بۇگىن Abai.kz اقپاراتتىق پورتالى وقىرماندارىنىڭ تالقىسىنا شىڭجاڭ قازاقتارىنىڭ جيىرمانشى عاسىردىڭ باسىنداعى باسپا، ءباسپاسوز قۇرالدارىنىڭ جاعدايى تۋرالى ماتەريال ۇسىنباقپىز. جيىرمانشى عاسىردىڭ باس كەزىندە شەكارامىزدىڭ ىرگەسىندەگى شىڭجاڭدا قانداي باسپاسوزدەر بولدى؟ ونداعى قازاق جۇرتى قانداي اقپاراتتاردى وقىدى؟ قاراڭىز:

1. ىلە ۋالياتى گازەتى

«ىلە ۋالياتى» گازەتى  1910 جىلى ناۋرىز ايىنىڭ 25 كۇنى قۇلجا قالاسىندا ماي باسپامەن ارالاس تىلدە (قازاق، ۇيعىر، تاتار), شاعاتاي ەملەسىمەن جارىق كورگەن. سول كەزدەگى ساياسي، قوعامدىق،  ەكونوميكالىق ومىرگە قاتىستى ماقالا، شولۋلار مەن ىشكى-سىرتقى جاعدايلار تۇرالى اقپاراتتىق حابارلار تاراتىپ وتىرعان. گازەت ءبىر جىل سەگىز اي شىعىپ بارىپ توقتاعان.

2. شىڭجاڭ گازەتى

«شىڭجاڭ» گازەتى – شىڭجاڭ قازاق، قىرعىز مادەني-اعارتۋ ۇيىمى جاعىنان ۇرىمجىدە شىققان. ەڭ العاش 1935 جىلى «شىڭجاڭ گازەتىنىڭ قازاقشا بەتى» دەگەن اتپەن، ءبىر بەت بولىپ باسىلعان. 1936 جىلى تامىز ايىنان باستاپ جارتى باسپا تاباقتىق، ياعني، ءتورت بەتتىك اپتالىق گازەتكە اينالدى. گازەتتىڭ جاۋاپتىسى ءشامسي ءمامي بولىپ،  رەداكتسيالىق قىزمەت القاسىندا ءنازىر ومارۇلى، زيات شاكەرىمۇلى، عازەز قالبانۇلى قاتارلى كىسىلەر ىستەگەن. گازەت العاش شىققاندا شىڭ شىسايدىڭ «التى ساياساتىن» ناسيحاتتاپ، حالىقتى ونەر-ءبىلىم ۇيرەنۋگە جەبەپ، ەداۋىر العاباسارلىق ءرول اتقارعان.  بۇل گازەت 1949 جىلعا دەيىن ۇزدىكسىز شىعىپ تۇردى.

3. ىلە-شىڭجاڭ گازەتى

«ىلە-شىڭجاڭ» گازەتى 1936 جىلى شىلدە ايىندا قۇلجا قالاسىندا قازاق-قىرعىز مادەني-اعارتۋ ۇيىمىنىڭ ورگان گازەتى رەتىندە جارتى باسپا تاباق بولىپ، اپتا سايىن شىعا باستادى. جاۋاپتى رەداكتورى ايگىلى اقىن تاڭجارىق جولدىۇلى بولعان گازەت 1942 جىلى جابىلدى. گازەت ىلە وڭىرىندەگى قازاقتار اراسىندا جاڭا مادەنيەتتىڭ تاراپ، وقۋ-اعارتۋدىڭ جالپىلاسىپ، ۇلتتىق وي-سانانىڭ ويانۋىنا ەداۋىر بەلسەندى ءرول كورسەتتى.

4. ءبيزنىڭ تاۋيچ ء(بىزدىڭ ءۇن)

«ءبىزدىڭ ءۇن» گازەتى 30 جىلداردىڭ باسىندا شاۋەشەكتە ارالاس تىلدە شىققان. گازەتتىڭ باسى-قاسىندا نياز ىسقاكي قاتارلى اشىق ويلى زيالىلار بولعان. گازەت شىققان كۇننەن باستاپ اعارتۋشىلىق باعىتتى ۇستانىپ، الەۋمەتتىك ماسەلەلەر جونىندە پىكىر قوزعاپ، حالىقتىڭ سۇيىكتى گازەتىنە اينالعان. سول سەبەپتى دە 1932 جىلى بيلىك جاعىنان توقتاتىلعان. 1944 جىلدان باستاپ قايتادان اشىق تاراتىلىپ، كولەمى 4 بەتتەن جۇما سايىن شىعىپ، تيراجى 400 داناعا جەتكەن. نۇرتازا شالعىنبايۇلى قاتارلى قازاق زيالىلارىنىڭ ماقالالارى ۇزبەي جاريالانعان. 1935 جىلى قىتاي بيلىگى جاعىنان قايتادان جابىلدى.

5. جاڭا شىڭجاڭ جۋرنالى

«جاڭا شىڭجاڭ» ماۋسىمدىق جۋرنال.  «ءبىزدىڭ ءۇن» گازەتى توقتاتىلعاننان كەيىن، 1935 جىلى ماۋسىمنان باستاپ شاۋەشەكتە شىعا باستادى. جۋرنال وقىتۋ ءادىسىن جانە قوعامدى سالىستىرىپ زەرتتەۋ ارقىلى كوپتەگەن وتكىر ماقالالار جاريالاپ، شىڭ شىساي كەرتارتپا ۇكىمەتىنىڭ الدامشى ساياساتىن اشكەرەلەپ، حالىقتى كۇرەس جاساۋعا، ناعىز ەركىندىككە قول جەتكىزۋگە ۇگىتتەدى. باس رەداكتورى نياز ىسقاكي بولدى.

6. حالىق اۋازى گازەتى

«حالىق اۋازى» گازەتى – ءۇش ايماق ۇكىمەتى تارباعاتاي ايماعى ءۋالي مەكەمەسىنىڭ ورگان گازەتى بولدى. 1945 جىلى تامىز ايىنىڭ 4 كۇنىنەن باستاپ ارالاس تىلدە شىقتى. قادىر زۋني گازەتتىڭ جاۋاپتى رەداكتورى بولدى. گازەتتە حالىقتىڭ اعارتۋىن، مادەنيەتىن، الەۋمەتتىك قۇقىن ناسيحاتتاۋ ماقساتىندا «وقۋ-اعارتۋ»، «مادەنيەت تاڭى»، «تارباعاتاي ايەلدەرى» قاتارلى ايدارلار اشىلدى. تيراجى 1947 جىلى 1890 داناعا دەيىن جەتتى. 1945 جىلى قازاننىڭ 29-ىنان باستاپ دۋبەك شالعىنباەۆ گازەتتىڭ جاۋاپتى رەداكتورى بولدى. گازەت 1949 جىلدىڭ سوڭىنا دەيىن شىعىپ تۇردى.

7. ءدوربىلجىن حابارلارى گازەتى

«ءدوربىلجىن حابارلارى» 1947 جىلى تارباعاتايدا «حالىق اۋازى» گازەتى جانىنان دەربەس قازاق تىلىندە اپتالىق گازەت بولىپ شىقتى. گازەت فورماتى 4 بەت بولىپ، تيراجى 995 داناعا دەيىن جەتكەن. گازەتتىڭ جاۋاپتى رەداكتورى جۇنىسقالي سۇلەيمەنوۆ. بۇل گازەت كەيىن «تابىس» گازەتى بولىپ وزگەرىپ، قازىرگى «تارباعاتاي گازەتى» شىققانعا دەيىن وقىرمانمەن قاۋىشىپ تۇردى.

8. حالىقشى گازەتى

«حالقشى» گازەتى شىڭجاڭداعى بەيبىتشىلىكتى جانە دەموكراتيانى قورعاۋ وداعى تارباعاتاي اتقارۋ كوميتەتىنىڭ ورگانى بولىپ 1948 جىلى قىركۇيەكتىڭ 9-ى كۇنى دۇنيەگە كەلدى. جاۋاپتى رەداكتورى ابدىقادىر زۋني. گازەت باسىندا كۇن ارالاتىپ شىقتى دا، كەيىن كۇندەلىكتى شىعاتىن بولدى. گازەتتىڭ تيراجى 1949 جىلعا كەلگەندە 4200 داناعا جەتتى.

9. توڭكەرىستىك جاستار گازەتى

«توڭكەرىستىك جاستار» گازەتى ءۇش ايماق ۇكىمەتى توڭكەرىستىك جاستار ۇيىمىنىڭ تارباعاتاي كوميتەتىنىڭ ورعانى بولدى. 1946 جىلى قىركۇيەكتىڭ 21-ىنەن باستاپ اپتالىق گازەت بولىپ شىقتى. جاۋاپتى رەداكتورى ءابىلىميت اجيەۆ بولدى. گازەت 4 بەت بولىپ، قورعاسىن باسپادا باسىلدى. ءتورتىنشى بەتى ورىس تىلىندە شىقتى. گازەت 1948 جىلى 6 ماۋسىمنان باستاپ وسى اتپەن ايلىق جۋرنالعا وزگەردى. بۇل جۋرنال 1949 جىلى 14 ناۋرىزدا «دەموكرات» گازەتىنە وزگەردى.

10. بىرلىك جۋرنالى

«بىرلىك» ماۋسىمدىق جۋرنال. 1949 جىلى اقپاننىڭ 17 كۇنىنەن باستاپ شاۋەشەكتە شىقتى. بۇل جۋرنال ساياسي،  ەكونوميكالىق، قوعامدىق، ادەبي جاقتاردى قامتىعان امبەباپ جۋرنال بولعاندىقتان حالىقتىڭ رۋحاني ومىرىنە وراسان زور ىقپال جاسادى.

جالعاسى بار...

ءومارالى ادىلبەكۇلى

Abai.kz