تالعات راحىمباەۆ. جاستار ساياساتىنداعى جەمقورلىق
اناۋ دەپ، مىناۋ دەپ اڭگىمەنى كوبەيتپەي ماقالامدى ءبىر عانا سۇراقتان باستاعىم كەلىپ وتىر. قازاقستانداعى جاستار ساياساتىنىڭ قازىرگى جاعدايى قالاي؟
ەندى وسى سۇراققا وزىمشە جاۋاپ بەرىپ كورەيىن.
«سىرا كورولى» مەن «حارلەم شەيكشى ەركە توتاي»
قازاقستانداعى جاستار ساياساتى تۋرالى ءسوز بولسا كوز الدىمىزعا نۇرلان وتەشەۆ (1-ءنشى سۋرەتتە) قانا كەلەتىنىن جاسىرىپ قايتەيىك. ونىڭ ەسىمىزدە قالىپ قويعانى قيراتىپ شارۋا جاساپ، جاستاردىڭ ءبىر پروبلەماسىن قالدىرماي شەشىپ بەرگەنىندە ەمەس، كەرىسىنشە، تۇك بىتىرمەگەنىندە. نۇرلان وتەشەۆ دەسەك، سونىڭ قالىڭدىعى سياقتى ەلەستەپ باقىت سىزدىقوۆا دا (2-ءنشى سۋرەتتە) ويعا ورالادى. قازاقستانداعى جاستاردى باسقارعان نۇرلان سىرانى جارنامالاپ ەستە قالسا، باقىت ەسىرىپ، ەسى كەتىپ حارلەم شەيك بيلەگەنىمەن ەستە قالدى.
كوتەرەم قويدىڭ كەبى
مەملەكەت جاستار ساياساتىن لايىقتى دەڭگەيدە جۇرگىزۋ ءۇشىن جاعداي جاساماي وتىر دەسەك ابەستىك بولار. جاعدايدى جاساپ وتىر. جاساسا قايدا دەپ شامدانىپ وتىرعانىڭىزدى بىلەمىن.
راس، قايدا؟
اناۋ دەپ، مىناۋ دەپ اڭگىمەنى كوبەيتپەي ماقالامدى ءبىر عانا سۇراقتان باستاعىم كەلىپ وتىر. قازاقستانداعى جاستار ساياساتىنىڭ قازىرگى جاعدايى قالاي؟
ەندى وسى سۇراققا وزىمشە جاۋاپ بەرىپ كورەيىن.
«سىرا كورولى» مەن «حارلەم شەيكشى ەركە توتاي»
قازاقستانداعى جاستار ساياساتى تۋرالى ءسوز بولسا كوز الدىمىزعا نۇرلان وتەشەۆ (1-ءنشى سۋرەتتە) قانا كەلەتىنىن جاسىرىپ قايتەيىك. ونىڭ ەسىمىزدە قالىپ قويعانى قيراتىپ شارۋا جاساپ، جاستاردىڭ ءبىر پروبلەماسىن قالدىرماي شەشىپ بەرگەنىندە ەمەس، كەرىسىنشە، تۇك بىتىرمەگەنىندە. نۇرلان وتەشەۆ دەسەك، سونىڭ قالىڭدىعى سياقتى ەلەستەپ باقىت سىزدىقوۆا دا (2-ءنشى سۋرەتتە) ويعا ورالادى. قازاقستانداعى جاستاردى باسقارعان نۇرلان سىرانى جارنامالاپ ەستە قالسا، باقىت ەسىرىپ، ەسى كەتىپ حارلەم شەيك بيلەگەنىمەن ەستە قالدى.
كوتەرەم قويدىڭ كەبى
مەملەكەت جاستار ساياساتىن لايىقتى دەڭگەيدە جۇرگىزۋ ءۇشىن جاعداي جاساماي وتىر دەسەك ابەستىك بولار. جاعدايدى جاساپ وتىر. جاساسا قايدا دەپ شامدانىپ وتىرعانىڭىزدى بىلەمىن.
راس، قايدا؟
مەملەكەت سوڭعى ۋاقىتتا جاستار ساياساتىنا ەرەكشە ءمان بەرىپ كەلەدى. مەملەكەتتىك جاستار ساياساتىنىڭ نەگىزگى باسىمدىلىقتارى «قازاقستان رەسپۋبليكاسىنداعى مەملەكەتتىك جاستار ساياساتى تۋرالى» زاڭدا جانە مەملەكەتتىك جاستار ساياساتىنىڭ 2020 جىلعا دەيىنگى تۇجىرىمداماسىندا كورسەتىلدى.
ءبىلىم جانە عىلىم مينيسترلىگى جانىنان جاستار ءىسى جونىندەگى كوميتەت پەن ونىڭ ايماقتىق باسقارمالارى قۇرىلدى.
وسىلايشا مەملەكەتتىك جاستار ساياساتىن ويداعىداي جۇرگىزۋدىڭ ينستيتۋتسيونالدى نەگىزدەرى تولىق جاسالدى، بۇل باعىت بازالىق قالىپتاسۋ كەزەڭىنەن ءوتتى. الايدا قاعاز جۇزىندە جاستار ساياساتى كەرەمەت بولىپ تۇرعانىمەن، ءىس جۇزىندە اقساقتاعاندى قويىپ تۇرالاپ قالدىق. وعان سەبەپ مەملەكەتتىك جاستار ساياساتىن جۇرگىزۋدىڭ تياناقتى مەحانيزمى ءالى كۇنگە دەيىن قالىپتاسقان جوق. مەملەكەتتىك دەڭگەيدە بۇل باعىتتاعى مىندەتتەردى جۇزەگە اسىرۋدىڭ مەحانيزمدەرىن قالىپتاستىرۋعا ۇمتىلىس تا جاسالماعان سياقتى.
مەملەكەت تاراپىنان جاستار ساياساتىن جۇرگىزۋگە جىل سايىن قوماقتى قارجى ءبولىنىپ كەلەدى. بۇل سالانى قارجىلاندىرۋ جىلدان جىلعا ارتپاسا كەمىگەن ەمەس. ماسەلەن، 2012 جىلدان باستاپ جىل سايىن ورتا ەسەپپەن 1,5 ملرد. تەڭگە كولەمىندە قارجىلاندىرىلىپ كەلەدى. قارجى ارتسا دا قوعامدا جاستار ماسەلەسىنە قاتىستى قوردالانعان ماسەلەلەر دە ازايعان جوق.
بۇل قارجىنىڭ قايدا كەتىپ جاتقانىن اشىپ ايتپاسا دا، ءىشىمىز سەزەدى. اقشا مينيسترلىك پەن كوميتەت باسشىلىعىنىڭ وزدەرى قۇرىپ العان قۋىرشاق ۇيىمدارعا قۇيىلىپ، سول قۋىرشاقتار ارقىلى تالان-تاراجعا ءتۇسىپ جاتىر. مەملەكەتتىك جاستار ساياساتىنا بولىنگەن قىرۋار قارجى ۇركەردەي توپتىڭ جەكە بيزنەستەرىنە اينالعالى قاشان. بيلىك الدىندا جاۋاپ بەرمەسە دە ار الدىندا، تاريح الدىندا جاۋاپ بەرەر كۇن تۋادى.
1,5 ملرد. تەڭگە از اقشا ەمەس. بىراق ءسىز بەن ءبىز وسىنشا اقشاعا قانداي شارۋالاردىڭ جاسالىپ جاتقانىن كوزىمىز كورىپ ءجۇر مە؟ جاستاردىڭ اراسىنداعى جۇمىسسىزدىق، ناشاقورلىق، ماسكۇنەمدىك ازايدى ما؟ سالافيزم سياقتى، يسلام اتىن جامىلعان راديكالدى باعىتتى ۇستانۋشى جاستارىمىزدىڭ سانى كۇننەن كۇنگە ارتىپ كەلەدى. بۇل ءۇردىس توقتاماسا سول جاستار مەملەكەتتىڭ تۇتاستىعىنا، ۇلتتىق قاۋىپسىزدىككە نۇقسان كەلتىرۋى ابدەن مۇمكىن.
فاكتىلەر سويلەيدى
18 اقپان كۇنى قارجى پوليتسياسى قر ءبىلىم جانە عىلىم مينيسترلىگىنىڭ لاۋازىمدى تۇلعالارىنا قاتىستى 3 قىلمىستىق ءىس قوزعاعاندىعى تۋرالى اقپارات تاراتىلدى. قىلمىستىق ءىستىڭ قوزعالۋىنا 2012 جىلى اقتوبە، اتىراۋ، تالدىقورعان جانە شىمكەنت قالالارىندا بالالار-جاستار قوزعالىسىن دامىتۋعا بولىنگەن 26 ملن. تەڭگەگە جۋىق بيۋدجەت قاراجاتىن ىسىراپ ەتۋ فاكتىسى نەگىز بولعان.
وسىعان دەيىن 2013 جىلعى قىركۇيەك-قازان ايلارىندا قارجى پوليتسياسى قر ءبىلىم جانە عىلىم مينيسترلىگىنىڭ لاۋازىمدى تۇلعالارىنا قاتىستى شىعىس قازاقستان، الماتى وبلىستارىندا جانە الماتى قالاسىندا بالالار مەن جاستار قوزعالىسىن دامىتۋعا بولىنگەن 33 ملن. تەڭگەنى ۇرلاۋ فاكتىسى بويىنشا قىلمىستىق ءىس قوزعاعاندىعىن حابارلاعان بولاتىن.
وسىلايشا بۇل قىلمىستاردان كەلتىرىلگەن زالال مولشەرى 59 ملن. تەڭگەنى قۇرادى.
بۇل بىلىق-شىلىق 2012 جىلى ورىن العان. سول كەزدە اتالعان باعىتتا جۇمىس جۇرگىزگەن جاستار ءىسى جونىندەگى كوميتەتتىڭ توراعاسى نۇرلان وتەشەۆ بولاتىن.
دانىككەننەن قۇنىققان جامان دەپ اتام قازاق بەكەر ايتپاعان. ەل جاستارىنا دەپ بولىنگەن مەملەكەتتىڭ 60 ملن.-عا جۋىق قارجىسىن تالان-تاراجعا تۇسۋىنە قاتىسى بولۋى مۇمكىن، «قاراعاندى سىراسىنىڭ كورولى» قازىرگى تاڭدا انگليادا وقۋدا ءجۇر.
ەڭ قىزىعى، نۇرلان وتەشەۆتىڭ ەلدىڭ قازىناسىنا قول سالعانداردىڭ ءبارىنىڭ «اتامەكەنىنە» اينالعان لوندوننان سايا تابۋى كەزدەيسوقتىق پا؟ بۇعان دەيىن بۇل قالانى بەرگەي رىسقاليەۆ، مۇحتار ءابىليازوۆ، راحات اليەۆتەردىڭ مەكەن ەتكەنىن بىلەمىز.
وقۋ وقىسىن، ءبىلىم-عىلىم جيناسىن، شارۋامىز جوق. بىراق نۇرەكەڭ بۇل جولى دا مەملەكەتتىڭ ىستىق قولداۋىنا يە بولعان ەكەن. ولاي دەيتىنىمىز وتەشەۆ انگليادا «بولاشاق» باعدارلاماسى ارقىلى بيۋدجەت ء(سىز بەن ءبىزدىڭ سالىعىمىز) ەسەبىنەن وقىپ جاتىر.
نۇرلاننىڭ اتالعان 59 ملن. تەڭگەگە قاتىسى بار ما، جوق پا ونى قۇزىرلى ورگاندار انىقتاسىن. بىراق قاتىسى جوق بولسا وتەشەۆ نەگە اشىعىن ايتىپ مالىمدەمە جاسامايدى؟
ىبىراي التىءنساريننىڭ ەرتەگىلەرىن… ءوزىم بىلمەگەن…
كەزىندە «انا ءتىلى» گازەتىنىڭ ءتىلشىسى نۇرلان وتەشەۆتەن ء«سىز ادەبي كىتاپتار وقيسىز با؟ سوڭعى وقىعان كىتابىڭىزدى اتاڭىزشى»، - دەپ سۇراق قويىپتى.
سويتسە نۇرلان بىلاي دەپ جاۋاپ بەرىپتى:
– ادەبيەت وقىپ جاتام… كوپ وقۋعا… وعان… ۋاقىت كوپ بولماي جاتادى. سوندا دا تىرىسقانىمىز… سونعى وقىعانىم… شىنعىس ايتماتوۆتىڭ فانتاستيكا سالاسىن زەرتتەپ جاتىرمىن. ورىسشا.
– ال قازاقشا شە؟
– وقيمىن… ەندى ول وزىنشە سەيفۋلليننىن… قازىرگى كەزدە بالاممەن قايتا وقىپ جاتىرمىن. ول ءبىرىنشى سىنىپقا بارعان… ىبىراي ءالتىنساريننىڭ ەرتەگىلەرىن… ءوزىم بىلمەگەن…
نۇرلاننىڭ وي-ساناسىنىڭ، قازاقىلىعىنىڭ سىيقى وسى. 22 جىل تاۋەلسىز قازاق ەلىندە ءوز ۇلتىنىڭ انا تىلىندە ءسوز سويلەي الماعان جىگىت 2 جىلدا اعىلشىننىڭ ءتۇبىن تۇسىرەم دەپ ءجۇر مە؟
عابيدوللا وسپانقۇلوۆ دەگەن كىم ءوزى؟
جاقسى، نۇرلاننىڭ نۇرلى جولى وسىنداي بولىپتى.
جاستار ءىسى جونىندەگى كوميتەتتىڭ قازىرگى توراعاسىن بىلەسىز بە؟ عابيدوللا وسپانقۇلوۆ (3-ءنشى سۋرەتتە) ەسىمدى ەستىپ كورىپ پە ەدىڭىز؟ ول توراعا بولعالى 1 جىلدان استى. نە ىستەدى، نە تىندىردى، ءوزى بىلەدى. ءبىز بىلمەيدى ەكەنبىز.
نۇرلان وتەشەۆ ءوز كەزىندە ءمان جوق، ماعىنا جوق، وزدەرى تۇسىنبەسە جۇرت تۇسىنبەيتىن جەتىم جوبالاردى بىرىنەن كەيىن ءبىرىن توپىرلاتىپ تاستاپ، باق-تا اراكىدىك پايدا بولىپ تۇراتىن.
مىنا عابيدوللادا ول دا جوق ەكەن. قوعاممەن بايلانىس دەگەندى بىلە مە ەكەن بۇل جىگىت؟
كۇمانىم بار. عابيدوللا كىم؟ ونىڭ جاستار ساياساتىنا نە قاتىسى بار؟
ءداۋ كوكەلەرىنىڭ پورتفەلىن سۇيرەپ، ليفتىلەرىن شاقىرىپ بەرىپ، بەزەكتەپ قولدى-اياقتى بالا بوپ جۇرگەن جىگىت مينيسترلىكتەردە ءار ءتۇرلى قىزمەتتەردە سەكەڭدەپ ءجۇرىپ، ءبىر كۇندە كوميتەت توراعاسى بولىپ شىعا كەلدى. قانداي ەرەكشەلىگى ءۇشىن، قانداي ەڭبەگى ءۇشىن؟ قازاق جاستارىنا نە ىستەپ ەڭبەگى سىڭگەن ەدى؟ وسى جىگىت جاستاردىڭ ماسەلەلەرىن بىلە مە ەكەن؟
جاقىندا «قازاقستان رەسپۋبليكاسىنداعى مەملەكەتتىك جاستار ساياساتى تۋرالى» زاڭعا وزگەرىستەر مەن تولىقتىرۋلار ەنگىزۋ ءۇشىن 2 مارتە پارلامەنتكە جىبەرىلەدى. زاڭعا ەنگىزىلەتىن وزگەرىستەردى بىلەمىز بە؟ جوق. حالىقپەن اقىلداستى ما؟ جوق. قوعام پىكىرىن سۇرادى ما؟ جوق. باق-پەن جۇمىس جولعا قويىلعان با؟ جوق. ءبىز بىلمەيمىز نە ىستەپ، نە قويىپ جاتقاندارىن.
عابيدوللا وسپانقۇلوۆ توراعا بولعان 1 جىلدان استام ۋاقىتتىڭ ىشىندە نە ءبىتىردى؟ ەستۋىمىزشە ونىڭ قاراماعىنداعىلارمەن سوتتاسۋدان قولى بوساماي جۇرگەن كورىنەدى. ەگەر سوتتاسىپ، داۋ-دامايمەن ۋاقىتى ءوتىپ مەملەكەتتىك ماڭىزعا يە باعىت – جاستار ىسىمەن اينالىسۋعا قولى تيمەسە ورنىنان كەتۋ كەرەك تە، سوتتاسسا ما، بوقتاسا ما، ءوز ەركى.
دەمەك، عابيدوللا نۇرلان سالعان سوقپاقتان اسا الماعان ەكەن. جۇمىس ىستەۋ فورماتى دا، ءستيلى دە وتە ۇقساس. نۇرلان ءوز كەزىندە مەملەكەتتىك جاستار ساياساتىنىڭ 2020 جىلعا دەيىنگى تۇجىرىمداماسىنىڭ جوباسىن ازىرلەۋ كەزىندە قازاق ءتىلىن مەنسىنبەگەنى ءۇشىن جاس قاۋىمنان وڭباي تاياق جەگەنى ەسىمىزدە.
تىزەسى شىققان زاڭ جوباسى
ەستەرىڭىزدە بولسا 2012 جىلدىڭ ناۋرىز ايىندا نۇرلاننىڭ كومانداسى دايىنداعان جاستار ساياساتى تۋرالى زاڭ جوباسى پارلامەنت ماجىلىسىنەن وتپەي قالعان بولاتىن.
سول كەزدە دەپۋتاتتار زاڭ جوباسىن قاتتى سىنعا العان بولاتىن. سولاردىڭ ىشىندە قارسى پىكىر بىلدىرگەندەردىڭ ءبىرى داريعا نازارباەۆا بولدى. ءماجىلىس دەپۋتاتى "كوگدا يا سموترەلا ي چيتالا ەتوت زاكونوپروەكت، ۋ مەنيا تاكوە بىلو وششۋششەنيە، چتو يز ەتيح سترانيتس ۆەەت نافتالينوم، ناستولكو ون منە پوكازالسيا مورالنو ۋستارەۆشي. ي پەرۆوە موە جەلانيە بىلو دەيستۆيتەلنو ليبو ۆەرنۋت، ليبو نادو زانوۆو سوۆمەستنو س مينيستەرستۆوم وبرازوۆانيا ي ناۋكي گوتوۆيت نوۆۋيۋ كونتسەپتسيۋ ي ەە شيروكو ي پۋبليچنو وبسۋجدات"،- دەگەن بولاتىن.
دەپۋتات مۇحتار تىنىكەەۆ بولسا: "ەسلي مى سەيچاس ۆوزمەم ەتوت زاكون ۆ رابوتۋ، تو نا ناس وبرۋشيتسيا شكۆال كريتيكي سو ستورونى مولودەجي، پوتومۋ چتو ەتوت زاكون نيچەگو نوۆوگو نە نەسەت دليا مولودىح ليۋدەي. نەت رەۆوليۋتسيوننىح يزمەنەني ۆ داننوم زاكونە. ۆ ەتوم زاكونە مى پيشەم: "ۆ رامكاح زاكونوپروەكتا پرەدلاگاەتسيا رازۆيتيە ستۋدەنچەسكيح سوۆەتوۆ ي كلۋبوۆ پو ينتەرەسام". دا مولودەج ساما زناەت، كاكيە كلۋبى ي كاكيە سوۆەتى ەي ورگانيزوۆىۆات. زاچەم نام ۆ زاكون ەتو ۆپيحيۆات؟" – دەگەن بولاتىن.
وسىنداي قاتاڭ سىنداردان كەيىن دە بۇل سالادا ەشقانداي وزگەرىس ورىن المادى. باسشى اۋىسسا دا ەسكى سارىن جالعاسىن تاپتى.
نۇرلاننىڭ قازاق جاستارىنا بەرگەنى شامالى بولسا دا جاستاردان قالتاسىنا العانى از ەمەس. عابيدوللا دا وتەشەۆتىڭ «وتكاتنىي-وتكەلىمەن» كەتپەسە ەكەن دەپ تىلەيمىز.
ءبىلىم جانە عىلىم مينيسترلىگىنە جاقىندا عانا باسشى بولىپ كەلگەن اسلان ءسارىنجىپوۆ ۇمىت قالعان جاستار قاۋىمىن ەسىنە تۇسىرسە ەكەن. ويتكەنى ونىڭ ەسىنە ءتۇسىرىپ وتىرۋ كەرەكتىلەردىڭ سيقى اناۋ. جاڭا مينيستر كادر ماسەلەسىندە جالتاقتاماي دۇرىس شەشىم قابىلداسا ەكەن دەيمىز.
Abai.kz
