تۇرسىن جۇرتباي. «ۇرانىم – الاش!..». م.اۋەزوۆ: مەنىڭ قاتەلەرىم جايىندا (جالعاسى)
5.
باستى ماقساتىمىزدىڭ ءبىرى – قۇجاتتاردى سويلەتۋ بولعاندىقتان دا ءبىز «مەنىڭ قاتەلەرىم جايىندا» اتتى باسپاسوزدە جاريالاۋعا دايىندالعان «اشىق حاتتى» تۇتاستاي كەلتىرە وتىرىپ، ونداعى ءوز شىعارمالارىنان باس تارتۋلارىنىڭ استارى مەن ناتيجەلەرىنە قىسقاشا تۇسىنىك بەرۋمەن شەكتەلەمىز.
مەنىڭ قاتەلەرىم جايىندا
بيىلعى اقپاننىڭ 23-ىندەگى الماتىداعى جازۋشىلاردىڭ جينالىسىندا، «پراۆدانىڭ» 30-ىنشى قاڭتارىنداعى «سىناۋ ورنىنا ماداقتاۋ» دەگەن ماقالاسىن تالقىلاعاندا مەنىڭ اۋىزشا ايتقان مالىمدەمەم بار-دى. قازىر سونداعى ءسوزىمدى تولىقتىرا، دامىتا وتىرىپ، ءوزىمنىڭ جازۋشىلىق، زەرتتەۋشىلىك جۇمىستارىمدا بولاتىن كەيبىر يدەيالىق-ساياسي قاتەلەرىمدى باسپا جۇزىندە باتىل سىناماقپىن.
«پراۆدانىڭ» ماقالاسىن، بارلىق جازۋشى جۇرتشىلىعىمەن بىرگە، مەن دە پارتيا مەن كەڭەس حالقىنىڭ وبەكتيۆتىك سىنشىلدىقتى، ءادىل تالاپتى تانىتقان ءۇنى دەپ بىلەمىن. ول ماقالا قازاق سوۆەت ادەبيەتىنىڭ يدەيا جاعىنان تازا، ساپالى بوپ ءوسۋىن ويلاعان لەنين-ستالين پارتياسىنىڭ قامقورلىعىن كورسەتتى. قازاقتىڭ جاس كەڭەس ادەبيەتىن لەنيندىك-ستاليندىك عىلىمعا جات سالت-سانادان، باعىتتاردان ساقتاۋعا تىرىستى.
5.
باستى ماقساتىمىزدىڭ ءبىرى – قۇجاتتاردى سويلەتۋ بولعاندىقتان دا ءبىز «مەنىڭ قاتەلەرىم جايىندا» اتتى باسپاسوزدە جاريالاۋعا دايىندالعان «اشىق حاتتى» تۇتاستاي كەلتىرە وتىرىپ، ونداعى ءوز شىعارمالارىنان باس تارتۋلارىنىڭ استارى مەن ناتيجەلەرىنە قىسقاشا تۇسىنىك بەرۋمەن شەكتەلەمىز.
مەنىڭ قاتەلەرىم جايىندا
بيىلعى اقپاننىڭ 23-ىندەگى الماتىداعى جازۋشىلاردىڭ جينالىسىندا، «پراۆدانىڭ» 30-ىنشى قاڭتارىنداعى «سىناۋ ورنىنا ماداقتاۋ» دەگەن ماقالاسىن تالقىلاعاندا مەنىڭ اۋىزشا ايتقان مالىمدەمەم بار-دى. قازىر سونداعى ءسوزىمدى تولىقتىرا، دامىتا وتىرىپ، ءوزىمنىڭ جازۋشىلىق، زەرتتەۋشىلىك جۇمىستارىمدا بولاتىن كەيبىر يدەيالىق-ساياسي قاتەلەرىمدى باسپا جۇزىندە باتىل سىناماقپىن.
«پراۆدانىڭ» ماقالاسىن، بارلىق جازۋشى جۇرتشىلىعىمەن بىرگە، مەن دە پارتيا مەن كەڭەس حالقىنىڭ وبەكتيۆتىك سىنشىلدىقتى، ءادىل تالاپتى تانىتقان ءۇنى دەپ بىلەمىن. ول ماقالا قازاق سوۆەت ادەبيەتىنىڭ يدەيا جاعىنان تازا، ساپالى بوپ ءوسۋىن ويلاعان لەنين-ستالين پارتياسىنىڭ قامقورلىعىن كورسەتتى. قازاقتىڭ جاس كەڭەس ادەبيەتىن لەنيندىك-ستاليندىك عىلىمعا جات سالت-سانادان، باعىتتاردان ساقتاۋعا تىرىستى.
سونىمەن قاتار، سول ماقالانى مەنىڭ وزىمە دە كومەك ەتۋدى ماقسات ەتكەن، مەندەي قازاق، كەڭەس جازۋشىسىنا دا قامقورلىق ويلاعانى دەپ باعالايمىن. بۇل – مەن سياقتى كەڭەس قايراتكەرى، حالىق پەن لەنين-ستالين پارتياسىنىڭ سەنىمى مەن قۇرمەتىن، ءوز ەڭبەگىمەن جانە الەۋمەتتىك مىنەزىمەن دۇرىستاپ اقتاي ءبىلسىن دەگەندى اڭعارتادى.
نەگىزى، سالماقتى سوزبەن مەنىڭ قاتەلەرىمدى وزىمە تانىتقىسى كەلگەن پارتيالىق ءادىل سىننان ءوز ەڭبەكتەرىمدە مەن قورىتىندى شىعارا بىلۋگە مىندەتتىمىن. ول سىن، مەنىڭ ەڭبەگىمدى حالىق ءۇشىن پايدالىراق، باعالىراق ەتۋ تالابىمەن ايتىلعان، يدەيالىق-ساياسي ءارالۋان ولقىلىقتار مەن قاتەلىكتەردەن سول ەڭبەكتىڭ ساۋ بولۋىن ويلاعان سىن دەپ تۇسىنەمىن.
بىزدە – تىرشىلىكتىڭ بار سالاسىنا جانە بار مايدانىنداعى ادامداردىڭ بەت-اجارىنا قاراماي ايتىلاتىن سىن مەن ءوزارا سىن بار. ونى حالقىمىزدىڭ، وتانىمىزدىڭ ۇلى وقىتۋشىسى جانە تاربيەشىسى لەنين-ستالين پارتياسى قايراتتى دانالىقپەن قولدانادى. مەنىڭ وزىمە بۇدان بۇرىن دا پايدالى، باعالى اسەرى بولعان سوندايلىق سىندى اسا زور باعالايمىن. ءوزىمنىڭ جازۋشى بولىپ قالىپتانۋىم مەن كەڭەس قايراتكەرى اتانۋ جولىندا مەن كوممۋنيستىك پارتيا مەن كەڭەستىك وتاننىڭ تاربيەلىك اسەرىن، جاقسى ىقپالىن كورە وتىرىپ وسكەنمىن. سول ءۇشىن ءوزىمدى ولارعا مورالدىق تۇرعىدان ومىرلىك قارىزدارمىن دەپ سانايمىن».
ارينە، بۇل كىرىسپەنىڭ قۇلاق كۇيى عانا. اۋەلى پارتيانىڭ كوڭىلىن ءجىبىتىپ الماسا، قۇرعاق ءسوز، كەبىر ارقان سياقتى قولدى ىسىپ كەتەتىن. «اشىق حات» جازۋدان تاجىريبەسى بار اۋەزوۆ ءۇشىن ونىڭ تىگىسىن جاتقىزۋ ونشا قيىندىققا سوقپايتىن.
م.اۋەزوۆ (جالعاسى): «وسى جايلاردى قابىلداۋمەن قاتار «پراۆدانىڭ» ماقالاسىندا كورسەتىلگەن مەنىڭ شىعارمامداعى سىنالعان ناقتىلى فاكتىلاردى ءتۇسىنۋىم تۋرالى، سول ماقالادا كورسەتىلگەن جايلارعا قاتىستى قوسىمشا فاكتىلاردى دا ايتپاقپىن. جۇرتشىلىقتىڭ ءادىل تالابى مەن كۇتكەنىنە وراي ءوزىمدى سالت-سانا مايدانىنىڭ جاۋاپتى قايراتكەرى دەپ بىلە وتىرىپ جاۋاپ بەرمەكپىن. بۇل جايدى بايانداۋ كەڭەس جازۋشىسى ەسەبىندەگى قارىزىم دەپ بىلەمىن. اسىرەسە، بۇرىن ەشبىر تاريحتاردا بولماعان قالىپتا، پارتيا مەن حالىقتىڭ جازۋشىلاردىڭ سوزىنە بەرگەن سالماعى مەن ءمانىن، بەدەلى مەن قۋاتىن، بەيىلى مەن قۇرمەتىن ەستە تۇتامىن.
كەيبىر شىرىك، وراسان، زياندى جايلاردى سىناپ سەرپىپ تاستاۋمەن قاتار، مەنىڭ اتىما بايلانىستى كەيبىر ادەبيەت فاكتىلارىن وقۋشىلارعا ايرىقشا ەسكەرتە اتايمىن. بۇلار – يدەيالىق قاتەلىگى بار شىعارمالار بولعاندىقتان دا ەڭ ناشار شىعارما، كوركەمدىگى جوق شىعارما – دەپ سانايمىن. ال عىلىمي ەڭبەكتەرىمنىڭ سوندايلارىن يدەيالىق قۇنسىز، زالالدى شىعارمالار دەيمىن.
وتكەندەگى وسىندايلىق قاتەلەرىمدى مانسۇق ەتۋىم ارقىلى وقۋشىلار الدىنداعى ءوز جاۋاپكەرشىلىگىمدى ەندىگى ەڭبەكتەرىمدە تەرەڭدەپ تۇسىنبەكپىن. سوتسياليستىك قوعامنىڭ كومەگى مەن كەرەگىنە جاراپ كەلگەن بۇرىنعى ەڭبەكتەرىمە قوسىمشا جاڭا شىعارمالار تۋعىزۋعا بارلىق وي-قۋاتىمدى، ونەرىم مەن قايراتىمدى تۇگەل جۇمساۋعا تىرىسامىن. سونىمەن وتان الدىنداعى كەڭەس جازۋشىسى دەگەن اتقا ساي زور قارىزىمدى اقتاماقپىن».
ءيا، «كەر زامان كەز بولدى عوي، ماڭدايىما. ادىمىمدى اشتىرمادى، جىبەرمەدى ەركىمە اقىل-ويىمدى شىرماپ»،– دەگەن كەيىپكەر ابايدىڭ تولعاۋى، شىندىعىندا دا، اۋەزوۆتىڭ ءوزىنىڭ اۆتورلىق ءماتىنى ەدى. ءومىر ءۇشىن ءوزىنىڭ ەڭ اسىل رۋحاني قازىناسىنان باس تارتىپ تا ۇيرەنىپ قالعان بولاتىن.
م.اۋەزوۆ (جالعاسى): «وسى اتالعان جايلاردان سوڭ ز.كەدرينانىڭ «پراۆداداعى» ماقالاسىندا سىنالعان مەن جايىنداعى كىتابىنا ورالامىن. بۇل ەڭبەكتى مەنىڭ دە، قازاق كەڭەس ادەبيەتىنىڭ دە پايداسىنا ارنالىپ جازىلعان كىتاپ دەپ تانىمايمىن. جازۋشى مەن ونىڭ شىعارماسىنا جانە نەگىزگى قوعامدىق سىنعا، ءبىزدىڭ زامان قويىپ وتىرعان تالاپتارعا بىردە-ءبىر جاۋاپ بەرە الاتىن كىتاپ ەمەس بۇل.
كىتاپ تولعان ماداقتاۋ مەن اسىرەلەي ماقتاۋلار. «پراۆدانىڭ» ماقالاسى وتە ءادىل تۇردە اتاپ وتىرعان سول كىتاپتىڭ ەڭ نەگىزگى مىندەتى بولعان جايعا دا جاۋاپتار جوق. «پراۆدانىڭ» ماقالاسىندا: «م.اۋەزوۆ وزگە دە بارلىق كەڭەس جازۋشىلارى ءتارىزدى ماداقتاۋ مەن قوشەمەتتى كۇتپەيدى، ول ءوزىنىڭ تابىسى مەن جەتىسپەگەندىگىن ايتاتىن نەگىزگى ءادىل سىندى توسادى»،– دەلىنگەن.
ز.كەدرينانىڭ ءوزى زەرتتەگەن جازۋشىنى ونىڭ زامانداس جازۋشىلارىنىڭ توبىنان دارالاپ ءبولىپ، اسپانداتۋى سوراقىلىق. اسىرەسە ءبىر جازۋشىنى وزگە جازۋشىلاردان اسىرا ماقتاۋ جولىندا كوڭىلدەستىكتى، وتباسىشىلدىقتى قولدانۋى، اسىرەسە، تاتىمسىز ايىپتى، زالالدى مىنەز.
ز.كەدرينانىڭ كىتابى جونىندەگى مەنىڭ ايىبىم: ءوزىمنىڭ تۆورچەستۆوم جونىندەگى ونىڭ سوزدەرىنە، قورىتىندىلارىنا، باعىتتارىنا ءادىل سىنشىلىق، قاتال تالاپ رەتىنەن قاراي المادىم».
بۇل ءماتىننىڭ استارى جوعارىدا ءتۇسىندىرىلدى. دەگەنمەن دە ءوزىڭدى قۇرمەتتەپ قالام تەربەگەن ادامنىڭ ەڭبەگىن: «ز.كەدرينانىڭ ءوزى زەرتتەگەن جازۋشىنى ونىڭ زامانداس جازۋشىلارىنىڭ توبىنان دارالاپ ءبولىپ، اسپانداتۋى سوراقىلىق. اسىرەسە ءبىر جازۋشىنى وزگە جازۋشىلاردان اسىرا ماقتاۋ جولىندا كوڭىلدەستىكتى، وتباسىشىلدىقتى قولدانۋى، اسىرەسە، تاتىمسىز ايىپتى، زالالدى مىنەز»،– دەپ باعالاۋ دا جاراسىپ تۇرماعانى جانە تابيعي ەمەس ەكەنى انىق. بىراق وزگە قانداي امالى بار ەدى؟
م.اۋەزوۆ (جالعاسى): «پراۆدانىڭ» ماقالاسىندا مەنىڭ اباي جونىندەگى روماندارىمنىڭ دا كەمشىلىكتەرى اتالعاندىقتان، سول كىتاپتارعا اسەر ەتكەن ءوزىمنىڭ تاريحي تۇسىنىكتەرىمدەگى ءبىر قاتە كەمشىلىكتى ارناپ اتاپ وتپەكپىن. بۇل جاي، ءبىرىنشى، كەنەسارى قاسىموۆ قوزعالىسىنا بايلانىستى ماسەلەدە، ەكىنشى، «اباي مەكتەبى» دەيتىن ماسەلەدە جانە ءۇشىنشى، وسى اتالعاندارعا جالعاس پاتريارحالدىق-فەودالدىق سالت-سانانىڭ كەيبىر ادامدارىن دارىپتەۋ ماسەلەسىندە ايقىن بايقالعان ەدى. وسى ءبىر توپ ماسەلەلەردىڭ ىشىندە، ءوزى كوبىرەك تاراتىلىپ جازىلعان تاقىرىپ بولعاندىقتان دا، «اباي مەكتەبى» دەگەن ماسەلەنىڭ رومانعا ەتكەن اۋىرتپالىق دەرتتى اسەرى، اسىرەسە، كوبىرەك بولدى.
ابايدىڭ اقىندىق مەكتەبى بار – دەگەن ءوزىمنىڭ كوپتەن كەلە جاتقان، كەيىن اسا تەرىس ەكەندىگى انىقتالعان ءبىر تۇسىنىكتەرىم بويىنشا، مەن «اباي» رومانىنا جالعاستىرا «اقىن اعا» دەگەن كىتاپ جازدىم. وسى كىتاپتا روماننىڭ جاعىمدى ادامىنىڭ ءبىرى ەتىپ، ابايدىڭ جاقىن دوسى ەتىپ، ونىڭ وزعىن ويلارىن تۇتىنۋشى ەتىپ كوكباي دەگەن رەاكتسياشىل كەرىتارپا اقىندى بەينەلەدىم. ال كوكباي قازاقتىڭ ەڭبەكشى حالقىنىڭ قاس دۇشپانى بولعان كەنەسارى قاسىموۆ جايىندا ماداقتاپ پوەما جازعان اقىن ەدى.
1951 جىلى «پراۆدانىڭ» «قازاقستان تاريحى ماسەلەلەرى ماركستىك-لەنيندىك تۇرعىدان باياندالسىن» دەگەن ماقالاسى كەنەسارى قوزعالىسىنىڭ قازاق ەڭبەكشى حالقىنا جاۋ مازمۇنىن اشكەرەلەدى. ونى ماداقتاۋشى بۋرجۋازيالىق-ۇلتشىل تاريحشىلاردى تاڭبالادى. وسىنىڭ ارتىنان قازاقستان عىلىم اكادەمياسى مەن جازۋشىلار وداعى بىرىگىپ «ابايتانۋ» جونىندە ديسكۋسسيا ۇيىمداستىردى دا، سول ديسكۋسسياعا قورىتىندى جاسادى. وسى سانالعان جايلاردىڭ بارلىعى «اقىن اعا» رومانىنداعى مەنىڭ قاتەلىك، زالالدى تۇسىنىكتەرىمدى تۇگەلىمەن قايتا قاراپ تۇزەۋىمە سەبەپ بولدى.
«اباي مەكتەبى» جونىندەگى ءوز قاتەلەرىمدى تەرەڭدەپ ۇعىنۋ ناتيجەسىندە عانا مەن رومانىمدى قايتادان كوپ وزگەرتىپ جازدىم. 1951 جىلى «زناميا» جۋرنالىندا جاريالانعان نۇسقاسىنا «اباي جولى» دەپ جاڭادان ات قويىپ، جاڭادان تۇزەپ جازىپ شىققان سول رومانىما سەگىز باسپا تاباقتاي تۇزەتۋلەر كىرگىزدىم. وسى سوڭعى كىتاپتا ابايدىڭ كەنەسارى قوزعالىسىنا دا جانە ول جايىندا پوەما جازۋشى كوكبايعا دا قاتتى سىن ايتقىزدىم. اباي كوكباي مەن كەنەسارىنى جيرەنە سىناعان ۋاقىتىندا، اسىرەسە، ولاردىڭ روسسياعا جاۋلىعىن باتىرا اشكەرەلەيدى. ءوزىنىڭ قاراڭعىلىق قورلىقتا جۇرگەن ەلىنىڭ بار ءۇمىتى، باقىتتى بولاشاعى تەك روسسيامەن دوستىقتىڭ ارقاسىندا عانا تۋاتىنىن ويلاپ وتىرىپ، جاڭاعىلاردى ايىپتايدى.
«اقىن اعا» رومانىندا جاڭاعى اتالعانداي ورەسكەل قاتەلىكتەر بولعاندىقتان مەن سول كىتابىمدى ۇلى اقىننىڭ قاسيەتىنە ساي شىعارما دەپ تانىمايمىن. ول كىتاپتى سولايشا مانسۇق ەتىپ، ونىڭ ورنىنا وقۋشى جۇرتشىلىققا ابايدى تانۋ جونىندە جىبەرگەن قاتەلەرىم تۋراسىنداعى پارتيالىق سىندى ەسكەرىپ وتىرىپ جازعان «اباي جولى» اتتى روماندى ۇسىنامىن. وسى ايتىلعانعا بايلانىستى سول «اباي مەكتەبى» دەيتۇعىن ماسەلە جونىندەگى ءوز قاتەلەرىمنىڭ تامىرىن اشۋ قاجەت دەپ بىلەمىن. بۇل ماسەلە 1933 جىلدان بەرى قاراي ابايدى تانۋ جونىندە مەنىڭ سىڭارجاق سيپاتتاپ كەلە جاتقان ءبىر قاتەلىگىم بوپ كەلدى.
اباي ولگەننەن كەيىن كوپتەن سوڭ ابايدىڭ ءومىربايانى مەن بۇرىن جاريالانباعان شىعارمالارىن جيناۋعا كىرىسىپ جۇرگەنىمدە مەن كوكباي سياقتى تالاي كىسىلەردىڭ اۋىزشا اڭگىمەلەرى مەن ەستەگىلەرىن سىناماي قابىلداي بەرىپپىن. ءوز ۋاقىتىندا ولار ايتقان جايلاردى قاتال سىناپ، وزدىگىممەن دۇرىس بايلاۋ جاساي الماپپىن. كوكبايدىڭ ءوزىن ابايدىڭ شاكىرتىمىن دەپ ايتقانىنا سەنۋمەن بىرگە، سول كوكبايمەن جانە سوعان ۇقساعان اباي زامانداستارىنىڭ شىعارمالارىنداعى، سالت-ساناسىنداعى حالىققا قارسى رەاكتسيالىق جات جايلاردى تۇگەل اڭداماپپىن.
سول كوكباي الۋانداس كەيبىر ادامدار جونىندەگى مەنىڭ تەرىس تۇسىنىگىم 1939 جىلى مەن جاريالاعان ابايدىڭ ءومىربايانىنا دا ارالاستى. جانە «پراۆدانىڭ» 30-اقپانداعى ماقالاسىندا دۇرىس كورسەتىلگەنىندەي، وسى جاي اباي شىعارمالارىن ورىسشاعا اۋدارىپ باستىرۋدا ورىن الۋىنا جانە كەيبىر جالعان «شاكىرتتەردى» مەنىڭ ورىنسىز باعالاۋىما اكەپ سوقتى. وسى جاي جانە دە سونداي تاقىرىپتارعا جازىلعان كەيبىر جۇمىستارعا مەنىڭ بەرگەن باعا-رەتسەنزيالارىمدا دا ورىن الدى.
ابايدىڭ ءومىرى مەن ەڭبەگىن سيپاتتاعان مەنىڭ روماندارىمنىڭ ىشىنە كىرىپ كەتۋىنە قازاقستانداعى ادەبيەتتانۋ عىلىمىندا كەڭ ورىن العان سوراقى بىرىڭعاي اعىم تەورياسىنىڭ دا اسەر بولدى. سونىڭ سالدارىنان «اباي» رومانىنىڭ العاشقى تاراۋىندا كەرىتارتپا اقىن بۇقار، شورتانبايلار ورىنسىز اتالادى. بۇل جونىندەگى مەنىڭ قاتەلىگىم، اسىرەسە، كەرىتارتپا اقىن دۋلاتتى ماداقتاۋ تۇسىندا ءتىپتى تەرەڭدەي ءتۇستى. ەشكىمنىڭ ءومىربايانىنا سۇيەنبەي، مەنىڭ ءوز جانىمنان شىعارىلعان حالىقتىق ساناسى بار جاعىمدى اقىن بەينەسىن جاساپ ەدىم، سول ءوز قيالىممەن جاساعان جاعىمدى بەينەگە مەن دۋلاتتىڭ اتىن بەردىم. بۇل تۇستا وقۋ قۇرالدارىندا، جەكە باسپالاردا ورىنسىز ماداقتالىپ جۇرگەن جالعان حالىق اقىنى دەلىنگەن دۋلاتتىڭ اتىنا مەن ورىنسىز قۇرمەت كورسەتىپپىن.
سونىڭ سالدارىنان ادەبيەت زەرتتەۋشىسى ەسەبىندە مەن قابىلداعان بۋرجۋازيالىق وبەكتيۆتىك بىرىڭعاي اعىم جۇيەسى وسى تۇستا «اباي» رومانىنىڭ دا ءبىر تاراۋىنا تەرىس اسەر ەتتى».
مۇحتار اۋەزوۆ «اباي» رومانىن اشكەرەلەۋدەن امان ساقتاپ قالۋ ءۇشىن ءوزىنىڭ قانداي دا ءبىر كوزقاراسى مەن قاتەلىكتەرىنەن باس تارتۋعا دايىن ەدى. ال «اباي» رومانى ءۇشىن ماركسيزم-لەنينيزم ءىلىمى مەن قوسا، ونى ستاليندىك تۇرعىدان جازۋعا دا مويىنسا بولدى.
م.اۋەزوۆ (جالعاسى): «ال اباي جايىنداعى مەنىڭ روماندارىم ون ەكى جىل بويىندا مەنىڭ وي-سانامنىڭ بار كۇشىن سالىپ تۋدىرعان بەلگىلى ءبىر داۋىردەگى ومىرلىك تاقىرىبىم ەسەپتى شىعارمالار ەدى. «پراۆدانىڭ» ماقالاسىندا بۇل جايدىڭ اتاپ ەسكەرتىلگەنىندەي، ول رومانداردا مەن ءوزىمنىڭ بۇرىنعى كوزقاراستارىمنىڭ بارلىعىن وتە تەرەڭ، سالماقتى تۇردە قايتا سىناپ جازىپ ەم. قازاق حالقىنىڭ تاريحىن ماركستىك-لەنيندىك تۇرعىدان تۇسىنۋگە ءوزىمنىڭ جاڭا يدەيالىق-ساياسي ەڭ قادىرلى، بارىنشا اسىل ويلارىمدى تانىتۋدا وسى ەڭبەكتەرگە ەرەكشە زەر سالعان ەدىم.
وسىلايشا ۇعىلعان كەڭەستىك وقىرماندار، وسىلايشا باعالانعان «اباي» رومانى ءوزىنىڭ بار مۇددەسىمەن، بارلىق نەگىزگى يدەياسىمەن جانە كۇردەلى سيۋجەتتىك تارتىسىمەن، تۇتاس تۇلعاسىمەن جاڭالىقتىڭ ەسكىلىكپەن الىسۋىنا ارنالعان-دى.
جانە جيىرما-وتىز جىل بويىنا سوزىلاتىن سول الىس، سول تارتىس – تاريحي جاعىنان دالەلدەنۋ، باياندالۋ تۇرعىسىنداعى ديالەكتيكالىق پروتسەستى ستاليندىك تۇسىنىك بويىنشا كورسەتكەن دەپ تۇسىنەمىن. ناقتىلاپ ايتقاندا، بۇل جاي – جاڭالىققا ۇمتىلعان، بىرتىندەپ ءوسىپ، كۇشەيىپ بارا جاتقان اباي بەينەسىندە كورسەتىلدى، ال ەسكىلىكتى تۇسىنىك – اۋەلدە تۇعىرىندا مىقتى وتىرعانىمەن توزۋعا، جوعالۋعا، جويىلۋعا ۇكىمى شىعارىلعان قۇنانباي بەينەسىندە، ابايدىڭ اكەسى بەينەسىندە سۋرەتتەلگەن. وسىنداي تاريحتىق ەلەۋلى ەكى ادامدى بىرىنە ءبىرىن قارسى قويىپ الۋ كەزدەيسوق ەمەس-ءتى. بۇل «اباي» رومانى مەن كەيىنگى رومانداردىڭ دا يدەيالىق كوركەمدىك مازمۇنىنداعى ەڭ سوقتالى ارقاۋى، بارلىق جەلىنىڭ تۇتقاسىنىڭ ءوزى بولاتىن.
وسى اتالعان ءوزىمنىڭ نەگىزگى ەڭبەكتەرىمدە قۇنانبايدىڭ جانە ونىڭ سالت-سانا جونىندەگى تۋىستارى بولعان ارعى-بەرگى ءداۋىردىڭ قۇنانبايشالارىن اشكەرەلەدىم. سول ارقىلى تەك قانا پاتريارحالدىق-فەودالدىق سالت-ساناعا وكىم شىعارىپ قانا قويماي، پانيسلاميزمگە، پانتيۋركيزمگە جانە سول شاقتا تۋىپ كەلە جاتقان رەاكتسياشىل بۋرجۋازيالىق-ۇلتشىلدىقتى دا اشكەرەلەپ ۇكىم ايتۋعا تىرىستىم. ال «اباي» رومانىندا – اباي بەينەسىندە، «اباي جولى» رومانىندا ونىڭ جاس سەرىكتەرى – ءابىش، دارمەندەر بەينەسىندە قازاق پەن ورىس حالقىنىڭ دوستىق يدەياسىن تانىتۋعا تىرىستىم. ەڭبەكشى قازاق حالقىنا جارىق دۇنيە تەك قانا ورىس مادەنيەتىنە قول ارتۋ ارقىلى عانا بولاتىنىن ايتتىم. ەسكىلىكتى دارىپتەۋشى كونسەرۆاتيۆتىك رەاكتسياشىل ساناشىلداردىڭ بارلىق توپتارىن ايىپتاپ كورسەتۋگە تىرىستىم.
وسى اتالعان ەڭبەكتەرىمدە جانە ءوزىمنىڭ دە ۇلتشىلدىق قالىپتاعى قاتەلەرىم مەن كەمشىلىكتەرىمدى ايىپتادىم دا، سول وتكەن زاماندى دارىپتەگەن ءوزىمنىڭ بۇرىنعى بىرنەشە پەسالارىمدى، اڭگىمەلەرىمدى، پوۆەستەرىمدى دە سىناپ ءوتتىم (قاراش).
وسى سەبەپتى، اسىرەسە، ەڭ سالماقتى جانە مەنىڭ يدەيالىق-ساياسي دۇرىس كوزقاراسىمدى ەڭ تولىق، ەڭ ايقىن كورسەتەتىن شىعارمالارىما ادەبيەتشىلدىك-زەرتتەۋشىلىك قاتەلەرىم اسەر ەتكەنىنە («اقىن اعا» رومانى سياقتى جانە «اباي» رومانىنىڭ كەيبىر بەتتەرى سياقتى) ەرەكشە كۇيىنەمىن.
ءوزىمنىڭ اباي جونىندەگى ەڭبەكتەرىممەن بايلانىستى ءبىر توپ ماسەلەلەردى سىناپ ءوتۋدىڭ ناتيجەسىندە، ءوزىمنىڭ ەندىگى قارىزىم دەپ بىلەتىنىم – اباي جايىنداعى شىعارمالارىمدى ەرەكشە زەر سالىپ، ءتۇبىرلى تۇردە قاداعالاپ، قايتا قاراپ ءوتۋىم كەرەك جانە قاجەت تۇستارىمدا قايتا تۇزەپ جازۋىم شارت. بۇل جوندەگى مىندەتتەرىمدى رومانداردىڭ قايتا باسىلۋ قارساڭىندا ورىنداماقپىن. جانە دە اباي جونىندەگى روماندارىمنىڭ سوڭعى كىتابى «اباي جولى» رومانىنىڭ ەكىنشى كىتابىن يدەيالىق كوركەمدىك جاعىنان ءمىنسىز تولىق ەتىپ اياقتاۋىم شارت.
بۇل جونىندە، سىن رەتىندە كەنەسارى مەن ابايدان بۇرىنعى ءداۋىر اقىندارىن كورسەتۋدەگى تالاپتاردان باسقا، ابايدىڭ ءوزىنىڭ توڭىرەگىندە بولعان كوكباي، شۇبار، تاعى باسقالار سياقتى ادامداردىڭ بەينەسىن سيپاتتاۋلارعا دا قاتتى زەر سالىپ، قايتا قاراپ وتپەكپىن. بۇرىنعىدان دا اشكەرەلەي ءتۇسىپ، ولار جايىنان قاتال ۇكىم شىعارىپ، ابايدىڭ جاسىرىن جاۋلارى ەتىپ سۋرەتتەۋىم شارت. ابايدىڭ تىرىسىندە وعان جاسىرىن جاۋ بوپ، ال ول ولگەن سوڭ ۇلى اقىن جولىنىڭ جاۋى بوپ جانە ەڭبەكشى قازاق حالقىنىڭ جاۋى بوپ شىققان فەودالشىل-بايشىل، بۋرجۋازيالىق-ۇلتشىلداردىڭ جاۋلىق ارەكەتتەرىن اشا كورسەتۋىم شارت».
بۇل وزگەرتۋلەر مەن وڭدەۋلەر، «قىستىرمالار» روماننىڭ تابيعاتىنا جات جالعان تارتىس اكەلدى. «قاراشىعىن» اتتى تاراۋ قوسىلىپ، قازاقتا جوق جاتاق دەگەن تاپتى ويلاپ تاپتى. مۇسىلمانشىل، تۇرىكشىل، ۇلتشىل ءازىمحان بەينەسى كىرىكتىرىلدى. ۇلتتىق ءدىل مەن يدەولوگياعا جانە اۆتوردىڭ ىشكى كوزقاراسىنا مۇلدەم قارسى، شىعارما ءۇشىن وبال، ۇرپاق ءۇشىن قاۋىپتى جانە تۇزەلمەيتىن تۇس وسى ەدى.
م.اۋەزوۆ (جالعاسى): «پراۆدانىڭ» ماقالاسىندا مەنىڭ قازاقشا، ورىسشا جازعان ماقالا، زەرتتەۋلەرىمدەگى بۋرجۋازيالىق-ۇلتشىلدىق باعىتتاعى قاتەلىكتەردىڭ بارلىعى ايتىلعان. بۇلاردىڭ سانى ول ماقالادا كورسەتىلگەننەن گورى دە كوبىرەك. سولاردىڭ كەيبىرەۋلەرى تۋرالى «پراۆدانىڭ» «قازاقستان تاريحىنىڭ ماسەلەلەرى ماركستىك-لەنيندىك تۇرعىدان باياندالسىن» دەگەن ماقالاسىن 1951 جىلى تالقىلاۋ تۇسىندا مەن ءوزىمنىڭ ىلگەرگى، سوڭعى قاتەلەرىم دەپ اتاپ-اتاپ وتكەم-ءدى. ادەبيەتتانۋداعى ءوز قاتەلەرىمدى مويىنداپ، قازاقستان عىلىم اكادەمياسىنىڭ جينالىسىندا، جازۋشىلار وداعىنىڭ جينالىسىندا، ءتىل جانە ادەبيەت ينستيتۋتىندا جانە دە الماتىنىڭ ينتەلليگەنتسياسىنىڭ قالالىق جالپى جينالىسىندا سويلەگەمىن. سول جينالىستاردا جانە رەسپۋبليكالىق ءباسپاسوز جۇزىندە مەنىڭ قاتەلەرىمە ارنالعان ءادىل سىندار ايتىلعانى ەسىمدە. جانە قازاقستان كومپارتياسى ورتالىق كوميتەتىنىڭ ءۇىىى پلەنۋمىندا، ونان سوڭ ءۇ-ءۇى پارتيا سەزىندە جاسالعان شاياحمەتوۆ جولداستىڭ باياندامالارىندا مەنىڭ يدەيالىق-ساياساتتىق ورەسكەل قاتەلەرىم تۋرالى ءادىل سىن ايتىلعانى جانە دە ەسىمدە».
مۇنىڭ بارلىعى بۇرىن اتالىپ وتسە دە قايتالاۋعا ءماجبۇر ەدى.
بۇل قىزىل وڭەش داۋدىڭ باسى عانا بولاتىن. نەگىزگى اڭگىمە مەن اشكەرەلەۋلەر الدا ەدى. سول تۇستا قايتالانىپ پايدالانىلاتىندىقتان دا، «اشىق حاتتىڭ» جەلىسىن مىنا پىكىردەن كەيىن ۇزەمىز.
م.اۋەزوۆ (جالعاسى): «وسى ءسوزىمنىڭ سوڭىنا وراي، تاعى ءبىر قاجەت دەپ توقتاي كەتەتىن ماسەلەم – «پراۆدانىڭ» ماقالاسىندا كورسەتىلگەن نەگىزسىز جىكشىلدىك، وتباسىلىق جونىندە، بۇندايلىق انىق تاتىمسىز، جيرەنىشتى فاكتىنىڭ ەڭ اۋىر اششى جاعى – وسىنداي قۇنسىز، بولىمسىز الەككە ءتۇسۋ – ءبىزدىڭ وزىمىزگە، جازۋشىلارعا بارىنەن زالالدى. جىكشىلدىك كەي كەزدەردە باقاي قۋلىقتاردى تۋعىزادى. سونىڭ جەتەگىمەن ادىلەتسىزدىك، قيانات، قىزعانىش جانە تالاي وزگە دە بىلعانىش ارالاسىپ كەتەدى. مۇندايدا كىسى ءوز ەڭبەگىن قۋانىشتى، جارقىن، جاقسى كوڭىلمەن ىستەي المايدى، سوندىقتان دا ىشكى ويىمەن دە، سوزىمەن دە ناشار پيعىلدان ساۋ بولۋ شارت.
سول زالالدى مىنەزدەر، اسىرەسە، ءبىزدىڭ ادەبيەتتىڭ وسۋىنە بوگەت بولدى. بۇنداي دەرتتى جاعدايدا كوپ نارسەلەر ءوزىنىڭ لايىقتى باعاسىن الا المايدى. جانە بارىنەن بەتەرى كوپ سوراقى، جات، جاۋلىق جايلار تەرەڭ تامىرىنا شەيىن اشىلماي جۇرەدى. وتباسىلىق، جالعان دوستىق قارىم-قاتىناستاردى بۇركەنگەن سونداي جامان «شىلىقتار» جازۋشىلاردىڭ ساۋ ورتاسىن بىقسىتىپ، كوپتەن بەرى تىرمىسا جابىسىپ كەلدى.
بۇل ماسەلەدە جونىندە ءوزىمنىڭ جاۋاپتىلىعىمدى تەرەڭ سەزىنۋ ناتيجەسىندە مەن جازۋشىلاردى وسىنداي ماسقارالىق كۇيلەردەن ارىلۋعا بەكىنگەنىمە سەندىرەمىن. جۇرتشىلىقتىڭ ءبىزدى سىناعان ءادىل تالابىنا دەن قويىپ، ەندىگى ەڭبەكتى ۇلى وتانىمىزدىڭ يگىلىگىنە ارناپ، شابىتتى جارقىن جولدا تۆورچەستۆولىق ەركىن جارىس جاساۋعا ارنايىق دەيمىن. مۇحتار اۋەزوۆ، اقپان، 1953 جىل».
ءيا، جانتالاس! ەكى كوزقاراس يەسىنىڭ قاقتىعىسى وسىمەن اياقتالۋعا ءتيىستى ەدى. ەندى شايقالسا، ەكەۋى دە بىرگە قۇلايتىنىن ەكەۋى دە ءبىلدى. بىراق جانىققان ساياسات، جاندايشاپ يدەولوگيا، كەڭەستىك وكتەم ءارى ارانداتۋشى ۇگىت-ناسيحات جۇيەسى وعان مۇمكىندىك بەرمەدى.
وكىنىشكە وراي، ولار سول «مايداندا» ءبىرىنىڭ جانىن ءبىرى قيناپ، ءبىرىنىڭ جۇيكەسىن ءبىرى توزدىرىپ، ءبىرىنىڭ سۇيكىمىن ءبىرى كەتىرىپ، جانىعۋمەن بولدى.
ارينە، ساياسي شيرىعۋ ءالى دە ءوزىنىڭ «بيىك دەڭگەيىنە» جەتپەگەندىكتەن دە، بۇل «اشىق حاتتى» باسپاسوزدە جاريالاۋعا ەرىك بەرمەگەنى انىق.
(جالعاسى بار)
Abai.kz
