Cۋرەتتە - بەرىك ءجۇسىپوۆ

• سوزتانىم

مەنىڭ پاراقشامدا (فەيسبۋك) جاريالانعان «جىلقىنىڭ باسى ۇلكەنى – سوعىم، ادامنىڭ باسى ۇلكەنى – بوعىم» دەگەن حالىق ماتەلىن كەيبىرەۋلەر ومىرىندە ءبىرىنشى رەت ەستىپتى. كوپكە توپىراق شاشا المايمىز. الايدا، قاتتى قايران قالدىم. نان تانىماس ناداندىقتىڭ اۋىلىنا وسىنشاما جاقىن قونارمىز با؟ ءبىزدى سويلەتكەندە نە تابارىن قايدام، ءانشى قارىنداسىم ءبىر قاپتالداي قاعا كەلىپ: «بەرىك اعا، ايتارىڭىز جوق-اۋ دەيمىن؟!» دەپ، اش كەنەدەي جابىسسىن كەپ. وي، اللا-اي! ادام دەگەن تۇك بىتىرمەگەندە دە كىتاپ وقۋ كەرەك ەكەن عوي. «قاتىن دەسە اجەم دە كەتەدىنىڭ» كەرى.

قازاقتىڭ جامان قارعىسىنىڭ ءبىرى: ء«وزىڭ بىلمە، بىلگەننىڭ ءتىلىن الما!». اقيقات سول – ءوزىنىڭ كەمشىلىگىن ەستىگەن، نەمەسە كورگەن ادام سول زاماتىندا جانى جاي تاپپاي، كادىمگىدەي بەزەكتەپ كەتەدى. دەمەك، جالپاق جۇرتقا ايتىلعان ءاربىر ءسوزدى اقىلسىز ادام ءبىرىنشى تۋرا وزىنە قابىلدايدى. ونى زيگمۋند فرەيد دەگەن اۋليە «كومپلەكس و نەپولنوتسەننوستي» دەپ ايدارلاعان.

Cۋرەتتە - بەرىك ءجۇسىپوۆ

• سوزتانىم

مەنىڭ پاراقشامدا (فەيسبۋك) جاريالانعان «جىلقىنىڭ باسى ۇلكەنى – سوعىم، ادامنىڭ باسى ۇلكەنى – بوعىم» دەگەن حالىق ماتەلىن كەيبىرەۋلەر ومىرىندە ءبىرىنشى رەت ەستىپتى. كوپكە توپىراق شاشا المايمىز. الايدا، قاتتى قايران قالدىم. نان تانىماس ناداندىقتىڭ اۋىلىنا وسىنشاما جاقىن قونارمىز با؟ ءبىزدى سويلەتكەندە نە تابارىن قايدام، ءانشى قارىنداسىم ءبىر قاپتالداي قاعا كەلىپ: «بەرىك اعا، ايتارىڭىز جوق-اۋ دەيمىن؟!» دەپ، اش كەنەدەي جابىسسىن كەپ. وي، اللا-اي! ادام دەگەن تۇك بىتىرمەگەندە دە كىتاپ وقۋ كەرەك ەكەن عوي. «قاتىن دەسە اجەم دە كەتەدىنىڭ» كەرى.

قازاقتىڭ جامان قارعىسىنىڭ ءبىرى: ء«وزىڭ بىلمە، بىلگەننىڭ ءتىلىن الما!». اقيقات سول – ءوزىنىڭ كەمشىلىگىن ەستىگەن، نەمەسە كورگەن ادام سول زاماتىندا جانى جاي تاپپاي، كادىمگىدەي بەزەكتەپ كەتەدى. دەمەك، جالپاق جۇرتقا ايتىلعان ءاربىر ءسوزدى اقىلسىز ادام ءبىرىنشى تۋرا وزىنە قابىلدايدى. ونى زيگمۋند فرەيد دەگەن اۋليە «كومپلەكس و نەپولنوتسەننوستي» دەپ ايدارلاعان.

تۇياعى ءبۇتىن تۇلپاردى، قاناتى ءبۇتىن سۇڭقاردى كورگەن كىم بار، اعايىن؟ جوق قوي ونداي جان مىنا جۇمىر جەردىڭ بەتىندە. ال اتتىڭ بەلى، اتاننىڭ قومىندا ءجۇرىپ وسكەن قازاق اتام بولسا سول «جوقتاردىڭ» ويسىراعان ورنىن تولتىرۋمەن الەك بولعان. قيسىنى كەلىسپەگەن قيسىق بەتىمىز بەن كۇلمەيتىن جەردە كۇلىپ تۇراتىن قىلي كوزىمىز ءۇشىن نەگە ايناعا وكپەلەۋىمىز كەرەك؟ ءبىزىدىڭ قازاق: ء«دۇنيا – ءدۇنيادا قالادى، اكەڭ ولسە شەشەڭدى بىرەۋ الادى» دەيدى. راس قوي. وسى دا انايىلىق بولىپ پا؟ شىنىندا دا دالالىق داستۇردە جەسىرىن جاماعايىننىڭ ءبىرى الماسا، ءتىپتى باسقا جاتتەكى بىرەۋ الماي ما؟ سۇيەككە تۇسكەن تاڭبا دەپ، ۇيات دەپ سونى ايتادى. ازىرگە تەسىك مونشاقتىڭ جەردە قالعانىن كورگەن ادام از...

تاپ-تازا قانى سورعالاعان، بوياماسىز ومىرلىك شىندىقتىڭ ءبىرى – وسى (قاتىن بىتكەننىڭ ءبارى بايى ولسە بولدى «بايسىراپ» كەتەدى دەگەن ءسوز ەمەس، ارينە). مولداعا بار، عۇلاماڭا بار – توڭىرەكتەپ ايتاتىنى وسىنىڭ اياسى مەن اينالاسى. سوندا دەيمىن-اۋ، ءسوز تانىمايتىنداي حالگە جەتەتىندەي جيىرما جىلدىڭ ىشىندە وسىنشاما ءدۇبارالانىپ كەتكەنىمىز بە؟ قازاق ماتەلىنىڭ قاي-قايسىنىڭ دا اينالاسىندا ونىڭ ماعىناسىن ۇستەيتىن ءسوز كوپ. بىرەۋلەر بىلەر، مۇمكىن بىلمەس، بايگە اتىنىڭ باسى ەش ۋاقىتتا ۇلكەن بولمايدى. بولعان كۇننىڭ وزىندە باسىنا تۇرقى، ياعني قالعان دەنە ءبىتىمى ساي بولۋ كەرەك. دەمەك، مىنا دوڭگەلەنگەن دۇنياداعى ەستى-ەسسىز ماقۇلىقاتتىڭ اراسىندا ەڭ ءبىرىنشى سانا مەن سىقپىت پروپورتسياسى ساقتالۋى شارت.

باسى قازانداي جىلقىلار دا بولادى. ءبىزدىڭ قازاق جىلقىسىنىڭ ءبىرى – دالا جاعدايىنا كونبىس قازانات دەگەن تۇقىم. بىراق ول ياعني قازاناتتار تەك اتىنىڭ عانا ۇقساستىعىنان «قازان» دەگەن سوزدەن شىقپايدى (شاتاستىرىپ الىپ جۇرمەڭىز. سوقىرعا تاياق ۇستاتقانداي ەتىپ ايتپاسا بولمايتىن كۇيگە تۇستىك قوي).

قازاقتىڭ تاعى ءبىر تاماشا ءتامسىلى: «قوي ەگىز تابادى. ءبىرىن قوشقار قويادى، ءبىرىن قوناققا سويادى». سول ايتقانداي، باسى ۇلكەن جىلقى ەش ۋاقىتتا بايگەگە قوسىلمايدى، ويتكەنى ونى قانشا باپتاعاندا سەيىستىڭ ەڭبەگىن قايتارمايدى. سول ءۇشىن ادام بالاسىنا ازىق رەتىندە جانۋار سوعىمعا سويىلادى! بۇل – ءبىر. ادام دا سولاي.

باسى ۇلكەن ادامنىڭ ءبارىنىڭ اقىلى تاسىپ بارا جاتقان جوق. «باسى ۇلكەن ادام اقىلدى بولادى» دەپ جۇرگەن دە باسىنان باسقا كورگەنى جوق ءبىر اقىماقتىڭ ءوزى شاعار؟ جانە مۇندا جەڭىسبەكتەي ەسىلدىڭ جۋساعانىنداي ەشقانداي دا ساياسات جوق! ادامنىڭ دا، اتتىڭ دا باسىنا دەنە ءبىتىمى ساي بولعانى ءلازىم. تابيعات پەن ادامنىڭ اراسىنداعى تەپە-تەڭدىك ەجەلگى تانىم دۇنيەسىنىڭ ۇلكەن ماسەلەسى بولعان. بۇل جەردە باسى ۇلكەندەرگە قوسا سەمىزدەر قوعامىنىڭ قۇلاعىنا دا التىن سىرعا. سوندا باسى ۇلكەن، ال وعان دەنەسى ساي كەلمەيتىن ادامداردى ءسىزدىڭ ويىڭىزشا نە دەۋىمىز كەرەك؟ سۇيرىگىم دەيمىز بە، الدە سۇيكىمدىم دەيمىز بە؟

«بالا ولسە – ءبىر تۇندىك ۇيقى، قاتىن ولسە – ءبىر ءۇيىر جىلقى» دەگەن اقيقاتتى قايمىقپاي، قاسقايىپ تۇرىپ ايتقان دا ءبىزدىڭ بابالارىمىز. بار ماسەلە: وسى شىندىقتاردى بەتپاقتانباي، تەك مويىنداي بىلۋدە. «قازاقتا بۇنداي ءسوز جوق» دەگەندى ابايلاپ ايتۋ كەرەك. جوقتىڭ ءتۇبى – جوق! «جانۋار مەن بوقتان باسقا ماقال جوق پا؟» دەگەن قىز، قولىنان كەلسە بابا قازاقتىڭ ءتىلىن كەسسىن. مەنىڭ دە، سەنىڭ دە، ونىڭ دا ءىشى بوق، جىنىس! وندا تۇرعان نە بار؟

قازاقتىڭ قاسيەتتى قاعيداسىنىڭ ءبىرى: «دۇنيە – بوق!». سول بوقتى جيناپ جۇرگەن ادام-پەندەنىڭ شىن اتى كىم، سوندا؟! ءسىز بەنەن ءبىز قالاي جالتارعىمىز كەلسە دە، قانشاما رەت پوزاعا تۇرىپ بويامالاساق تا ومىردە ءار نارسەنىڭ ءوز اتى بار. مىنە، كەشەگى قاسقا قازاق ومىردەگى وسىنداي بوياماسىز شىندىقتاردى كولگىرسىتپەي ناقتى اتىمەن اتاعان. ءسىز بەن بىزدەن ولاردىڭ ايىرمىشىلىعى – وسى! سىپايىلىقتىڭ دا شەگى بار. مىسالى، تۇرەكەڭ: «قاتىنىڭ قارداي بولسىن..» دەيدى. سالداقى-قار دەگەن ءسوز قوسا ايتىلادى، جالپاق تىلىمىزگە كوشىرسەك «جاللەپ» دەگەن ءسوزدى يشارالايدى. سوندا قالاي بولدى، ءوزى؟ بۇگىنگى قازاققا بارىپ: «قاتىنىڭ كوشەدە جۇرگەن سالداقى-جاللەپتەي بولسىن» دەپ كورىڭىزشى، نە كورەر ەكەنسىز؟ «بالا ولسە – ءبىر تۇندىك ۇيقى..» دەگەن ءسوزدى دە كوزىنىڭ اعى مەن قاراسىنداي ءبىر-ەكى پەرزەنتى بار، يللالاپ كۇن كورىپ وتىرعان بۇگىنگى قالا قازاعىنىڭ ساناسى كوتەرە الا ما؟ مۇنى ءتۇسىنۋ ءۇشىن قازاقتىڭ سالت-ءداستۇرى مەن حالىق اۋىز ادەبيەتىنەن ءسال بولسا دا ساۋاتى بار ادام وتكەن داۋىرلەرگە ويشا ساياحات جاساي الۋى كەرەك. ونسىز ءسوزىڭ – قاراڭ، اڭگىمەڭ – بوس! ەندى بۇگىن كەلىپ تاريحتىڭ ەنشىسىنە ءوتىپ كەتكەن اردا قازاقتاردىڭ ءسوزىن جوندەگىمىز كەلەدى. نە دەگەن بيشارالىق. سونى ەستەرىڭە ساقتاعايسىڭدار، ۇلى حالىقتىڭ ۇساقتالۋعا اينالعان اسفالتتا وسكەن كەيبىر ۇرپاقتارى!

سونىمەن، سوزتانىم ايدارىنىڭ كەلەسى كەزەگىندە تاعى دا تۇرماعامبەت شايىر. قاتىن دەگەن قاسيەتپەن بايلانىستىرىپ دانىشپانىم تاعى نە دەيدى ەكەن؟..

سىزدەرگە دەگەن ىزگى قۇرمەتپەن، بەرىك ءجۇسىپوۆ، فولكلورتانۋشى.

Abai.kz

قاتىن تۋرالى...

1. قارنى اشقانعا قارا اتالا مايداي كورىنەدى،
قاتىنى ولگەنگە پۇشىق قاتىن ايداي كورىنەدى.

2. قاپيادا قاتىن تابادى...

3. قاتىننىڭ مولداسى قۇرىسىن،
بايتالدىڭ جورعاسى قۇرىسىن.

4. ...قاتىنىڭ جامان بولسا مەيمانىڭ كەتەر،
پيعىلىڭ جامان بولسا يمانىڭ كەتەر...

5. ءبىر قاتىن الساڭ ءىسىڭ بىتپەيدى،
ەكى قاتىن الساڭ ۇيىڭنەن ۇرىس كەتپەيدى،
ءۇش قاتىن الساڭ ەش نارسە ەتپەيدى.

6. قاراشا – حاننىڭ تۇسىندا،
قاتىن – ەردىڭ تۇسىندا.

7. قاتىن الساڭ كوت كەرەك،
شايناۋىنا ەت كەرەك.

8. قاتىنسىز تىرشىلىك جوق،
قاتىن الساڭ تىنىشتىق جوق.

9. جامان قاتىن ولسە – توسەك جاڭعىرادى،
جاقسى قاتىن ولسە – جىگىتتىڭ باسى قاڭعىرادى.

10. جاقسى قاتىن ارشا ۇنىن كاباپ ەتەر،
جامان قاتىن بيداي ۇنىن حاراپ ەتەر.

11. قاتىنىڭ قارداي بولسىن،
اتىڭ ادام جۇتاتىن ايداھارداي بولسىن.

12. قاتىنىن ماقتاعان جىندى بولادى،
بالاسىن ماقتاعان قۇندى بولادى.

13. بالا ولسە – ءبىر تۇندىك ۇيقى،
قاتىن ولسە – ءبىر ءۇيىر جىلقى،
قارت ولسە – حالىق بىتكەنگە كۇلكى.