدى؟! اقىرى قايىرلى بولدى. ناتيجەسى ايقىن. بولماسا قازاقتىڭ ايتىسى مەن جىر-تەرمەسىن كورىنگەن جەرگە تىقپالاپ، كومپارتيانىڭ يدەولوگياسىنا دا قۇرال ەتە ءجۇرىپ، وسى قۇندىلىقتاردى ءوز دەڭگەيىندە الىپ قالۋدىڭ قامىن قىلعانداردىڭ ءبىرى - ماردان ءبايبىلدا اقساقال ەدى. ال، بولات سارىباەۆ بىرنەشە عاسىرلىق قۇم مەن توپىراقتىڭ استىندا، سانسىراعان سانانىڭ قىرتىسىندا قالعان ەجەلگى قازاقى كۇي اسپاپتاردى قالپىنا كەلتىرۋمەن بىرگە ۇلى دالانىڭ قۇلاق كۇيىن كەلتىرمەدى مە؟! بۇل تۇلعالار گۋميلەۆ كەلتىرگەن الدىڭعى جانكەشتى لەك بولاتىن، ولاردىڭ ەڭبەگى قۇر كەتكەن جوق، تولقىندارعا ۇلاستى.
قادىر، مۇقاعالي، شاحانوۆ جىرلارى اندا-ساندا بولسا دا قازاق رۋحىن بىرنەشە جىلعا سامعاتىپ وتىردى. ولجاستىڭ «از ي يا»-سى بۇكىل تۇركىلەردى ءدۇر سىلكىندىرگەنىن ۇمىتۋعا بولمايدى. ءىلياس، اقسەلەۋ، قويشىعارا، تۇرسىنداردىڭ تاريحي ەڭبەكتەرى مەن ادەبيەتتەرى تەككە كەتكەن جوق، الاش بالاسىنىڭ اڭسارىن اۋەلەتتى، بوستان كۇيدى اڭساتتى، ىشكى رۋحتى الاي-دۇلەي ەتتى... اقىرى رۋح جەلتوقساننىڭ قۇيىنىنا اينالدى، قازاق جاستارىنا تەڭدىك سۇراتتى! رۋحى قانعا بوككەن قازاقتى ەسەنعاليدىڭ ءبىر عانا «قاسقالداعى» جۇباتتى. ۇلتتىق رۋح دەگەنىمىز - وسىلار، تىرنەكتەپ جينالىپ، ءبىر كۇنى بۇرق ەتەتىن پاسسيونارلىق دۇلەي!
رۋح بولماسا - ۇلتتىڭ بار-جوعى بەيمالىم، ول - ۇلتتىڭ تىنىسى،تىرلىك نىشانى. ۇلتتىڭ جانى.
رۋح – كۇلگە كومىلگەن رۋحاني قولامتا; سونى ۇرلەي الاتىندار تاۋسىلعان كۇنى ۇلتتىڭ دا كۇنى بىتەدى...
ۇلتتىق ەليتا
ەليتا – دەگەنىمىز قالتاسىندا الۋان ءتۇستى ديپلومى بارلار ەمەس، ۇلت پەن ساياساتقا ءسوزى وتەتىن، حالىق ءۇشىن ءبىر ايتارى بار، ىقپالى مەن اسەرى بايقالاتىن ەرەك تۇلعالار توبى. ولاردىڭ بىرىگۋى مىندەت ەمەس، بىرەن-ساران بولسا دا، جەكەدارا جۇرسە دە ۇلت الدىنداعى مۇراتىن (ميسسياسىن) ۇمىتپاي، ۇلت ەسەسىن جىبەرتپەۋگە تىرىساتىن تۇلعالار ارقاشان دا بار. كەيبىرەۋىنىڭ اتاعى بار بولار، بىرەۋىنىڭ داڭقى بولماس، باستىسى ابىرويى بار، حالقى ىلعي دا بيىكتەن كورگىسى كەلەتىن ءتىرى كەلبەتتەر مەن بەينەلەر – سولار.
حالىق وسىنداي تۇلعالاردى ىشتەي «اۋلايدى»، ءوز قاجەتىنەن كورگىسى كەلەدى. بيلىك تە ولاردى اۋلاپ، ءوز «قوراسىنا قامايتىنى» راس، سەبەبى ەليتا – ارۋاقىتتا دا ەلەكتوراتقا، ساياسي توپتارعا، جۇرتشىلىققا ءسوزى وتەتىن، ىقپال ەتەتىن پاسسيونارلىق تۇلعالار. بۇلاردىڭ ساياساتقا قويان-قولتىق ارالاسپاسا دا، بيلىكتىڭ بيشىگىنە باعىنباسا دا ىقپالى بار. ءتىپتى شەتەلگە، جىراققا كەتسە دە ولاردى حالىقپەن كورىنبەيتىن كوگەن بايلانىستىرىپ تۇرادى، قاجەت كەزدە الگى تۇلعالار ءوز رولىنە كوشە قويادى.
ءتىپتى، ولاردىڭ اۋىل توبەتتەرىندەي اندا-ساندا ءبىر ۇرەردەي ارەكەتىنىڭ ءوزى قوعامعا ىقپالدى. حالىق ونى قارا كورەدى، ءپىر تۇتادى، كيە ەتەدى; بيلىك ونى دۇشپان كورەر، بىراق ءبارىبىر ىقپالىنان سەس كورەدى. بىراق ولاردى اۋلاپ تاۋىسا المايدى، ۇلتتىق ەليتانىڭ پاسسيونارلىق قاسيەتىنىڭ ميستيكالىق تۇرپاتى دا سوندا.
شىن مانىندە جۋىردا عانا ولگەن قارا كوسەم نەلسون ماندەلا حالقى ءۇشىن ناقتى نە ىستەدى؟ ايىرىقشا ەشتەڭە. بار بولعانى ۇلت بوستاندىعى ءۇشىن جاپا شەكتى، سوتتالدى، ەگەمەن بولعان وڭتۇس افريكا ەلىنە اتىشۋلى رەفورما جاساپ قارق قىلمادى، بىراق ەڭ باستى ميسسيانى ورىندادى، ول: ۇلى ەليتالىق مۇرات ەدى. حالقى ونى كيە كوردى، ارقا تۇتتى. اقىرى ەليتالىق ىقپال ناتيجەگە قول جەتكىزدى – قارا حالىق بوستان بولدى، قالعانى سونىڭ جەمىسى عانا. ماندەلانىڭ ماقساتى دا سول بولاتىن: ءوزىن كوسەم ەتۋ ەمەس، حالقىن بوستان ەتۋ.
جەلتوقساندا دا قازاقتىڭ ەليتاسى ءوز مۇراتىن تولىق ورىندادى. ءبىر عانا جۇبان اقىننىڭ قاسقايىپ تۇرىپ ءبىر ايتقان ءسوزىنىڭ ءوزى قازاقتىڭ توبەسىن كوككە جەتكىزدى! كولبين باستاعان بيلىكتى تىتىرەتتى. ءتىپتى، قازاقتىڭ رۋحاني تۇلەۋى كولبيننىڭ كەزىندە-اق باستالدى: مۇقتار شاحانوۆ باستاعان توپ ناۋرىزدى – ۇلتتىڭ ۋاقىت مەجەسىن كولبيننىڭ قولىمەن قايتارتتى ەمەس پە؟!
بىزگە ۇلتتىق رۋحتىڭ بەسىگىن تەربەتەتىن جاڭا بۋىن كەرەك، تولقىن قاجەت! جانە دە ەشبىر ەڭبەكتىڭ تەككە كەتپەيتىنىن ۇعاتىن سۇڭعىلا سانا قارتتاردىڭ جەبەۋى جەتىسپەيدى. اڭگىمە تاۋسىلىپ، ءانىمىز شىرقالىپ بىتكەندەي كۇي كەشۋ – پاسسيونارلىق كەرى كەتۋگە اپارادى. وجەتتىك پەن قايسارلىق، رۋحاني ايبىن كەرەك. وسى كەرەكتەردى پوپۋليزممەن شاتاستىرمايتىن ۇلتتىڭ دىڭگەگىن ۇستار توپ قاجەت... قىسقاسى بۇگىنگى جاڭاشا قالىپتاسىپ جاتقان ۇلتتىق ەليتاعا وي قورىتار، باعىت تۇزەر ۋاقىت كەلدى!
ەليتا بولماسا – ۇلتتا قاۋقار جوق، قايرات جوق، ۇلتتا يە دە، كيە دە جوق...
ۇلتتىق بۋرجۋازيا
وسىنداي قوعامدىق-ساياسي تەرمين بار، قازاقشالاساق – ۇلتتىق بايلىقتىڭ يەسى مەن كيەسى دەگەن ۇعىمعا جۋىق. ەرتەدە مۇنى قازاق «باي» دەيتىن. حح عاسىردا وسىلاردىڭ ءۇرىم-بۇتاعىنان، اينالاسىنان «الاش» توبى قالىپتاستى. ولار قازاق مەملەكەتتىگىنىڭ وتكەن عاسىرداعى ۇلگىسىن تۇزۋگە تىكەلەي ارالاستى، ەل مەن جەردى جينادى. ۇلتتىڭ بارىن جيناپ مەملەكەت ەتۋگە جانتالاستى. ۇلتتىڭ ءوزىن قۇرتۋعا بەت تۇزەگە قىزىل يمپەريا قازاق بۋرجۋازياسىن قۇرتىپ تىندى.
ەگەمەن العان جىلداردان باستاۋ العان ۇدەرىستە قازاقتىڭ جاڭا بۋرجۋازيالىق وسكىنى بوي كورسەتە باستاعان ەدى. ولاردىڭ تاريحي مۇراتى – قىزىل يمپەريادان قالعان ماتەريالدىق بايلىققا يە بولىپ، ەگەمەن ەلگە جاراتۋ بولاتىن. ۋاقىت ولارعا بۇل ماقساتتى ورىنداتپادى: «جاس تۇركىلەر» قۋىلدى، سوتتالدى، ءولتىرىلدى، بايلىقتارىن ەركىمەن تۇتىنۋ قۇقىنان ايىرىلدى... ناتيجەسىندە قازاق بايلىعى بۇرالقىلار مەن وگەيلەردىڭ قولىندا نەمەسە سولارمەن بولىسەتىندەرگە كوشتى. ەندى تۇتاسا قاۋلاي باستاعان بۋرجۋازيانىڭ توز-توزى شىقتى.
ۇلتتا تابيعي جولمەن قالىپتاسقان بۋرجۋازيا بولماسا، ونىڭ ماتەريالدىق عۇمىرى كەدەيلىككە ۇشىرايدى، ەڭ قاراپايىم ماقساتى – كيىم مەن باسپانا، قورەك باستى مۇراتقا اينالادى. ۇلتتىڭ بايلىعىن ونىڭ بۋرجۋازياسى ەمەس، كىم كورىنگەن پىسىقاي يەلەنىپ شىعا كەلەدى...
ۇلتتىق بۋرجۋازيا بولماسا - ەلدىڭ ەكونوميكاسى كورىنگەننىڭ قولىندا، تىستەگەننىڭ اۋىزىندا.
ۇلتتىق بۋرجۋازيا بولماسا – ەلدىڭ ءىشىپ-جەمىن قامتىيتىن ورتا-شاعىن كاسىپ حالىقتىڭ نەسىبەسىنە اينالمايدى، دامىمايدى،ءبىر ۇراننان ەكىنشى ۇرانعا كوشەتىن ارمانعا اينالادى.
بىزگە بۇگىنگى كەرەگى دە وسى ءۇش انىق.
ەلسەرىك
Abai.kz
