تۇرمىسقا شىعىپ، وتباسىلى بولعان ءاربىر ايەل بالالى بولۋدى ارماندايدى. انا باقىتىنا بولەنگىسى كەلەدى. الايدا بۇل جولدا كەدەرگىلەر دە جوق ەمەس. ەرتە زاماندا اتا-اجەلەرىمىز بىلمەي كەلگەن بەدەۋلىك قازىر ۇيرەنشىكتى قۇبىلىسقا اينالدى. بالانى دۇنيەگە اكەلۋگە قابىلەتتى قىز-كەلىنشەكتەر نەگە بۇل ىندەتتىڭ شىرماۋىندا قالىپ وتىر؟ «ىندەت» دەپ ايتۋىمىزعا دا سەبەپ بار. ەلىمىزدە، تىپتەن دۇنيەجۇزىندە بەدەۋلىككە شالدىققاندار سانى وسۋدە. 2000 جىلدارى ەلىمىزدەگى بەدەۋلىكتىڭ كورسەتكىشى 8-10% ارالىعىندا بولعان بولسا، قازىرتى تاڭدا 16-17%-عا كوتەرىلىپ كەتكەن. وكىنىشتىسى سول – بەدەۋلىكتى ەمدەۋگە وسى اۋرۋعا شالدىققانداردىڭ كوبىسى اسىقپايدى. سالدارىنان 20-25 جىلعا دەيىن ءسابي كۇتۋمەن ومىرلەرى ءوتىپ جاتادى. تەز ارادا ەمدەلىپ، 10-12 جىلدىڭ ىشىندە بالا ءسۇيىپ، قۋانىشتارى قوينىنا سىيماي جۇرگەندەر دە بار.
ءيا، سونىمەن بەدەۋلىك نەندەي دەرت؟ ونىڭ سەبەپتەرى قانداي؟

تۇرمىسقا شىعىپ، وتباسىلى بولعان ءاربىر ايەل بالالى بولۋدى ارماندايدى. انا باقىتىنا بولەنگىسى كەلەدى. الايدا بۇل جولدا كەدەرگىلەر دە جوق ەمەس. ەرتە زاماندا اتا-اجەلەرىمىز بىلمەي كەلگەن بەدەۋلىك قازىر ۇيرەنشىكتى قۇبىلىسقا اينالدى. بالانى دۇنيەگە اكەلۋگە قابىلەتتى قىز-كەلىنشەكتەر نەگە بۇل ىندەتتىڭ شىرماۋىندا قالىپ وتىر؟ «ىندەت» دەپ ايتۋىمىزعا دا سەبەپ بار. ەلىمىزدە، تىپتەن دۇنيەجۇزىندە بەدەۋلىككە شالدىققاندار سانى وسۋدە. 2000 جىلدارى ەلىمىزدەگى بەدەۋلىكتىڭ كورسەتكىشى 8-10% ارالىعىندا بولعان بولسا، قازىرتى تاڭدا 16-17%-عا كوتەرىلىپ كەتكەن. وكىنىشتىسى سول – بەدەۋلىكتى ەمدەۋگە وسى اۋرۋعا شالدىققانداردىڭ كوبىسى اسىقپايدى. سالدارىنان 20-25 جىلعا دەيىن ءسابي كۇتۋمەن ومىرلەرى ءوتىپ جاتادى. تەز ارادا ەمدەلىپ، 10-12 جىلدىڭ ىشىندە بالا ءسۇيىپ، قۋانىشتارى قوينىنا سىيماي جۇرگەندەر دە بار.
ءيا، سونىمەن بەدەۋلىك نەندەي دەرت؟ ونىڭ سەبەپتەرى قانداي؟

الماتىداعى №1 قالالىق اۋرۋ­حانانىڭ دارىگەرى ي.داتباسوۆانىڭ ايتۋىنشا: «ەلىمىزدەگى بەدەۋلىك كۇرت ءوسىپ بارادى جانە بۇل وتە الاڭداتارلىق جايت. نەگىزگى سەبەپتى دە كەسىپ ايتۋ قيىن. بىرىنشىدەن، جىنىستىق جولمەن بەرىلەتىن ينفەكتسيالاردى نەمەسە جىنىس ورگاندارىنىڭ جاسىنا ساي جەتىلمەي قالۋى، ول جاتىردىڭ وسپەۋى، انالىق بەزدىڭ ۇرىقتى دۇرىس شىعارماۋى، تۇتىكشەلەردىڭ بىتەلىپ قالۋى، ت.ب. ەكىنشىدەن، ءومىر ءسۇرۋ ءۇردىسى – ول سالاۋاتتى ءومىر سالتى، دۇرىس تاماقتانۋ، كيگەن كيىم، ت.ب. وسىنىڭ ءبارى دە اسەر ەتپەي قويمايدى». سونىمەن قاتار جاستايى­نان جىنىستىق قاتىناسقا ءتۇسىپ، ارتىنان تۇسىك جاساتۋ بەدەۋلىككە شالدىقتىراتىن ەڭ باستى سەبەپ ەكەن. عالىمداردىڭ زەرتتەۋىنشە، بەدەۋلىكتىڭ 70%-ى العاشقى جۇكتىلىكتە تۇسىك جاساتقاندىقتان بولاتىن كورىنەدى. 2009 جىلى الەمدە 30 ميلليون جاساندى تۇسىك جاسالسا، سونىڭ 300 مىڭى قازاقستانعا تيەسىلى. قازىرگى ۋاقىتتا قازاقستاندا جاساندى تۇسىك جاساتۋشىلاردىڭ جاس ەرەكشەلىگى 14-50 جاس ارالىعىن قامتيدى. بۇل دەگەنىمىز بەسىكتەن بەلى شىقپاعان ورىمدەي قىزدارىمىز بەن اقىل توقتاتقان ايەلدەر دە وسىنداي قادامعا بارىپ جاتىر دەگەن ءسوز. رەسمي دەرەكتەرگە سۇيەنسەك، ەلىمىزدەگى ءجاسوسپىرىم قىزداردىڭ 10 مىڭنان استامى ەكىنشى مارتە تۇسىك جاساتقاندار ەكەن. جاستىق شاعىن پايدالانىپ كوڭىل كوتەرەدى، ىشىمدىك، تەمەكى، ەسىرتكى قولدانۋ سىندى اۋەستىكتەرى پايدا بولادى. وسىنىڭ ءبارى دە ادام اعزاسىن وتە قاتتى وزگەرتەدى، اۋرۋدىڭ ءتۇر-ءتۇرىن تۋدىرادى. بەدەۋلىككە تەك قانا ايەلدەر كىنالى ەمەس. ەر كىسىلەردىڭ دە ۇلەسى بار كورىنەدى. اسا ءمان بەرىلمەي جۇرگەن اۋرۋلار سوڭىندا وسىنداي ۇلكەن دەرتكە شالدىقتىرادى ەكەن.
بەدەۋلىكتىڭ سەبەپتەرى وتە كوپ. ول كليمات، ەكولوگيا، تاماقتانۋ، ءتۇرلى اۋرۋلار. قورشاعان ورتا مەن ەكولوگيا ادام دەنساۋلىعىنداعى نەگىزگى فاكتور. اۋانىڭ لاستانۋى، حيميالىق ەلەمەنتتەردىڭ ادام اعزاسىندا كەزدەسۋى – وسىنىڭ ءبارى كەرى اسەرىن تيگىزەرى ءسوزسىز. ءتىپتى بەدەۋلىك قان ارقىلى دا بەرىلەتىن كورىنەدى. اناسىنان نە بولماسا سوناۋ ءبىر كەزەڭدەردە وسى اۋرۋمەن اۋىرعان تۋىستارىنان تۇقىم قۋالاپ جۇعۋى مۇمكىن. تاعى ءبىر سەبەپ، جاس­تايىنان سوققىعا جىعىلعان نەمەسە جىنىس مۇشەلەرى قاتتى سوققى العان قىز-جىگىتتەر وسە كەلە بەدەۋلىككە شالدىعادى.
ەندوكريندىك اۋرۋلار دا بەدەۋلىككە شالدىقتىرادى. بۇل اۋرۋلارعا كوپشىلىك اسا ءمان بەرمەيدى، الايدا گورمونداردىڭ دۇرىس جۇمىس جاساماۋى نە بولماسا مولشەرىنە جەتپەي، ياكي اسىپ كەتۋى تۋعا قابىلەتتى ايەلدى دە اۋرۋ ەتەدى. ەندوكرينولوگتار جاستار وتباسىن قۇرۋدى جوسپارلاعان بولسا، ەڭ الدىمەن دارىگەرگە قارالىپ تەكسەرىلۋى قاجەتتىگىن ەسكەرتەدى. سەبەبى وتباسىن قۇرعان سوڭ ءسابي جوسپارلانادى، ال بۇل ءۇشىن اعزاداعى گورمونداردى قاداعالاۋ كەرەك. يود جەتىسپەۋشىلىگىنەن كەيبىر كەلىنشەكتەر انا اتانۋ باقىتىنان ايىرىلىپ وتىر.
زامان شارىقتاپ بارا جاتىر. ونىمەن قوسا ادامزات تا، تەحنيكا دا دامۋ ۇستىندە. قاراپايىم قالتامىزداعى ۇيالى تەلەفوننىڭ قانشالىقتى زيان ەكەنىن كوپشى­لىگىمىز بىلە بەرمەيمىز. ونسىز تاعى ءومىر جوق. بۇل – شىندىق. ءال-فارابي اتىنداعى قازاق ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ دوتسەنتى، بيولوگيا عىلىمدارىنىڭ كانديداتى نۇرگۇل بەرگەنەۆا: «بەدەۋلىك، بەلسىزدىكتىڭ باستى سەبەبى دۇرىس تاماقتانباۋ مەن رادياتسيانىڭ اسەرى. قازىرگى تاعامداردىڭ بارلىعىندا حيميالىق ەلەمەنتتەر تولىپ جاتىر: بوياعىشتار، كونتسورەگەندى زاتتار، اۋىر مەتالدار، ت.ب. جۇمىستاعى كومپيۋتەر، سكانەر، تەلەفون; ۇيدەگى تەلەديدار، توڭازىتقىش، كىر جۋاتىن ماشينا بارلىعى از مولشەردە بولسا دا رادياتسيالىق ساۋلە شىعارادى. بۇل ساۋلەلەر اعزاعا جيناقتالا كەلە اۋرۋ وشاعىنا اينالادى. نوۋتبۋكتى تىزەگە قويىپ وتىرۋ، قالتا تەلەفونىن قالتاعا سالىپ ءجۇرۋ دە دۇرىس ەمەس. مىنە، وسىلاردان بەدەۋلىك پايدا بولادى» دەيدى
ەلىمىزدە بەدەۋلىكپەن بەلسەنە كۇرەسىپ جاتقان ورتالىق تا، ۇيىم دا ساۋساقپەن سانارلىق. الدىمەن اۋىزعا تۇسەتىنى – اتى ەلگە تانىمال ەمبريولوگ-دارىگەر سالتانات بايقوشقاروۆانىڭ ورتالىعى. مۇندا بەدەۋلىكتى ەمدەۋگە بارىنشا كۇش سالىنادى. سۋرروگات انا قىزمەتى دە پايدالانىلادى. دەنەدەن تىس ۇرىقتاندىرۋ ارقىلى قانشاما سونگەن شىراقتار قايتا جاندى. ءۇمىت وتى وياندى. وسى ۋاقىتقا دەيىن وسى ادىسپەن ەلىمىزدە 8000-عا جۋىق ءسابي دۇنيەگە كەلگەن. بۇل دا بولسا بەدەۋلىكتى شەشۋدىڭ ءبىر جولى. الايدا بۇل قىزمەت ءتۇرى وتە قىمبات. جۋىر­دا وسى «ەكومەدكە» كەلىپ ەمدەلىپ جۇرگەن قۇربىمىزدى كوردىك. باعاسى وتە قىمبات ەكەنىن ايتتى. «اقشاسىن قويشى، ءبىر ناتيجە بەرسە ەكەن» دەپ وتىر. وسى ورايدا سۋرروگات انا جايىن ايتار بولساق، بۇل، ارينە، ساۋاپتى دا جاۋاپتى ءىس. بىراق مۇنى كاسىپ ەتىپ العاندار كوبەيىپ بارادى. جاپ-جاس بولىپ سۋرروگات انا بولۋعا كەلىسەتىن بويجەتكەندەر بالا تۋدى بيزنەسكە اينالدىرۋدىڭ الدىندا تۇر. بىراق امال نەشىك، بالا كەرەك، ءسابي كۇلكىسى مەن ونىڭ ءتاتتى قىلىعىنىڭ الدىندا قانداي دۇنيە ۇستەم دەيسىز. بۇل ءادىستى قولدايتىندار بار، قولدامايتىندار بار. شەشىم وزدەرىندە. سۋرروگات انا قىزمەتىنە كوبىنە جاتىرىن الدىرعان نەمەسە تۋعا قابىلەتسىز ايەلدەر جۇگىنەدى ەكەن. 2011 جىلى «قر وتباسى جانە نەكە تۋرالى» كودەكسكە «سۋرروگات انا» ماسەلەسى ارنايى باپ رەتىندە ەنگىزىلدى.
حالقىمىزدا بەدەۋلىكتى ەمدەۋدىڭ قازاقى ەمدەرى دە بار. ەرتەدە ىشىرتكى ءىشتىرۋ، جاڭا تۋعان بالانىڭ كىندىگىن بەدەۋ ايەلگە كورسەتپەي كومىپ تاستاۋ جانە تاڭعى شىققا جالاڭاياق جۇرگىزۋ سىندى تاسىلدەرمەن ەمدەگەن كورىنەدى. سونىمەن قاتار اتا-بابا رۋحىنا تابىنىپ، اۋليە-امبيەلەرگە تۇنەپ، بالا تىلەۋ دە كوپ تارالعان.
«بالا تاپقاندىكى ەمەس، باققاندىكى» دەگەن ناقىل ءسوز تەككە ايتىلماسا كەرەك. بالانى باۋىرعا باسۋ دەگەن بار. پايعامبارىمىز مۇحاممەد (س.ع.س.) ايتقان ەكەن: «ەشكىمى جوق جەتىم بالالاردى ءوز اسىراۋىنا العان ادام مەنىمەن جۇماقتا كورشى بولادى». بالا اسىراپ الۋ – بەدەۋلىكتى ازداپ بولسا دا سەيىلتۋدە. وزىندە بولماي وزگەنىكىن باۋىرىنا باسۋ ارقىلى ۇرپاق تاربيەلەپ، ومىردەن ۇمىتتەنىپ عۇمىر كەشۋ – تىرشىلىكتە ۇشىراساتىن قۇبىلىس. بىرەۋلەر ءبىر بالاعا زار بولسا، ەندى بىرەۋلەر سول بەيكۇنا سابيدەن ءوز ەركىمەن باس تارتۋدا. بەدەۋ ايەل جەتىمدى باۋىرىنا باسىپ، كۇندەردىڭ كۇنىندە ءوزىنىڭ اياعى اۋىر بولىپتى دەگەندى دە ەستىگەنبىز. تۇڭعىشىن ءوزى تۋماسا دا ءوز بالاسىنداي كورىپ، باۋىر ەتى تۋعانىنان دا ارتىق كورەتىندەر بار. سەبەبى بالانىڭ بوتەنى بولمايدى عوي. پايعامبارىمىز مۇحاممەد (س.ع.س.)-نىڭ مىنانداي وسيەتى بار: «بالالى بولىڭدار، كوبەيىڭدەر. سەبەبى مەن سەندەردىڭ كوپتىكتەرىڭمەن ماقتانامىن». بالالى بولۋ ماڭدايلارىنا جازىلماعان كەيبىر ايەلدەر امالسىزدان كۇيەۋىنىڭ ەكىنشى ايەل الۋىنا كەلىسىمدەرىن بەرەدى. شاريعاتتا مۇسىلمان ەركەككە ءتورت ايەل الۋعا رۇقسات بەرگەن. وسى ورايدا بالالى بولۋ، كوبەيۋ جاعىن دا ەسكەرگەن بولار.

بالنۇر ەرجانقىزى

"انا ءتىلى" گازەتى