4.

وسىمەن م.اۋەزوۆتىڭ ۇيدە جازىپ، دايىنداپ اكەلگەن قاعازداعى ءسوزى اياقتالادى دا ءارى قاراي مىنبەدەگى ەركىن ءسوزى باستالادى. وندا سول كۇنگى ساياسي وقيعانىڭ ىقپالىمەن ءوزىن كۇنى كەشە ۇستالىپ كەتكەن ساياسي تۇتقىندارمەن اراسىن اجىراتىپ العىسى كەلگەن. ونسىز تاعى دا بولمايتىن. ارتقا قالدىرعان كۇدىك تۇبىندە كۇيدىرىپ تىناتىن.

م.اۋەزوۆ (جالعاسى، ستەنوگرامما): جولداستار، جازۋشىلار وداعىنداعى جىكشىلدىك جانە وعان مەنىڭ قاتىسىم تۋرالى ماسەلە دە تالقىعا ۇسىنىلىپ وتىر. وتكەن جولعى ءۇزىلىپ قالعان جينالىستا جاروكوۆ جولداس مەنىڭ توبىم-مىس دەلىنەتىندەردىڭ قاتارىندا قازىر ساياسي قىلمىستارى اشكەرەلەنىپ وتىرعان سۇلەيمەنوۆ پەن مۇحامەدحانوۆ بار-مىس دەپ دالەلدەۋگە تىرىستى. بارىنەن بۇرىن ايتارىم، بىرىنشىدەن، مەن دالەلسىماقتىڭ شىندىعى مەن قيسىنىنا توقتالايىن. مەن جازۋشىلار وداعىنىڭ ىشىندەگى جازۋشىلاردان توپ قۇرعانىم شىن بولسا، وندا ءوز توبىما مۇشە ەتىپ جازۋشىلاردى ەمەس، نەگە سىرت ادامداردى تارتامىن؟ سۇلەيمەنوۆتىڭ دە، مۇحامەدحانوۆتىڭ دا جازۋشى ەمەس ەكەنى بارىڭىزگە بەلگىلى ەمەس پە. ەندەشە جازۋشىلىق شىعارماشىلىققا قاتىسى جوق، جازۋشىلاردىڭ ورتاسىمەن بايلانىسى جوق ادامداردان قۇرالعان جازۋشىلار وداعىنداعى قايداعى توپ؟ الايدا بۇل ادامداردى مەنىڭ توبىمنىڭ، نەمەسە مەنى ولاردىڭ قىلمىستىق، دۇشپاندىق توبىنىڭ مۇشەلەرىنىڭ قاتارىنا قوسىپ ءجۇر. ءار نارسەنى اتىمەن اتاساق، وندا كەيبىر ادامدار جەر بەتىندەگى بارلىق كۇنانى ماعان ءۇيىپ-توگىپ، مەنى تۋرا وسىلاي كورسەتۋگە دايىن تۇر!

4.

وسىمەن م.اۋەزوۆتىڭ ۇيدە جازىپ، دايىنداپ اكەلگەن قاعازداعى ءسوزى اياقتالادى دا ءارى قاراي مىنبەدەگى ەركىن ءسوزى باستالادى. وندا سول كۇنگى ساياسي وقيعانىڭ ىقپالىمەن ءوزىن كۇنى كەشە ۇستالىپ كەتكەن ساياسي تۇتقىندارمەن اراسىن اجىراتىپ العىسى كەلگەن. ونسىز تاعى دا بولمايتىن. ارتقا قالدىرعان كۇدىك تۇبىندە كۇيدىرىپ تىناتىن.

م.اۋەزوۆ (جالعاسى، ستەنوگرامما): جولداستار، جازۋشىلار وداعىنداعى جىكشىلدىك جانە وعان مەنىڭ قاتىسىم تۋرالى ماسەلە دە تالقىعا ۇسىنىلىپ وتىر. وتكەن جولعى ءۇزىلىپ قالعان جينالىستا جاروكوۆ جولداس مەنىڭ توبىم-مىس دەلىنەتىندەردىڭ قاتارىندا قازىر ساياسي قىلمىستارى اشكەرەلەنىپ وتىرعان سۇلەيمەنوۆ پەن مۇحامەدحانوۆ بار-مىس دەپ دالەلدەۋگە تىرىستى. بارىنەن بۇرىن ايتارىم، بىرىنشىدەن، مەن دالەلسىماقتىڭ شىندىعى مەن قيسىنىنا توقتالايىن. مەن جازۋشىلار وداعىنىڭ ىشىندەگى جازۋشىلاردان توپ قۇرعانىم شىن بولسا، وندا ءوز توبىما مۇشە ەتىپ جازۋشىلاردى ەمەس، نەگە سىرت ادامداردى تارتامىن؟ سۇلەيمەنوۆتىڭ دە، مۇحامەدحانوۆتىڭ دا جازۋشى ەمەس ەكەنى بارىڭىزگە بەلگىلى ەمەس پە. ەندەشە جازۋشىلىق شىعارماشىلىققا قاتىسى جوق، جازۋشىلاردىڭ ورتاسىمەن بايلانىسى جوق ادامداردان قۇرالعان جازۋشىلار وداعىنداعى قايداعى توپ؟ الايدا بۇل ادامداردى مەنىڭ توبىمنىڭ، نەمەسە مەنى ولاردىڭ قىلمىستىق، دۇشپاندىق توبىنىڭ مۇشەلەرىنىڭ قاتارىنا قوسىپ ءجۇر. ءار نارسەنى اتىمەن اتاساق، وندا كەيبىر ادامدار جەر بەتىندەگى بارلىق كۇنانى ماعان ءۇيىپ-توگىپ، مەنى تۋرا وسىلاي كورسەتۋگە دايىن تۇر!

مەن مۇنداي اۋىر ايىپتاۋدان تۇبەگەيلى باس تارتامىن، باس تارتىپ قانا قويمايمىن، مەنى بۇلاي تۇزدىقتاۋىن ىزامەن ايىپتايمىن. سۇلەيمەنوۆتەن باستايىن. وسى جەردە وتىرعانداردىڭ كوپشىلىگى ونى كەزىندە كوزىمىز كورىپ، قۇلاعىمىز ەستىگەن ارەكەتى ارقىلى قانداي دەڭگەيدە بىلسە، مەن دە ونى سونداي دارەجەدە عانا بىلەمىن. ونىڭ ىشكى پيعىلى قانداي ەدى، حالىق جاۋىنىڭ ەلەمەنتى رەتىندە نە ويلاپ، نە ءبۇلدىردى؟ ونىڭ بۇل جاعى سىزدەرگە قانداي بەلگىسىز بولسا، ماعان دا سونداي كومەسكى. ارينە، ول قاشان تۇتقىندالعانشا مەن ونىڭ جاۋلىعىن اڭعارعامىن جوق. ونىمەن قوسىلىپ ەشقانداي جۇمىس جاساعامىن جوق، ەشقانداي شىعارماشىلىق وي بولىسكەمىن جوق، سونداي-اق مەنىڭ شاكىرتىم دە ەمەس، مەن – فيلولوگپىن، ول – تاريحشى.

سونداي-اق مۇحامەدحانوۆ تۋرالى دا ايتا كەتەيىن. ابايتانۋ جونىندەگى تالقىلاۋدىڭ ناتيجەسىندە انىقتالعان، مەنىڭ باياعىدان بەرگى قالىپتاسقان اباي مەكتەبى تۋرالى قاتە كوزقاراسىمدى نەگىزگە العان ونىڭ جۇمىسىن قولداعانىم راس، بۇل مەنىڭ قاتەلىگىم. ونىڭ سول كەزدە ابايدىڭ وتانىنان جيناقتالعان، ماعان بۇرىن بەلگىسىز جاڭا ماتەريالداردىڭ نەگىزىندە جۇرگىزگەن زەرتتەۋ جۇمىسىن تۇتاستاي العاندا قولداۋ ارقىلى تاعى دا ءبىر جاس كەڭەس عالىمىنىڭ وسۋىنە كومەكتەستىم دەپ ويلادىم. ال يسمايىلوۆتىڭ ديسسەرتاتسياسىنىڭ قورعالۋىنا مەنىڭ ەشقانداي دا قاتىسىم جوق. الايدا انىقتاما، بۇل تۇرعىدان العاندا ەرەكشە انىقتاما بەرە كەتەيىن، پروفەسسور – فيلولوگ دارەجەسى بار ادام بولعاندىقتان دا، ونداي مامانداردىڭ تاپشىلىعىنا بايلانىستى، مەن كوپتەگەن ديسسەرتاتسيالاردىڭ قورعالۋىنا قاتىستىم، ەگەر ول ادامداردىڭ بارلىعىن مەنىڭ شاكىرتىمنىڭ نەمەسە جاقتاسىمنىڭ قاتارىنا قوسسا، وندا دوكتورلىق نەمەسە كانديداتتىق دارەجە العانداردىڭ ءوزى 24-25 ادامعا جەتەدى، سولاردىڭ ىشىندە اشكەرەلەنگەن، جاۋ ادامداردىڭ سانى ەكەۋ، ونىڭ بىرەۋى – قىرعىز سامانچين، ەكىنشىسى – قازاق مۇحامەدحانوۆ. ارينە، بۇل ەكەۋىنىڭ دە بولماعانى دۇرىس ەدى. ولاردىڭ كىم ەكەنىن الدىن-الا بىلسەم، ولاردى كوپشىلىكتەن كورى كوبىرەك بىلسەم، ولاردىڭ ورتاسىندا كوبىرەك بولعان بولسام، وندا ءبىزدىڭ قوعامعا جاۋلىقپەن قارايتىن، قىلمىستى ادامدارعا ءسوزسىز قولداۋ كورسەتپەگەن بولار ەدىم.

وسى سەبەپكە بايلانىستى، سۇلەيمەنوۆ پەن مۇحامەدحانوۆقا قاتىستى، مەنىڭ ولارمەن اشكەرەلىك بايلانىسىم جونىندە ءسوزىمدى قورىتىندىلاي كەلە، ايتارىم مىناۋ: انىق كورىنىپ تۇرعان نارسەگە كوزدى جۇمىپ قاراۋ – انىقتى تانىق دەۋ بولسا، مەنىڭ اتىمدى مۇنداي وڭباعان قىلمىستىق تيپتەرمەن بايلانىستىرىپ، مەنى دە اعاش اتقا تەرىس مىنگىزۋ دە سونداي اقىلسىزدىققا جاتادى. نامىس پەن ابىروي تۋرالى، مەنىڭ جەكە باسىمنىڭ ابىروي-نامىسى تۋرالى بولماسا دا، جەكە تۇلعانىڭ، تىم قۇرىعاندا ەڭبەكشى قازاق حالقىنىڭ سوتسياليستىك كەڭەستىك مادەنيەتىنىڭ قانداي دا ءبىر جەتىستىككە جەتۋىنە سەپتىگى تيگەن جاۋاپتى قازاق كەڭەس جازۋشىسىنىڭ ابىروي-نامىسى تۋرالى دا ويلاعان دۇرىس».

ءيا، بۇل ونىڭ ەڭ سوڭعى جان ايقايى ەدى. قايىم مۇحامەدحانوۆ دەگداردان: ء«وزىڭىز قورعاپ، جيىرما بەس جىل باس بوستاندىعىڭىزدى قيعان ادام سىزدەن باس تارتىپ، «حالىق جاۋى» دەپ تانىعاندا قانداي پىكىردە بولدىڭىز؟ ارالارىڭىزعا سىزات تۇسكەن جوق پا؟»،– دەپ سۇراعانىم دا:

«جوق. قانداي دا سىلتاۋ ايتپاسىن، بىزگە اۋەزوۆتىڭ بوستاندىقتا قالعانى كەرەك ەدى. ەگەر اۋەزوۆ قامالسا، وندا كۇنىمىزدىڭ ماڭگى باتقانى ەدى. الاتىن جازامىزدى الىپ، سوتتالىپ كەتكەمىز. كەيىن تۇرمەدەن بىردەن ۇيىنە شاقىرىپ، ءوزى ۆوكزالدان توسىپ الدى. ءبىر اي سىيلاپ، كيىندىرىپ، عىلىمي ماسەلەمدى، جۇمىسىمدى شەشىپ، كيىندىرىپ قايتاردى. سوندا: «مەن امان قالسام، سەندەر قاپاستا ۇزاق قامالماسسىڭدار دەپ، ايتقان ءسوزىم عوي. سول ءسوز بولماسا، مەن دە قاستارىڭا بارار ەدىم. وزىنە ناقتى قاۋىپ تونگەنىن ءسابيت سوندا ءبىر-ءتۇسىندى. ونى «ساياسي ءتاسىل» دەيدى»،– دەپ كۇلدى»، – دەپ جاۋاپ قايىردى».

قايبىر جەتىسكەننەن قولدانعان «ساياسي ءتاسىل» دەيسىڭ. «ولمەستىڭ امالى» دەپ قازاق وسىندايدى ايتسا كەرەك.

م.اۋەزوۆ (جالعاسى): «توپشىلدىق ماسەلەسى جونىندە تاعى دا مىنانى ايتا كەتەيىن: ماعان قازاقستان جازۋشىلارىنان باسقا جاقىن ورتا، ولاردان جاقىن ادام، ولاردان ارتىق تىعىز ارالاسقان دوس مەندە جوق. ولاردىڭ اراسىندا مەنەن جاسى ۇلكەندەر دە، 20 جىلدان استام ۋاقىت بويى تانىس جازۋشىلار دا بار، مىسالى، قالماقان، جاقان، ساپارعالي، اسقار، عالي، ءابدىلدا، تايىر، مەن سەندەردەن سۇراپ تۇرمىن، ايتىڭدارشى، مۇقانوۆ جولداسقا قارسى توپ قۇرۋ ءۇشىن مەن سەندەردى قانداي ءبىر كەزدە بولماسىن، ۇگىتتەدىم بە، جولدارىڭنان تايدىردىم با؟ ءبىزدىڭ قاتارىمىزدا جاس جاعىنان العاندا كىشى: جۇماعالي، ءالجاپپار، ءابۋ، ديحان، دميتري سنەگين، لەونيد ماكەەۆ، حاميت، مۇقان، سەيتجان، جۇبان جانە كوپ، كوپ جازۋشىلار دا بار، قانە سەندەر دە ايتىڭدارشى، مۇقانوۆقا قارسى كۇرەسۋگە سەندەردى قايراپ سالدىم با، ءتىپتى، ءبىر اۋىز سوزبەن ەمەۋىرىن تانىتتىم با؟ جوق! ونداي وقيعا بولعان ەمەس! سوعان قاراماستان جىكشىلدىك بولدى، بۇل جونىندە بۇگىن وسىندا سويلەگەن جولداستار دۇرىس ايتتى. ءبىزدىڭ وسى قىرعي قاباق قارىم-قاتىناسىمىز، جىكشىلدىگىمىز ءبىزدىڭ وقىرمان قاۋىمىنىڭ دا ء«تىلىن ەمىزىپ» ءجۇر. ەگەردە بۇل تۋرالى «پراۆدانىڭ» ءوزى جازىپ وتىرسا، وندا شىنىمەن دە اسقىنىپ كەتكەن ەكەن».

كەڭەستىك يدەولوگيانىڭ ۇشكىرۋىمەن ۋشىعىپ، شەمەننەن دەرتكە ۇلاسىپ، ەكى تۇلعانى دا وسى كۇنگە جەتكىزگەن، اقىرى وزدەرىنىڭ باسىن قاتەرگە تىككەن وسىناۋ باقتالاستىق پسيحولوگياسىنىڭ قاسىرەتىن ەكەۋى دە ءتۇسىندى. ەندى شىمىركەنبەسە كەش قالاتىن. سول ەكپىنىمەن م.اۋەزوۆ ىشتەگى دەرتىن سىرتقا شىعاردى.

م.اۋەزوۆ (جالعاسى): ال توپقا ءبولىنۋ ۇنەمى شىعارمالاردى تالقىلاۋ بارىسىندا باستالادى، ونداي توپشىلدىق مەنىڭ دە، مۇقانوۆتىڭ دا باسىندا بار. ءوزىنىڭ شىعارماشىلىعىن قىزعىشتاي قوريتىن مۇنداي تابيعي ۇمتىلىستىڭ سوڭى دەرتكە اينالدى. ءوزىڭنىڭ ىشىڭدەگى پيعىلدان ازات بولماي، تازا سانا، نازىك سەزىم، جارقىن ويلى شىعارما تۋدىرا المايسىڭ. ال بۇل پيعىل ءسوزسىز سەنى وزىمشىلدىككە، قىزعانىشقا، تاعى دا باسقا ىشمەرەزدىككە الىپ كەلەدى. الايدا، وسىنداي كورىنىستەرمەن قاتار، ءبىزدىڭ ارامىزدا وزىمىزگە اسا قاجەتتى وبەكتيۆتى، تالاپشىل، ناقتى، شىنايى جازۋشىلىق سىننىڭ دا بار ەكەنىن ايتا كەتۋ كەرەك. سوڭعى پىكىرگە وراي مەنىڭ ايتارىم مىناۋ، ارينە، تىرناقشانىڭ ىشىندە، ءيا، مەن توپ قۇرىپ كەلدىم، توبىمدى كوبەيتە بەرەمىن، الداعى ۋاقىتتا دا ول توپتى نىعايتا بەرەمىن، مەنىڭ بۇل توبىم – ناشار شىعارمالاردى اياۋسىز سىنايتىن بولادى، وكىنىشكە وراي، مۇقانوۆتىڭ ءىشىنارا شىعارمالارى سونداي بولىپ شىعاتىنى بار.

مەنىڭ ويىمشا، ءبىزدىڭ بۇل اراداعى كەزەكتى ادەبي كۇلدىبادامدار تۋرالى پىكىرلەرىمىز، باعالاۋلارىمىز ءبىر جەردەن شىقتى عوي دەپ ويلايمىن.

ارينە، مۇنداي جاعدايدا مەن ءوزىمنىڭ پىكىرىمدى بارلىق جازۋشىلارعا بىردەي اشىق بىلدىرە بەرمەيمىن، ەڭ الدىمەن ءوزىم جاقسى ارالاساتىن، ومىردەگى دوس ادامدارمەن كوزبە كوز وتىرىپ پىكىر بولىسەمىن. ال مۇنىڭ بارلىعىن مەن سىناپ وتىرعان اۆتور: وزىنە دەگەن مەنىڭ دۇشپاندىق ۇستانىمىم دەپ، سول اۆتورعا دەگەن، ءتىپتى كەڭەس قۇرىلىمىنا دەگەن جاۋلىعىم دەپ، ول ازداي الاشورداشىلدىڭ دۇشپاندىق قاستاندىعى دەپ باياندايدى. ال وسى اۆتوردى بىرەۋ سىناي قالسا، ەگەردە ونىڭ وزىنە جاقىن دوس-جار ادامى بولماسا، وندا بۇل ادامداردى مەن ادەيى قايراپ سالدى، ونى قاساقانا ۇيىمداستىرعان مەن دەپ تون پىشەدى، كوپ جىلدان بەرى ورىن الىپ كەلە جاتقان، تىم اسقىنىپ كەتكەن مۇنداي اشكەرەلى شەڭبەردەن، تۇڭعيىق تۇيىقتان قالاي شىعارىمدى بىلمەدىم.

بۇل ماسەلەنى تالقىلاپ، شەشىپ بەرۋلەرىڭىزدى وتىنەمىن، بۇل دەرتتى – قاۋىمدىق نەگىزى ءارى تاۋەلسىز، ءارى تازا، ءارى قۋاتتى، ءارى نامىستى نىق ەكەنىن سەنىممەن ايتا الاتىن ءبىزدىڭ ۇيىمىمىز بىرلەسىپ ەمدەسىن».

بۇدان اسقان ارىلۋ، ارىزداسۋ بولا ما؟!. ءسىرا، بولا قويماس. ول ەكەۋىن دە ءبىر ۇكىم كۇتىپ تۇرعانىن، ەكەۋىنىڭ دە ءبىر ۇكىمنىڭ ۇكىمىن ءبولىپ وتەۋىنە تۋرا كەلەتىنىن ءبىلدى. سونى مەگزەي س.مۇقانوۆقا:

«ال جولداس مۇقانوۆقا قاراتا مىناداي ۇسىنىس جاسايمىن: ءبىزدىڭ جالپى جۇرتشىلىعىمىز جاپپاي ادىلەتتى سىناپ وتىرعان مىنا ماسقارا قىلىقتى ەكەۋمىز دە دوعارايىق، مەن ءسىزدى ءبىزدىڭ ۇلى وتانىمزدىڭ يگىلىگى ءۇشىن شابىتتى شىعارماشىلىقتىڭ جارقىن جولىنداعى تۆورچەستۆولىق ەركىن جارىسقا شاقىرامىن!»,– دەپ ۇسىنىس جاساۋمەن ءسوزىن اياقتادى.

بۇدان ارتىق اشىنعاننان شىققان ىستىق جاس بولا قويماس، ءسىرا! تۇسىنىك بەرۋدىڭ ءوزى ارتىق. ەندىگى كەزەك ءسابي مۇقانوۆتىكى ەدى. بۇعان ءسابيت مۇقانوۆ:

س.مۇقانوۆ: «شىندىعىندا دا، وسىنىڭ بارلىعىن قويىپ، ول جازۋشى ماعان دوس پا، جوق، دۇشپان با، وعان قاراماستان ونىڭ جاقسىلىعىن اشىق، كەمشىلىگىن بەتىنە ايتايىق (اۋەزوۆ: دۇرىس!)... مەن ءسىزدىڭ ۇسىنىسىڭىزدى قابىلدايمىن جانە ءبىزدى سىيلايتىن وسى اۋديتوريانىڭ الدىندا: توپشىلدىقتى دوعارىپ، ءوزىمنىڭ شىعارماشىلىعىمدى دۇرىس جولعا قويامىن، – دەپ مالىمدەيمىن»,– دەپ جاۋاپ بەردى.

ءيا، «كادىمگى ءسابيت مۇقانوۆتىڭ» ءجۇنى جىعىلعان، ءسوزى ءپاس، ءۇنى ءالسىز. سونىڭ وزىندە ەكى-ءۇش جەردە م.اۋەزوۆتى شىمشىپ وتەدى. وزىنەن كۇشتىڭ كەتكەنىن، جۇكتىڭ اۋەزوۆ جاققا اۋعانىنا ناۋمەز بولىپ قالعانى انىق بايقالادى. وتىز جىل بويى اتويلاعان الاش يدەياسى دا وعان بۇل جولى ازىق بولا العان جوق.

ۋاقىت لەبى سولاي. بۇل ءبىر بەلگىسىزدىكتىڭ تىلسىم ماۋسىمى بولاتىن. ءا.جايمۋرزين ءوزىنىڭ قورىتىندى ءسوزىن:

«مەن قورىتىندىنى سوزىپ جاتپايمىن. ويتكەنى سويلەگەن جولداستار دەرتتى ماسەلەلەر جونىندە وتە ناقتى پىكىرلەر ايتتى جانە وتە دۇرىس ايتتى. اۋەزوۆ پەن مۇقانوۆ جولداستار وزدەرىنىڭ قاتەلىكتەرىن مويىندادى، ولاردىڭ ءسوزىن بارلىقتارىڭىز تىڭدادىڭىزدار، مەنىڭ ويىمشا، بۇل سوزدەردىڭ شىندىعى ءىس جۇزىندە سىنالادى. بۇل جولداستار وزدەرىنىڭ سوزدەرىندە تۇرادى جانە ۋادەلەرىنىڭ شىنايىلىعى مەن اقيقاتىن دالەلدەپ بەرەدى – دەپ سەنەمىن. وزگە جولداستاردىڭ سىن پىكىرلەرىنە ەسكەرتپەلەرىم جوق، تەك ءبىر ادامنىڭ سوزىنە عانا قىسقاشا جاۋاپ بەرە كەتكىم كەلەدى. ول – س.باقبەرگەنوۆتىڭ سوزىنە قاتىستى. س.باقبەرگەنوۆ جولداس پارتيالىق ءباسپاسوزدىڭ قىزمەتكەرى بولعاندىقتان دا، ونىڭ ماعان تاققان ايىپتارىنا جاۋاپ بەرۋگە مىندەتتىمىن.

ءبىرىنشى: ادەبيەتشىنىڭ نەمەسە ونىڭ تەورەتيگىنىڭ ورىنىنا ەشقاشان كوز سۇزگەمىن جوق. مەن ەش جەردە: ءوزىمنىڭ بويىمدا جوق قابىلەتىمنىڭ ورىنىن قىزمەتپەن تولتىرامىن دەپ ايتقامىن جوق. مەن ءوزىمدى جوعارى ءبىلىمى بار كەڭەس ينتەلليگەنتسياسىنىڭ قاتارىنا جاتقىزامىن.

ەكىنشىدەن: گۋرەۆ وبلىستىق گازەتىنىڭ ءوتىنىشى بويىنشا ماقالا جازدىم. سول ماقالامدا ادەبيەتتەگى جاعىمدى كورىنىس رەتىندە – مۇقانوۆتىڭ «بوتاگوز»، ءمۇستافيننىڭ – «قاراعاندى»، «ميلليونەر»، مۇسىرەپوۆتىڭ – «قازاق سولداتى»، اۋەزوۆتىڭ – «اباي» روماندارىن اتادىم. جولداستار اۋەزوۆتى تىم ارتىق ماقتاپ جىبەرىپسىڭ – دەيدى. ەگەر جولداستار سولاي دەسە، ونى ەسكەرەمىن، بىراق ولارى دۇرىس ەمەس دەپ ويلايمىن.

ءۇشىنشى: مەن ءوزىمنىڭ ەشقانداي توپقا قوسىلمايتىنىمدى اشىق مالىمدەيمىن. بارىنە بىردەي تەڭ قارايمىن، تەڭ قاراۋعا تىرىسىپ باعامىن. ازىرشە مەنى بىرجاقتىلىعىم ءۇشىن ەشكىم دە كوزىمە تۇرتكەن ەمەس. مەن ون جىلدان بەرى باسقارۋ جۇمىستارىندا ىستەپ كەلەمىن، ەشقاشاندا پارتيانىڭ ۇستانىمىنان اۋىتقىپ كەتكەمىن جوق. مەنى مۇندا ورتالىق كوميتەت توپشىلدىقتى كۇشەيتۋ ءۇشىن ەمەس، جاعدايدى تۇزەۋ ءۇشىن جىبەردى. ەگەردە توپشىلدار مەنى ءوز جاعىنا تارتقىسى كەلسە، وندا ولاردىڭ بۇل تالپىنىسى ساتسىزدىككە ۇشىرايتىنى انىق. بولماعاندى – بولدى دەپ دالەلدەگەن وقيعا تاريحتا بولعان ەمەس.

باقبەرگەنوۆ: مەن ونى اشكەرەلەدىم جانە تاعى اشكەرەلەيتىن بولامىن.

جايمۋرزين: ءيا، ەگەردە ول تۋرالى مۇنداي ماجىلىستە پارتيالىق ءباسپاسوزدىڭ رەسمي وكىلى ايتىپ وتىرسا، وندا ءتيىستى مەكەمەلەر بۇل ايىپتاۋلاردىڭ دۇرىستىعىن تەكسەرۋى ءتيىس – دەپ ويلايمىن.

داۋىس: باقبەرگەنوۆ كەڭەستىك جازۋشىلار وداعىنىڭ مۇشەسى رەتىندە سويلەدى.

جايمۋرزين: ونىڭ پالەندەي ماڭىزى جوق. ول – رەسپۋبليكالىق پارتيالىق گازەتتىڭ قىزمەتكەرى، ول رەسمي ءسوز الدى، ال مەن تۇسىنىكتەمە بەرىپ تۇرمىن، ول ەندى ءوز كەزەگىندە ءوز سوزىنە جاۋاپ بەرۋگە ءتيىستى.

ءتورتىنشى: كادرلاردى تاڭداۋ ماسەلەسى تۋرالى. مەن: كادردى سىبايلاستىعىنا، جاعىمپازدىعىنا جانە جەكە بەرىلگەندىگىنە قاراپ تاڭدايدى – دەگەن ايىپتى جوققا شىعارامىن. بۇل ارادا مەنىڭ ەشقانداي جاقىندارىم جوق. تيەسوۆكە قاتىستى ايتارىم: ول بۇرىنعى پارتيا قىزمەتكەرى، ءبىزدىڭ ادەبيەتىمىزگە كوپتەن بەرى ارالاسىپ كەلەدى. بۇل قىزمەتكە ونى ورتالىق كوميتەت تاعايىندادى. ول ءىستى بۇلدىرگەن جوق، قايتا جۋرنالدىڭ جۇمىسىن جاقسارتتى. ونىڭ قىزمەتتەگى كەمشىلىگىن كورسەتۋ كەرەك، سىناۋ كەرەك، بىراق تا ونى كەزدەيسوق ادام دەۋگە بولمايدى. ال جۇمىستاعى كەمشىلىك اركىمدە بار. بۇدان ءارى قاراي ءبىزدىڭ قاتەلەرىمىزدى تۇزەتۋگە وسىنداي تالاپ تۇرعىسىنان قارايتىن بولامىز»,– دەپ تۇجىرىمدادى.

ءبىز وسىناۋ شاعىن عانا دەنەلى، كەسىپ، نىقتاپ سويلەيتىن ءابدىراحمان جايمۋرزينمەن ۇيىندە دە، تۇزدە دە ۇزاق-ۇزاق اڭگىمەلەستىك. تۋرا پىكىرلى ادام پارتيالىق تاپسىرمامەن جازۋشىلار وداعىن باسقارۋعا كەلگەندەگى ەڭ باستى ماقساتى – ەكى الىپتىڭ ايتىسىن توقتاتىپ، اراسىن قيۋلاستىرۋ بولعانىن، وسى جينالىس ارقىلى سوعان ۋاقىتشا توقتاۋ سالعانىن تالداي وتىرىپ ايتتى. اسىرەسە، س.مۇقانوۆتى ىعىنان قايىرۋ، م.اۋەزوۆ قولدى بولسا، مۇنىڭ ءوزىن دە امان ساقتاپ قالۋعا شاماسى جەتپەيتىنىنە سەندىرۋ وتە قيىنعا سوعىپتى. پارتيا جينالىسىندا مۇنى اشىق ەسكەرتىپتى، ايتپەسە، ونى پارتيادان شىعارۋ تۋرالى ماسەلە قوياتىنىن ايتقاندا عانا، شاراسىز قالىپتى.

ال پارتيادان شىعۋ دەگەن ءسوز – تۇرمەگە قامالۋمەن بىردەي ەدى. س.مۇقانوۆتىڭ جوعارىداعى ءسوزىنىڭ ءپاس شىققانىندا دا وسىنداي استار بار ەدى.

الدىڭعى ماجىلىستەردەن بۇل ءماجىلىستىڭ ەرەكشەلىگى – كەڭەس وكىمەتىنىڭ دۇشپانى مەن ۇلتشىل-بۋرجۋازياشىل ەلەمەنتتەر اشكەرەلەنگەن جوق، بارلىق نازاردى، شىندىعىندا دا سوعان دەيىن اسقىنىپ كەلگەن «توپشىلدىققا، جىكشىلدىككە»، ناقتىلاپ ايتقاندا، اۋەزوۆ پەن مۇقانوۆتىڭ اراسىنداعى قارىم-قاتىناسقا اۋدارىپ، «جايمۋرزين جولداستىڭ بايانداماسىنىڭ نەگىزىندە تومەندەگىدەي قاۋلى قابىلدادى (مازمۇنى):

«1953 جىلى 30 قاڭتاردا «پراۆدا» گازەتىندە جاريالانعان «سىناۋ ورىنىنا ماداقتاۋ» اتتى ماقالادا ءنۇرتازيننىڭ يدەيادان ادا ء«سابيت مۇقانوۆتىڭ شىعارماشىلىعى» كىتابى مەن ماسكەۋلىك سىنشى ز.كەدرينانىڭ قاتە پايىمداۋلارعا ورىن بەرىلگەن زياندى «مۇحتار اۋەزوۆ» مونوگرافياسى ورىندى سىنالعان. مۇنداي كىتاپ تەك توپشىلدىقتان، وتباسىلىق مۇددەدەن ءالى دە ارىلماعان كەيبىر قازاق جازۋشىلارىنىڭ ىقپالىمەن عانا شىعىپ وتىر. تورالقا مىنانى اتاپ ءوتتى:

مۇقانوۆ ءوزىنىڭ جازۋشىلار وداعىنىڭ توراعاسى كەزىندە الاياق جانە جالعان سىنشى ءنۇرتازيننىڭ جازۋشىلار وداعىنا ءوتىپ كەتۋىنە، ءسويتىپ، ءنۇرتازيننىڭ يدەيالىق جاعىنان زياندى حالتۋراسىنىڭ – شيماي-شاتپاقتارىنىڭ (سترياپني) باسپاسوزدە جاريالانۋىنا مۇمكىندىك جاساپ، سول ارقىلى كوزجۇمۋشىلىق تانىتىپ، جالپاقشەشەيلىككە جول بەرگەن. جازۋشىلار قاۋىمى وسى كىتاپتى قاتال سىنعا العاننان كەيىن دە مۇقانوۆ جولداس ودان ءتيىستى قورىتىندى شىعارمادى جانە ونى قورعاۋىن جالعاستىرىپ كەلەدى;

ز.كەدرينانىڭ «مۇحتار اۋەزوۆ» كىتابىندا جازۋشىنىڭ شىعارماشىلىعى ءپرينتسيتى تۇردە جان-جاقتى باعالانباعان، كەرىسىنشە، اۋەزوۆتىڭ شىعارماشىلىعى تۋرالى جالعان تۇسىنىك بەرەتىن، تەك قانا زيان كەلتىرەتىن كوپتەگەن جاڭىلىستى جانە قاتە باعامداۋلار ورىن العان. سىنشى اۋەزوۆتىڭ شىعارماشىلىعىنداعى يدەيالىق قاتەلىكتەر مەن قۇلدىراۋشىلىقتى جاسىرادى دا، ونى قازاق كەڭەس ادەبيەتىنىڭ نەگىزىن قالاۋشىلاردىڭ ءبىرى رەتىندە كورسەتۋ ءۇشىن باسقا جازۋشىلارعا قارسى قويادى، ءسويتىپ، جەكەلەگەن جازۋشىلاردى ءبىر-بىرىنە وشىكتىرۋ باعىتىن ۇستاعان.

مۇقانوۆ پەن اۋەزوۆ جولداستار وزگەلەرگە پارتيالىق پرينتسيپ پەن جولداستىق ءوزارا ىنتىماقتاستىقتىڭ نەگىزىندە شىعارماشىلىق دوستىقتىڭ ۇلگىسىن كورسەتۋدىڭ ورىنىنا، مىنە، ون بەس جىلدان بەرى قازاق ادەبيەتىندەگى جەتەكشى ورىنعا يە بولۋى ءۇشىن ءوزارا ءپرينتسيپسىز، جىكشىل كۇرەس جۇرگىزىپ كەلەدى، ول كۇرەسكە وزگە دە جازۋشىلاردى تارتتى، ولاردىڭ ارقاسىن قالقالاعان حالتۋرششيكتەردى، جاعىمپازداردى اينالاسىنا توپتاستىردى. مۇنداي توپشىلدىق جازۋشىلار اراسىنداعى باتىل، ءپرينتسيپتى پارتيالىق سىننىڭ ورىستەۋىنە كەدەرگى كەلتىرىپ كەلدى، ادەبيەتشى جاستاردىڭ يدەيالىق جانە شىعارماشىلىق تۇرعىدان زيانىن تيگىزدى جانە بۇكىل قازاق ادەبيەتىنىڭ دامۋىنا كەسىرىن تيگىزدى.

تورالقا: توپشىلدىق كۇرەستىڭ وسى ۋاقىتقا دەيىن جالعاسىپ كەلە جاتقانىنىڭ باستى ءبىر سەبەبى – جازۋشىلار وداعىنىڭ كەيبىر باسقارما مۇشەلەرى توپشىلدىقتىڭ كەسىرىنىڭ زيانكەستىگىنە دەر كەزىندە ءمان بەرمەدى، اۋەزوۆ پەن مۇقانوۆتىڭ اراسىنداعى داۋدى شەشۋدە قاتاڭ تالاپ پەن ءپرينتسيپتى تالداۋ كورسەتە المادى، ءتىپتى، ولاردىڭ وزدەرى دە سولاردىڭ جەتەگىنە ەرىپ كەتتى. جەكەلەگەن جازۋشىلار اۋەزوۆ پەن مۇقانوۆتىڭ كوڭىلىن جىقپاس ءۇشىن ولاردىڭ بەدەلىن كوتەرۋگە تىرىستى، بۇل جازۋشىلاردى سىناۋدان جالتاردى، قىسقاسى جالتاقتىق تانىتتى – دەپ ەسەپتەيدى.

وسىعان بايلانىستى قازاقستان كەڭەستىك جازۋشىلار وداعى قاۋلى ەتەدى:

1. قازاقستان جازۋشىلارىنىڭ كەيبىر توپتارىنىڭ اراسىنداعى زياندى، ءوزارا جالپاقشەشەي توپشىلدىقتىڭ، سىبايلاس بايلانىستىڭ، وتباسىلىق مۇددەنىڭ ورىن العاندىعى جونىندەگى «پراۆدانىڭ» سىنى دۇرىس دەپ تابىلسىن.

2. كەڭەس جازۋشىسى دەگەن جوعارى اتاققا ساي كەلمەيتىن، ءوزارا باقتالاستىق باسەكەگە ورىن بەرىپ كەلگەنى ءۇشىن جانە توپشىلدىقتى ۇيىمداستىرعانى ءۇشىن مۇقانوۆ پەن اۋەزوۆ جولداستاردىڭ ارەكەتتەرى قاتاڭ سىنالسىن. نۇرتازين مەن كەدرينانىڭ كىتاپتارى – كەڭەستىك قوعامنىڭ كوزقاراسىن ەمەس، جەكەلەگەن توپتىڭ، ۇيىرمەنىڭ، جەكە تۇلعانىڭ كوڭىلىن تابۋ ءۇشىن جازىلعان يدەيالىق تۇرعىدان جات جانە زياندى – دەپ تابىلسىن.

3. جازۋشىلاردىڭ اراسىنداعى كەز-كەلگەن توپشىلدىققا، وتباسىلىق مۇددەگە جانە سىبايلاستىققا قارسى كۇرەستى كۇشەيتۋ جازۋشىلار وداعىنىڭ باسشىلارىنا، شىعارماشىلىق بولىمشەلەرگە مىندەتتەلسىن جانە ونداي مىنەز كورسەتكەندەر – ەسكى بۋرجۋازيالىق ءمورالدى جۇقتىرۋشى دەپ ەسەپتەلسىن.

4. رەسپۋبليكاداعى ادەبي سىننىڭ دارەجەسى ءتيىستى دەڭگەيگە كوتەرىلسىن. ول ءۇشىن مىنا شارالار جۇزەگە اسىرىلسىن:

ا) جازۋشىلار وداعىنىڭ اپپاراتىندا ادەبيەت تەورياسى مەن سىن كوميسسياسى قۇرىلسىن;

ب) «ادەبيەت جانە يسكۋسستۆو» مەن «سوۆەتسكي كازاحستان» جۋرنالدارىنىڭ سىن جانە بيبليوگرافيا بولىمدەرى كۇشەيتىلسىن.

5. جازۋشىلار وداعىنداعى شىعارماشىلىق سەكتسيالار جانە رەسپۋبليكانىڭ بارلىق جازۋشىلارى تۋىندىنى تالقىلاۋدىڭ دەڭگەيىن كوتەرسىن، يدەيالىق-كوركەمدىك تۇرعىدان ساپاسى ناشار، زياندى شىعارمالاردى قاتاڭ تۇردە قاراپ، قايتارىلىپ تاستالسىن.

6. «ادەبيەت جانە يسكۋسستۆو» مەن «سوۆەتسكي كازاحستان» جۋرنالدارىنا: وزدەرىنىڭ بەتتەرىندە تەوريالىق، ادەبيەتتانۋشىلىق جانە سىني ماقالالار جاريالاۋ ارقىلى ماركسيزم-لەنينيزم يدەياسى ناسيحاتتالسىن، سونداي-اق پارتيانىڭ ءحىح سەزىندەگى نۇسقاۋلارىنىڭ نەگىزىندە قازاق كەڭەس ادەبيەتى شەشۋگە ءتيىستى ماسەلەلەردى كوتەرۋ جانە ونى جۇزەگە اسىرۋعا مۇمكىندىك بەرەتىن جاريالانىمداردى ۇيىمداستىرۋ مىندەتتەلسىن.

7. مۇقانوۆ پەن اۋەزوۆ جولداستاردىڭ: وزدەرىنىڭ يدەيالىق قاتەلىكتەرىن مويىنداعان جانە توپشىلدىقتى توقتاتاتىنى تۋرالى ۋادە بەرگەن وتىنىشتەرى ەسكەرىلسىن».

وسى، سوڭعى باپ ءۇشىن بۇكىل قازاق جازۋشىلارى، ونىڭ ىشىندە اۋەزوۆ پەن مۇقانوۆ، مۇسىرەپوۆ، مۇستافين قانشاما جانتالاسقا تۇسكەنى، وسى تاراۋداعى تالقىنىڭ حاتتامالارىنان انىق بايقالادى.

مۇحتار اۋەزوۆ وسى تالقىدا:

ء«سوزىمنىڭ وسى ءبولىمىن اياقتاي كەلە، وداقتىڭ تورالقاسىنان مەنىڭ وسى مالىمدەمەمدى رەسپۋبليكالىق باسپاسوزدە جاريالاۋعا كومەكتەسۋىن وتىنەمىن»,– دەگەن ەدى.

اۋىزەكى تىلدە سويلەۋمەن، ويلانىپ جازعان ءسوزدىڭ استارىنان كوڭىل-كۇيدىڭ عانا ەمەس، ادامنىڭ تۇيسىگىندەگى پسيحولوگيالىق كۇيزەلىس پەن ءۇمىتتىڭ دە تابى اڭعارىلاتىنى انىق.

(جالعاسى بار)

Abai.kz