«قازاقتار»
جۋىردا م. اۋەزوۆ اتىنداعى قازاق مەملەكەتتىك اكادەميالىق دراما تەاترىندا ق. ىسقاق پەن شاحيماردەننىڭ «قازاقتار» پەساسىنىڭ كەزەكتى قويىلىمىن «نارادۋ» مادەني-تانىمدىق كلۋبىنىڭ وكىلدەرى كورىپ، ء وزارا پىكىرلەسكەن ەدىك. تەاترتانۋشىلار مەن مادەنيەتتانۋشىلاردىڭ، ونەر مايتالماندارىنىڭ باعاسىن الدەقاشان الىپ ۇلگىرگەن سپەكتاكلگە قايتا ورالۋىمىزدىڭ سەبەبى سان الۋان. بىرىنشىدەن، بۇل قويىلىمنىڭ كوتەرەر جۇگى سالماقتى، تاقىرىبى اۋقىمدى ءارى بۇگىنگى ۇرپاققا اسا قاجەت; «قازاقتاردىڭ» دراماتۋرگياسى كاسىبيلىگىمەن، يىرىمدىلىگىمەن، تەرەڭدىگىمەن قۇندى – مۇنداعى ءار ءسوز كورەرمەن رۋحىن جەلپىندىرىپ قانا قويمايدى، نامىسىن قايرايدى، جىگەرلەندىرەدى، ۋىتتى وي سالادى; تاعى ءبىر ارتىقشىلى، رەجيسسەردىڭ ىزدەنگىشتىگى، ەپيكالىق تىنىسى كەڭ پەسانى جاقسى يگەرگەندىگى. وسى ءۇش ولشەمدى نىسانا ەتكەن كلۋب مۇشەلەرى قويىلىمدى تالقىعا سالا وتىرىپ، بۇگىنگى قازاق رۋحانياتى مەن ساحنا ونەرىنىڭ حال-جايى تۋرالى وي ءبولىستى.
ءاسيا باعداۋلەتقىزى، جۋرناليست
ءال-ءتارازيدىڭ تارازىسى
جۋىردا م. اۋەزوۆ اتىنداعى قازاق مەملەكەتتىك اكادەميالىق دراما تەاترىندا ق. ىسقاق پەن شاحيماردەننىڭ «قازاقتار» پەساسىنىڭ كەزەكتى قويىلىمىن «نارادۋ» مادەني-تانىمدىق كلۋبىنىڭ وكىلدەرى كورىپ، ء وزارا پىكىرلەسكەن ەدىك. تەاترتانۋشىلار مەن مادەنيەتتانۋشىلاردىڭ، ونەر مايتالماندارىنىڭ باعاسىن الدەقاشان الىپ ۇلگىرگەن سپەكتاكلگە قايتا ورالۋىمىزدىڭ سەبەبى سان الۋان. بىرىنشىدەن، بۇل قويىلىمنىڭ كوتەرەر جۇگى سالماقتى، تاقىرىبى اۋقىمدى ءارى بۇگىنگى ۇرپاققا اسا قاجەت; «قازاقتاردىڭ» دراماتۋرگياسى كاسىبيلىگىمەن، يىرىمدىلىگىمەن، تەرەڭدىگىمەن قۇندى – مۇنداعى ءار ءسوز كورەرمەن رۋحىن جەلپىندىرىپ قانا قويمايدى، نامىسىن قايرايدى، جىگەرلەندىرەدى، ۋىتتى وي سالادى; تاعى ءبىر ارتىقشىلى، رەجيسسەردىڭ ىزدەنگىشتىگى، ەپيكالىق تىنىسى كەڭ پەسانى جاقسى يگەرگەندىگى. وسى ءۇش ولشەمدى نىسانا ەتكەن كلۋب مۇشەلەرى قويىلىمدى تالقىعا سالا وتىرىپ، بۇگىنگى قازاق رۋحانياتى مەن ساحنا ونەرىنىڭ حال-جايى تۋرالى وي ءبولىستى.
ءاسيا باعداۋلەتقىزى، جۋرناليست
ءال-ءتارازيدىڭ تارازىسى
«قازاقتار» - ەپيكالىق تىنىستاعى كەزەڭدىك شىعارما. قىزىق، ءبىز قازاقتىڭ تاريحىن قاي كەزدەن باستارىمىزدى ءالى كۇنگە بىلمەي كەلەمىز. «تۇركى داۋىرىنەن»، «جوق، ساق داۋىرىنەن»... وسىنداي تارتىستار كەزىندە العاش دەربەس حاندىق بولىپ قۇرىلعان حV عاسىر وزىنشە ءبىر بەلەستى كەزەڭ ەكەنىن ەشكىم دە جوققا شىعارا المايدى. بىراق، پارادوكستى قاراڭىز، «قازاق» دەگەن ەتنونيم جەكە-دارا اتالا باستاعان سول كەزەڭ تۋرالى بىردە-ءبىر كوركەم فيلم جوق. سوندىقتان «قازاقتار» ەڭ الدىمەن تاقىرىبىمەن قۇندى شىعارما.
ەكىنشىدەن، بۇل تاريحي تاقىرىپتاعى قويىلىم بولعانىمەن، قاي كەزدە دە وزەكتىلىگىن جويمايدى. مىسالى، تورعىن تاسىبەكوۆانىڭ اۋزىمەن ايتىلاتىن: «باۋىر مەن باۋىر ءبىر-بىرىنە وق اتسا، اق ءسۇتىمدى كوككە ساۋام» دەيتىن ءسوزى سوڭعى كەزدەردەگى وقيعالارعا ەسكەرتۋ سەكىلدى قابىلدانادى. مۇندا ساپالى دراماتۋرگيا بار جانە سول دراماتۋرگيانىڭ ءون بويىنا ورىلگەن ۇستانىمدار بار. حالىقتىڭ ۇستانىمى، بيلىكتىڭ ۇستانىمى، حالىق پەن بيلىكتىڭ اراسىنداعى قارىم-قاتىناستىڭ ۇستانىمى. «حاننىڭ ايتقانىنىڭ ءبارى زاڭ ەمەس، حالىق دەگەن مال ەمەس» دەيدى، «حالىقتىڭ قارعىسىنا ۇشىراعانشا قازىر ولگەنىم ارتىق» دەيدى حان، سونىمەن بىرگە «حان شاتىرى قايدا بولسا، حالىق سوندا» دەيدى. بيلىك پەن حالىقتىڭ اراسىنداعى ۇيلەسىم، ءبىر كەلىسىمگە كەلۋ، توقايلاسۋدىڭ مودەلى وسىنداي بولسا كەرەك.
قويىلىمدا ەكى بەتبۇرىستى كەزەڭ بار: ءبىرىنشىسى اعايىندى قويگەلدى مەن تويگەلدىنىڭ ءبىرىن-ءبىرى ءولتىرۋى. سوعان دەيىن وزبەكتەرمەن ءبىر بولايىق دەپ بەل شەشىپ وتىرعان جانىبەك حان قوس باۋىردان قالعان مويىنسىزدى كورگەندە رايىنان قايتادى. ءبىر بالا قالايشا ءبىر حالىقتىڭ تاعدىرىنا ولشەۋ بولدى؟ ولاي بولاتىنى، قانشا «باۋىر» دەگەنىمەن، وزبەك پەن قازاقتى بىرىكتىرەتىن –بيلەۋشى سۇلتانداردىڭ ءبىر شىڭعىستان تاراعانى عانا ەكەن. ايتپەسە سالت-ساناسى، تانىم-تۇسىنىگى، تۇرمىسى مۇلدە بولەك. شاريعات زاڭىن تۇبەگەيلى ۇستانعان وزبەك پەن «قازاق قۇلشىلىق ەتۋگە قارسى ەمەس، قۇل بولعىسى كەلمەيدى» دەيتىن قازاقتىڭ ايىرماشىلىعى از ەمەس. بۇعان جانىبەك ەكى ەلدە جۇرگەن تۋعان باۋىرلاردىڭ ءبىر-بىرىنە دەگەن قياناتىن كورگەندە كوزى جەتەدى. ەكىنشى سونداي بەتبۇرىستى كەزەڭ – نيگار حانىمنىڭ ءولىمى. قاسىم سۇلتان تىپ-تىنىش ءومىر سۇرە بەرەر مە ەدى، بىراق وعان مۇحاممەد ءشايبانيدىڭ ادامدارى تىنىشتىق بەرمەيدى ەكەن، ءوز وتاۋىندا ءولتىرىپ كەتۋگە ءازىر ەكەن. سوندىقتان ول اتقا قوندى، تاققا وتىردى، اسكەردى باستادى، ەلدى جۇمىلدىرىپ، «حانعا دا، قاراعا دا ورتاق» زاڭ قابىلدادى. جاۋىنىڭ ءوزىن جانشىعان جوق، اقىلدى بيلىك قۇردى. قازاق ابدەن شەگىنەرگە جەر قالمايىنشا ۇيىقتاپ جاتۋى مۇمكىن، بىراق سىندارلى ءسات تۋعاندا سىلكىنەدى، سول كەزدە ونىڭ الدىندا توتەپ بەرەر قۇدىرەت جوق. دراماتۋرگيا قازاقى پسيحولوگياعا ساي ورىلگەن. «قاتىن – جولدا» دەيتىن قازاقتىڭ ازاماتتارىن قوس-قوستان ايەلدىڭ ەتەگىنە بايلاماي-اق، باسقا شيەلەنىستەر تابۋعا بولار ما ەدى، بىراق بۇل دراماتۋرگتەردىڭ تاڭداۋى.
اكتەرلەردىڭ ءبارى رەجيسسەر بولا المايدى، بىراق تۇڭعىشباي ءال-ءتارازيدىڭ «توميريسىنەن» كەيىن، «قازاقتارىنان» كەيىن كەڭ تىنىستى شىعارمالارعا بارا الاتىن رەجيسسەرلىك قارىمىن بايقايمىز. ال جانىبەك حان رولىندە ول قانداي ەكەن دەگەندە كوبى «ەڭسەسى تۇسىڭكى» دەپ پىكىر ءبىلدىرۋى مۇمكىن. بىراق ساحنادا سول كەزدەگى قارا حالىقتىڭ ابدەن قاجىعان كۇيسىز ءحالىن كورسەتۋ مۇمكىن بولماعاندىقتان، كۇللى قازاقتىڭ باسىنا تۇسكەن جاعدايدى جانىبەك حان ارقالاپ تۇرعانداي قابىلدادىم ءوز باسىم. ول وزبەككە قوسىلارىن دا، قوسىلماسىن دا بىلمەيدى، ۇلىنان دا، باتىرلاردان دا، كەرەيدەن دە، بارىنەن سۇرايدى، ءبارىنىڭ پىكىرىن بىلگىسى كەلەدى، ءارى-ءسارى كۇيدە – ءبىر جاعىنان ەرىكتىڭ ازدىعى، ءبىر جاعىنان دالا دەموكراتياسىنىڭ كورىنىسى. الشاڭ باسىپ، ارقىراپ سويلەيتىن ابىلاي حاندى دا وسى ساحنادان كورگەنبىز، ال جانىبەك حاننىڭ يىعىنا بۇكىل قازاق دالاسىنداعى تاۋقىمەتتىڭ سالماعى تۇسكەندەي. مەنى باسقا سۇراق مازالايدى – وسى تۇڭعىشبايلاردىڭ بۋىنى كەتكەننەن كەيىن ءبىزدىڭ حانداردى، دانالاردى سومدايتىن ارتىستەر بار ما؟ قازىرگى اكتەرلەردىڭ بويىنان وسىنداي تۇلعالىق بيىكتىك، تۇلعالىق تەرەڭدىك تابىلا ما؟ جانە دە كەرىسىنشە، كوپشىلىك ساحناسىندا جۇرگەن جىگىتتەر كوشەدەگى ەسەرسوقتار سەكىلدى تىم ارزانداۋ، قارابايىرلاۋ بولماۋ كەرەك ەدى، قالاي دا ءجۇرىس-تۇرىستارىنا ءبىر ىرىلىك كەرەك ەدى. و باستا قاسىم حاندى سومداعان عاني قۇلجانوۆتىڭ بويىنان سىربازدىق، سۇلتاندىق قالىپتى كورسەك، اسىلبەك بورانبايدىڭ جىگەرلى، قايسار وبرازدىڭ سۋرەتىن سالعانى ۇنادى. ستسەنوگرافياعا، اسىرەسە كوستيۋمدەرگە ءتانتى بولدىق. شاپاندى كيگەن قاسىم قانداي، شەشكەن قاسىم قانداي؟ بىردەن تۇلعالانىپ سالا بەرەدى... قورىتا كەلگەندە، بۇل قازىرگى ساحناعا ءالى دە كەرەك قويىلىم.
ءومىرجان ابدىحالىق، جازۋشى
مويىنسىز كىم؟
بۇل قويىلىم «قازاقتا تاريح بولماعان»، «قازاقتا مەملەكەت بولماعان» دەگەن قىڭىر پىكىر لاۋلاپ، ايتىس-تارتىستار ءجۇرىپ جاتقان كەزدە ساحنالاندى. قويىلىمدى سول جويداسىز بايلامدارعا اۆتورلاردىڭ ىشكى قارسىلىعىنىڭ كورىنىسى دەپ تە ويلاۋعا بولاتىنداي. ارينە، تەك قانا سول ماقسات بولدى دەسەك، قاتەلەسەمىز. «قازاقتاردان» الار اسەر، تۇيەر وي كوپ. سان-سالالى جىلىكتەۋگە، وربىتۋگە بولادى. تاريح وتكەلەگىنە سالىپ جىبەرسەڭىز، ناقتى وقيعالارعا قايشى تۇستارى كوپ. اۆتورلاردىڭ تاريحي تانىمىنا ساي جازىلعانى انىق. قاسىم حان حاندىق قۇرىلار تۇستا ءالى ات جالىن تارتىپ مىنبەگەن، جانىبەكتىڭ توعىز ۇلىنىڭ كەنجەسى. دەسە دە، اۆتورلار نەگە قاسىم حانعا توقتالدى دەگەنگە وي جىبەرۋ كەرەك. بۇكىل قازاق حاندارىنىڭ ىشىندە تاققا وتىرماي تۇرىپ حان اتانعان جالعىز-اق ادام – وسى قاسىم حان. سول تۇرعىدان الىپ وتىر. شىندىعىندا قازاق حاندىعى قاسىمعا دەيىن-اق قالىپتاسىپ ۇلگىرگەن. «حان شاتىرى قايدا بولسا، حالىق سوندا" دەگەن ءسوز بار پەسادا. قاسىم وسى جۇيەنى ۇستانعان. ونىڭ ورداسى ءار مەزگىلدە ءار ايماقتا بولعان. حالىق حاندى ەمەس، حان حالىقتى ىزدەگەن.
قويىلىم نەگە وزبەكپەن قارىم-قاتىناستى ارقاۋ ەتتى؟ ول كەزدە ءبىزدىڭ وزبەكتەن باسقا باسەكەلەسىمىز، دۇشپانىمىز بولعان جوق پا؟ جەتەرلىك ەدى. بۇل جەردە اۆتورلار ءدىني ماسەلەنى ارقاۋ ەتۋ ءۇشىن ءارى وي ءورىلىمىنىڭ جيناقىلىعى ءۇشىن ادەيى قازاق-وزبەك قارىم-قاتىناسىن تاڭداعان. وسى قويىلىم قويىلار تۇستا قازاقستانداعى ءدىني احۋالدىڭ شيەلەنىسە باستاعانى بەلگىلى ەدى. قازاق حاندارىنىڭ ءبارى سىرداريانىڭ بويىنداعى قالالار ءۇشىن سوعىسقانى ءمالىم. وزبەكتەر ءارى ەتەنە كورشىمىز، ءارى سىر الدىرماس باقتالاسىمىز بولاتىن. سول باقاستىق پەن باسەكەلەستىك تالاي عاسىر بويى تولاستاعان ەمەس.
قاسىم حاننىڭ وتكىرلىگى مەن بىربەتكەيلىگىن اسىلبەك بورانباي جاقسى كەيىپتەدى. قويىلىمدا جانىبەك حاننىڭ (ت. ءال-تارازي) ەڭسەسى تۇسىڭكى، يىعى سالبىراڭقى. باتىل شەشىم از. ارينە، ول اۋىر كەزەڭ، ەل باسىنا كۇن تۋعان شاق، دەسە دە، كەيدە حاننىڭ قاتال دا وتكىر مىنەزىن دە كورسەتۋگە بولار ەدى. حاندىق سۇس پەن مىستى سەزە الماعانىمدى نەسىن جاسىرايىن. دەگەنمەن، جانىبەك حاننىڭ ءبىر شەشىمگە كەلە الماي، رۋباسىلاردان بارشا كەڭەسشىلەرىنەن كەڭەس سۇراۋى – حاندىقتىڭ قيىن تاعدىرىن سيپاتتاسا، ەكىنشىدەن، قازاق حاندىعىنىڭ ءاۋ باستان دالا دەموكراتياسىنا بويسىنعانىن سەزەمىز. شىن مانىندە، حان قاراشادان، قاراشا حاننان بولەك بولعان ەمەس. حان ءوزى عانا شەشىم قابىلداماعان. وسى كورىنىس قويىلىمنىڭ سوڭىندا قاسىم حاننان دا بايقالادى. قاسىمدا جانىبەككە قاراعاندا باتىلدىق بار. «ايتتىم، ءبىتتى» دەيدى. وسى كەسىمدىلىگىمەن ىدىراي باستاعان بيلىكتى قولىنا الادى. ءبىز وسى وبرازعا نازار سالۋعا ءتيىسپىز. بۇل قاليحان مەن شاحيماردەننىڭ بىزگە قاراتا ايتقان شەشىمدەرى. ەل بيلەۋشىنىڭ قالاي بولۋى كەرەكتىگىن نۇسقاۋى... ءوز باسىم ادەبيەتىمىزدە حاندارعا ارنالىپ كوركەم شىعارمالاردىڭ كوپ جازىلعانىن قالايمىن. بىزدە تاريحي شىعارمالار جەتەرلىك، الايدا ۇششىمدىسى از. كوبى رۋشىلدىق پەن بەلگىلى ءبىر ايماقتىق سيپاتتان اسا المايدى. ءبىزدىڭ تاريحىمىزدى كىمدەر جازدى، قالاي جازدى، قاشان جازدى؟ بوداندىقتان قۇتىلعان جۇرتتىڭ تاريحي تانىمى قايتا سارالانادى. وعان بۇگىنگى جاستار دا اتسالىسۋى ءتيىس. مەن قاليحاندار مەن شاحيمەردەندەردىڭ ورنىن باسار، ءتىلى شۇرايلى، ءدىلى بەكەم جاس جازۋشى-دراماتۋرگتەر ەندى بولا ما، بولماي ما دەگەنگە الاڭمىن...
سپەكتاكلدىڭ شىعارماشىلىق قۇرامىنا ريزامىز. ءوز باسىم، ەرلان ءبىلالدىڭ شەبەرلىگىنە تاڭدانعانىمدى جاسىرا المايمىن. وزبەكتەردىڭ ءدال وزدەرى سەكىلدى كورىندى ماعان.
قويىلىمداعى ەڭ ۇلكەن وبراز – مەنىڭشە، مويىنسىز ءبىتىمى. دۋلىعا اقمولدا – كىشكەنە كەيىپكەردەن ۇلكەن وبراز جاساي ءبىلدى. درامانىڭ وزەگى – بوستاندىق ءۇشىن كۇرەس، ەلدىكتى ساقتاۋ. ال وسىنداعى مويىنسىز كىم؟ قاسىمنىڭ ءارى قۇلى، ءارى ۇلى. شەكسىز ادال. ايتقانىن ەكى ەتپەيدى. ساتقىندىق جوق بويىندا. وسى كەيىپكەردىڭ اتىنىڭ وزىندە ايرىقشا ءمان جاتىر. مويىن بولماعان جەردە، باس بولا ما؟ مويىنسىز ادامعا بوستاندىق بەرۋدىڭ قانداي قاجەتى بار؟ سپەكتاكلدىڭ ەڭ سوڭىندا بىزگە وتە اۋىر سۇراق قويادى. بوستاندىق دەگەن نە؟ باس بولماعان جەردە، بوستاندىق بولا ما؟ بۇل – جۇرككە سالماق سالار سۇراقتار... «قۇلدى جازالاعىڭ كەلسە، بوستاندىق بەر» دەۋشى مە ەدى. باسسىز، باعىتسىز، ماقساتسىز بوستاندىقتان اۋىر تراگەديا جوق. ەركىندىك – ەگەر سونى قادىرلەۋدىڭ، ماڭگى قورعاۋدىڭ جولىن بىلمەسەڭ، ۋىتتى قاسىرەتىڭ. ءوز ۇنىڭە ءوزىڭ تۇنشىعاسىڭ. كوشىڭدى اداستىرمايتىن باس كەرەك! كىل مويىنسىزداردان قۇرالعاندار ءلاپپايدان ارعىنى كوزدەمەيدى. ەركىندىكتى تىلەيدى، قازاق بولعىسى كەلەدى، ال بىراق... بالكىم، بۇدان وزگە دە وي مەن استار كوپ. بۇل وسى سپەكتاكل ارقىلى اۆتورلاردىڭ قالىڭ بۇقاراعا سالعان سالماعى، قويعان سۇراعى...
باستى قالاي تابامىز، قالاي قورعايمىز، قالاي قورعانامىز؟ ءالى دە وزەكتى، ءالى دە قاجەتتى سۇراق.
توقتارالى تاڭجارىق
ال ناگير-حانۋم شە؟..
«قازاقتاردىڭ» دراماتۋرگياسىندا شاشاۋ جوق. قاليحان ىسقاقتىڭ قابىلەتىنە ەشكىم شاك كەلتىرە المايدى. ال شاحيماردەن – قازاق كوركەم ويىنىڭ بولەك قۇبىلىسى. وسى تەاتردا قويىلعان «ۇكىلى ىبىراي»، «اقان سەرى» سپەكتاكلدەرىن كورمەسەك تە، تەاترتانۋشىلاردىڭ جىلى پىكىرىن وقىعانبىز. ءبىر عانا ء«توميريستىڭ» ءوزى ورتاشا مانەردەگى ون قويىلىمدى وراپ الادى! اعامىزدى جىعا تانىمايتىن كىسىلەرگە «بالكون» ءفيلمىن كورۋدى ۇسىنار ەدىم. ولجاس سۇلەيمەنوۆ تۋرالى تۇسىرىلگەن بۇل تۋىندىنى تەلەارنالاردىڭ كوپ كورسەتپەيتىنى وكىنىشتى. قازاقتىڭ كاسىبي دراماتۋرگى كىم دەسە، مەن ويلانباستان وسى كىسىنى اتار ەدىم.
تاريحي جادىنى ءتىرىلتۋ قاشاندا قيىن. ءبىزدىڭ تاريحي جادىمىز ميفتەر مەن اڭىزداردىڭ قويماسى ىسپەتتى. تاريحي تۇلعالاردى ەرتەگى مەن ەپوستىڭ كەيىپكەرى دەپ قانا تۇسىنەمىز. ودان ارىلۋدىڭ ءبىر جولى – تاريحي داۋىرلەردى كەزەڭ-كەزەڭىمەن كينوعا، دەرەكتى فيلمدەرگە، تەاتر قويىلىمدارىنا اينالدىرۋ. ءسويتىپ وزىمىزگە جاقىنداتۋ. ولاردىڭ رۋحاني ۇستازدارىڭ ەكەنىن ەرىكسىز تۇردە سەزىنۋگە جەتۋ. «قازاقتار» - سول ماقساتتىڭ باسى. قازاقتىڭ العاشقى حانىنان سوڭعى حانىنا دەيىن سەريالدى قويىلىم جاساۋعا ابدەن بولادى. كينولارداعى ۇزىك-ۇزىك وبرازدار تۇلعالاردىڭ شىنايى بولمىسىن ودان ارمان كۇڭگىرتتەندىرمەسە، حالىققا جاقىنداتا المادى. سونىڭ ورنىن كوركەم وبرازدار ارقىلى تەاترلار تولتىرۋعا ۇمتىلسا، ءبىر كەتىگىمىز بۇتىندەلەر ەدى.
«قازاقتارداعى» تاعى ءبىر ەرەكشەلىك – كورەرمەن تاريحي جۇلگەلەردى، وقيعالاردى بۇگىنمەن سالىستىرۋعا مۇمكىندىك الادى. اسىرەسە، وزبەك-قازاق بايلانىسىنىڭ شىتىرمان ءحالىن، قازاق حاندىعىنىڭ بۋىنى بەكىر تۇسىن بۇگىنگى، ءدال بۇگىنگى كەزەڭمەن سالىستىرماي، قوسا وي جۇگىرتىپ، «سول كەزەڭدەگى وقيعالار تاعى قايتالانىپ جاتقان جوق پا؟» دەگەن بايلام جاساماي تۇرا المايدى. ءدىني احۋال – تويگەلدى مەن قويگەلدى قاسىرەتى – قازىرگى قازاق قوعامى ءۇشىن تاڭسىق ەمەس! ءتىپتى ودان ءجۇز ەسە كۇردەلى. دراماتۋرگتەردىڭ قازاق قوعامىنداعى ەڭ وزەكتى ءارى نازىك تاقىرىپتى قالاي ءدال باسقانىنا ءتانتى بولاسىز. ءدال وسى قاسىم حان داۋىرىنەن كەيىن قازاق تاريحىندا «بۇلعاق» كەزەڭ باستالعانىن، وعان سەبەپكەر ءدىني دۇردارازدىق ەكەنىن عالىمدار ايتىپ ءجۇر. وسى جەردە ق. ىسقاق پەن شاحيماردەننىڭ قازاقستانداعى جاڭا عاسىر كەلبەتىن، ءدىني احۋالدى سانالى، مۇمكىن بەيسانالى تۇردە تۇسپالداعانىن بايقايسىز. شاريعات جولىن تۋ ەتكەن قازاق-وزبەك قويگەلدىنىڭ ء(ۇ. سەيىتمەت) جەمە-جەمگە كەلگەندە ايەلىن پىشاقپەن باۋىزداپ جىبەرۋى بىزگە اۆتورلاردىڭ ەسكەرتپەسى سەكىلدى. ءدىن دەگدارى مەن دۇمشەنىڭ اراسى – جەر مەن كوكتەي. ۇلت پەن ءدىننىڭ تۇتاستىعى بولمايىنشا، مۇنداي قانىپەزەرلىكتەر تيىلماق ەمەس. وسى ءبىر تۇيىندە تۇسپال مەن استار كوپ. قازىر قازاق-وزبەك، قازاق-اراب، قازاق-ورىس، قازاق-ءۇندى، قازاق-ەۆرەي ازاماتتار كوپ... بۋداندار... قانداعى بۋداندىقتان، جانداعى بۋداندىق الدەقايدا قاۋىپتى. اينالاڭىزعا قاراڭىز!
دراماتۋرگتەردىڭ قازاق حاندىعىنىڭ قۇرىلۋ سيتۋاتسياسىن تەك حاندار ءومىربايانى ارقىلى ەمەس، سول كەزدەگى قاراپايىم قاراشانىڭ جاعدايىمەن بەرۋى ۇتقىرلىق. تويگەلدى مەن قويگەلدىنىڭ اناسى (ت. تاسىبەكوۆا) قاسىمعا قاراتا ايتاتىن: «سەندەردىڭ تۇكتەرىڭ كەتكەن جوق. مىنا ءبىز، قاراپايىم حالىق زاردابىن تارتۋدامىز. سەندەردىڭ بيلىكتەرىڭ مەن بايلىقتارىڭ ءۇشىن ءبىز جاپا شەگۋدەمىز. ءبىز، جاماعايىن جۇرت قاشان ءبولىنىپ ەدىك. مىنە، ەكى بىردەي بالامنان ايىرىلدىم» دەگەن سىڭايداعى جانايقايى كوپ جاعدايدا قاراشانىڭ بەلگىلى ءبىر توبىنا ەل، ۇلت ۇعىمىنان گورى، تىنىش ءومىردىڭ قىمبات ەكەنىن يشارالايدى. مەملەكەت، ۇلتتىق مۇددە، حاندىق تاعدىرى – جالپىلاما ۇعىمدار ەكەنىن، ادامنىڭ جانى قاراقان باسىنا ءىس تۇسكەندە قينالاتىنىن مەگزەيدى. شىندىعى دا سول...
مۇحامماد شايباني وبرازى (ە. ءبىلال) شىنايىلىعىمەن ۇتىمدى. مويىنسىز – سپەكتاكلدىڭ ەكىنشى، قاسىم حاننان كەيىنگى گەرويى. دۋلىعا اقمولدانىڭ قانداي رول بەرسە دە، جاندىرىپ جىبەرەتىنى سۇيسىنتپەي قويمايدى. ناگير-حانۋم بەينەسىن ءداريا ءجۇسىپ ءوز بيىگىندە ورىندادى. ناگير-حانۋم قايشىلىقتى وبراز. ءبىر قاراعاندا، وزبەكتەردىڭ جانسىزى سەكىلدى، بىراق قويىلىمنىڭ سوڭىندا وزبەكتەردىڭ قاسىمدى ولتىرۋگە سالەمدەمە رەتىندە جىبەرگەن جىلانى شاعىپ ولتىرەدى. بۇل كورەرمەن كوكەيىنە: «ناگير قاسىمدى سۇيگەندىكتەن قوبديشانى اشتى ما، الدە بىرەۋگە ور قازام دەپ ءجۇرىپ، سوعان ءوزى ءتۇستى مە؟» دەگەن سۇراق تاستايدى. ءارتۇرلى تۇجىرىم جاساۋعا ەرىكتىسىز. د. ءجۇسىپتىڭ شەبەرلىگى دە وسىندا، قويىلىمنىڭ ءون-بويىندا ەكى وبرازعا قاق بولىنەدى، جانە اياعىنا ەديىن سىر الدىرمايدى. ال قاسىم حاننىڭ (ا. بورانباي) جىگەرلى، وتتى كوزقاراسى، ۋىتتى دا وتكىر ويلارى كورەرمەنىن شيرىقتىرىپ-اق جىبەرەدى. ناگير قايتىس بولعان سوڭ ەس جيىپ، اتقا قونۋى – سۇيگەن ادامىنان ايىرىلعانداعى وشپەندىلىكتىڭ تۇتانۋى ەمەس، ەڭ باستىسى ءوزىنىڭ پەندەۋي ءناپسىسىن جەڭۋى دەۋگە بولاتىنداي. سۇلۋلىققا قۇمارلىق تا، اعايىننان جىراققا كەتىپ، ورداسىن وڭاشا تىگۋ دە ءناپسى، قاسىم سول ءناپسىسىن جەڭدى، نەمەسە ءولتىردى... ناگيردىڭ دراما جۇيەسىندەگى قۇبىلمالى بەينەسى نە نازار سالساڭىز، وسىلاي دا تۇجىرىم جاسايسىز.
مەنى ءتانتى ەتكەنى، پەسانىڭ سونشالىقتى اۋىر وي مەن تەگەۋرىندى سوزگە قۇرىلعانىنا قاراماستان، قويىلىمداعى اكتەرلەردىڭ سونى كورەرمەنگە شىنايى جەتكىزە بىلگەندىگى. تاريحي قويىلىم بولعاندىقتان دا، مۇنداي شۇرايلى ءتىل جاراسىپ-اق تۇر. ەگەر، باسقا ءبىر قويىلىمدا وسى مانەردەگى سوزدەر ايتىلسا، قۇلاعىمىز جاۋىر بولۋى دا مۇمكىن. ءوز ورنىن تاپپاعان قىزىل ءسوزدىڭ وبالىنا قالاتىندار كوپ بۇگىن. بىراق، شاحيماردەن مەن قاليحان قانات قاقتىرعان كەسەك ويلار ءار جۇرەككە رۋحاني شۋاق تۇسىرمەي تۇرمايدى. رەجيسسەر تۇڭعىشباي ءال-ءتارازيدىڭ ويلى پەسانىڭ ءاربىر لينياسىن ۇزبەي-جۇلماي الىپ شىققانىنا ريزامىز. ءوزى دە ءسوز بىلگىرى، بۇرىنعىنىڭ بيلەرىنشە كوسىلىپ سويلەۋ قانسىڭدى «دەرتى» بولعاندىقتان، دراماتۋرگتەر كوزدەگەن مەجەگە القىنباي جەتكەنى بايقالىپ تۇر. مۇنداي قابىسۋدىڭ كوپتەگەن قويىلىمداردا بولمايتىنى شىندىق.
ماۋلەن قاليەۆ، ونەرتانۋشى
ءسوز قۇدىرەتى
بۇل سپەكتاكلدىڭ باستى ەرەكشەلىگى – قويىلىمنىڭ اكتۋالدىلىعى مەن قۇرىلىمىنىڭ تارتىمدىلىعى. اكتۋالدىعى پاتريوتتىق دەگەن ۇعىمدى قالاي جەتكىزۋىمەن سيپاتتالادى. تەاترعا كەلگەن ءار كورەرمەن رۋحىن جانىپ وتىرادى. ساحنا مايتالماندارى دا جانىن سالىپ وينايدى. بۇل قويىلىمدا ەڭ باستىسى ۇلت رەتىندە ءبىز ءۇشىن تاريحتىڭ قانشالىقتى ماڭىزدى ەكەنىن، حاندىق بيلىكتىڭ جالپى تاريحىمىزداعى الار ورنىن تەرەڭ باعامداي تۇسەسىڭ. حاننىڭ بۇيرىعى بۇتىندەي ءبىر حالىقتىڭ تاعدىرىن شەشەتىندىگى انىق. دەگەنمەن دۇرىس شەشىم قابىلداي العان قاسىمحان سپەكتاكلدە ءوزىنىڭ قاسقا جولىن كورسەتە ءبىلدى. بىراق سول قاسقا جولدىڭ ءوزى ءبىر كۇندە جۇيەلەنبەگەنى شىندىق، قانتوگىس، ارپالىس، قۇسا ارقىلى قالانعان.
ءدىن ماسەلەسى دە سپەكتاكلدە ورىندى كوتەرىلگەن. يسلام ءدىنى ەلىمىزدىڭ نەگىزگى ءدىنى بولا تۇرا، ۇلتىمىز تۇركى دۇنيەسىنە ءتان تاڭىرلىكتەن دە ايىرىلماعاندىعى كەي ەپيزودتاردا كورىنىس تاۋىپ جاتتى. تەاتر قويىلىمى رەتىندە مۇندا شەكسپيرلىك اسقاقتىقتى دا بايقاۋعا بولادى. قويگەلدى، تويگەلدى، شولپان سىندى كەيىپكەرلەردىڭ اراسىنداعى كىشىگىرىم تراگەديالىق قويىلىم وسىنىڭ ايعاعى. بالكىم، قويىلىمنىڭ ەڭ وزەكتى تۇسى دا وسى ەپيزودتارمەن تىكەلەي بايلانىستى.
ءسوز قۇدىرەتىن اسقاقتاتقان، ەكى اۋىز ءسوزدىڭ ءوزىن كوركەمدىكپەن شەبەر ۇيلەستىرگەن ۇلتتىڭ ۇرپاعى بولا تۇرىپ، تاريحي، ونىڭ ىشىندە حاندىق ءداۋىردى سيپاتتايتىن قويىلىمدى قاراپايىم اۋىز ەكى تىلمەن جەتكىزۋ كەشىرىلمەس كۇنا ەكەنىن تۇسىنگەن دراماتۋرگتەر كوركەم ءسوزدى اكتەرلەردىڭ اۋىزىنا سالا وتىرىپ، كورەرمەندى ءسوز قۇدىرەتىن سەزىنۋگە شاقىرادى. ديالوگتاردا ايتىلعان سوزدەر رۋحتاندىرىپ قانا قويماي، ەرەكشە لاززاتقا بولەيدى. ارينە بۇل ءبىرىنشى كەزەكتە دراماتۋرگتەردىڭ زور ەڭبەگى.
ءوز باسىم "قازاقتار" تاريحي قويىلىم بولعاندىقتان، مەيىلىنشە تاريحي دەرەكتەردەن اۋىتقىماعاندىعىن قالار ەدىم. كەلەر ۇرپاقتىڭ قاسىمحان سىندى حانداردى تاريحي فاكتىگە ساي كەلمەيتىن كەيىپتە تانىعاندىعىن قۇپ كورمەيمىن! كوركەم دۇنيە ءبىر بولەك، شىندىق ارقاشاندا شىندىق بولىپ قالا بەرمەك. سول سەبەپتى ءار دۇنيەگە لايىقتى كوزقاراس تۋدىرۋ ءۇشىن كوركەمدىك ءتاسىلدى شىندىققا جۇمىس ىستەتكەندىگىمىز دۇرىس شىعار. قالاي دەسەكتە وسىنداي تاريحي شىعارمالاردىڭ كوپتەپ جازىلۋىن، جانە ولاردىڭ ساحنالانۋىن، كوگىلدىر ەكراندا كورسەتىلۋىن قولدايمىن.
ايدانا الامان، م. اۋەزوۆ اتىنداعى ادەبيەت جانە ونەر ينستيتۋتى تەاتر جانە كينو ءبولىمىنىڭ كىشى عىلىمي قىزمەتكەرى
«قايتا ءبىر قاراسا...»
سپەكتاكلدىڭ قۇندىلىعى تاريح پەن سول تاريحتى كەمەلىنە جەتكىزىپ بەرە العان پەسادا، ۇتقىر قۇرىلعان ديالوگتاردا جاتىر. سەبەبى بۇل جەردەن رەجيسسۋرانىڭ وزىق ۇلگىسىنەن بۇرىن، درماتۋرگيانىڭ مىقتىلىعىن بايقادىم ءوز باسىم. شاحيماردەن اعا دراماتۋرگيالىق قۇرىلىمىن پەسا جازۋداعى بارلىق شارتتاردى قولدانا وتىرىپ جاساعان. اسىرەسە، «باس كەيىپكەردىڭ قاتەلىگى» ءادىسى جاقسى قولدانىلعان. گەرويلاردىڭ قاتەلەسۋى، ونىڭ دا پەندە ەكەندىگى كوپ قويىلىمداردا ەسكەرىلمەي جاتادى. قويىلىمدا قاتەلىكتىڭ ءوزىن ىڭكار سەزىممەن كومكەرىپ بەرگەن. دۇرىس ەمەس شەشىم قابىلداعان شاراسىز جانىبەك حان، وزبەك ايەلىنە مويىن بۇرعان قاسىم سۇلتان... قازاق ساحناسىنداعى تاريحي قويىلىمداردىڭ كوپشىلىگىندە بيلىك، ساياسات تۇرعىسىنا نەمەسە ماحاببات جاعىنا كوپ باسىمدىق بەرىپ كەتەدى. «قازاقتاردا» وسى تاقىرىپتار تەڭدەي تارازىلانعان. سونىسىمەن دە ۇتقىر.
ەندىگى كەزەكتە بۇل قويىلىمدى تىڭنان سۇرلەۋ سالۋعا تالپىنىپ جۇرگەن جاس رەجيسسەر قويىپ كورسە دەگەن ۇسىنىسىم بار. سەبەبى بۇل تاريح كىتابىن توم-تومداپ وقىعىسى كەلمەيتىن جاستارعا، كىشكەنە دە بولسا تاريحتان حابار بەرەتىن تاعىلىمدىق قويىلىم. سوندىقتان دا، تاعى دا وزگەشە رەجيسسەرلىك شەشىمدەرمەن كومكەرىپ، ستسەنوگرافياسىن جاڭعىرتىپ، كورەرمەندەردى ودان سايىن تارتۋ كەرەك. سەبەبى بۇل قويىلىمنىڭ تاقىرىبى دا، پەسانىڭ جازىلۋ مانەرى دە سوعان لايىق. ونى ءار رەجيسسەر ءارتۇرلى مانەردە قويۋىنا بولادى.
ستسەنوگرافيا – قويىلىمنىڭ وزەگى. ءبىر قىزىعى، بىزدە ءار قويىلىم سايىن جەتىلدىرىپ، وزگەرتىپ وتىرۋعا كوپ كوڭىل بولىنبەيدى. العاش قاالي ساحنالاندى، سوالي قالا بەرەدى. قازىر تەحنيكا دامۋ ۇستىندە، ساحنالىق بەزەندىرىلۋدىڭ نەشە ۇلگىسى شىعۋدا. وسىنداي ساتتە نەگە قويىلىمدى جاڭاشا كەيىپتە دامىتۋعا بولمايدى؟ بۇدان 7-8 جىل بۇريىنعى ۇلگىمەن قالۋ ىڭعايسىز سەكىلدى كورىندى. ارينە، بۇل جايىندا رەجيسسەردىڭ ءوزى شەشىم قابىلدايدى. بىزدىكى بىرەگەي تۋىندىنىڭ باعى ارتا ءتۇسسىن دەگەن تىلەك قانا.
دايىنداعان ت. وسكەنباي.
Abai.kz
