قار بارىسى
التايدا قانشاسى قالدى؟
ءبىز بارىستىڭ باسقا اڭ اتاۋلىدان ەرەكشە ەكەنىن تىم ەرتە پايىمداعان حالىقپىز. ءسىرا، بارىس بابالارىمىزدى ادام اياعى جەتپەس قيا شىڭدى مەكەن ەتىپ، كوزگە كوپ شالىنبايتىن بەكزاتتىعىمەن باۋراسا كەرەك. قۇلاما جاقپارتاستا ورعىپ ءجۇرىپ وتتايتىن ارقار، تاۋتەكە، ەلىك، مارال – بارىستىڭ ازىعى. كەرەك بولسا كەكىلىكپەن، ۇلارمەن دە قورەكتەنەدى. اسقاردىڭ كىرشىكسىز قارىنا اۋناپ، قويتاستارىنا شۋاقتاپ، اسىل ءشوپ شالاتىن تازا قاندى جانۋارلاردى ازىق قىلاتىن، ولەكسەدەن بويىن اۋلاق ۇستايتىن، اق شۇبار تۇكتى جىرتقىش مىسىق پاڭ ءارى شالىمدى.
«بارىستىڭ گنوسەولوگيالىق تۇرعىداعى ارعى تەگى ءبىزدىڭ بابالارىمىزدىڭ دۇنيەتانىمىنا، ادامگەرشىلىك مۇراتتارىنا بارىپ ۇلاسادى. بارىس – سىرى جۇمباق جانۋار. ول وزىنە وزگەلەردىڭ نازارىن ەرىكسىز اۋدارتادى. بارىنشا ءجىتى كوز تىگۋگە ءماجبۇر ەتەدى. وزىنشە دەربەس، تاكاپپار، توپتانىپ ءجۇرۋدى ۇناتپايتىن، مەيلىنشە ساق، بىراق قورقاق ەمەس، بارىنشا باتىل، بىراق وزگەلەرگە قيانات جاساپ، بىرەۋدىڭ مەكەنى مەن جەمىنە كوزىن الارتپايتىن، باسقالارعا جوقتان وزگەگە بولا ازۋ كورسەتىپ، تىرناق باتىرۋدى بىلمەيتىن، بىراق ءوزىنىڭ ەسەسىن ەشكىمگە دە جىبەرمەيتىن، اينالا توڭىرەگىندەگىلەردى اقىرىپ-باقىرماي-اق، ايرىقشا شالىمدىلىعىمەن ءوزىن سىيلاتا الاتىن تەكتى جانۋار»، – دەدى ءابىش كەكىلبايۇلى ەلدىگىمىزدىڭ ەرتەڭىنە باعدار بولعان باعدارلاما قابىلدانىپ جاتقان جىلدارى.
التايدا قانشاسى قالدى؟
ءبىز بارىستىڭ باسقا اڭ اتاۋلىدان ەرەكشە ەكەنىن تىم ەرتە پايىمداعان حالىقپىز. ءسىرا، بارىس بابالارىمىزدى ادام اياعى جەتپەس قيا شىڭدى مەكەن ەتىپ، كوزگە كوپ شالىنبايتىن بەكزاتتىعىمەن باۋراسا كەرەك. قۇلاما جاقپارتاستا ورعىپ ءجۇرىپ وتتايتىن ارقار، تاۋتەكە، ەلىك، مارال – بارىستىڭ ازىعى. كەرەك بولسا كەكىلىكپەن، ۇلارمەن دە قورەكتەنەدى. اسقاردىڭ كىرشىكسىز قارىنا اۋناپ، قويتاستارىنا شۋاقتاپ، اسىل ءشوپ شالاتىن تازا قاندى جانۋارلاردى ازىق قىلاتىن، ولەكسەدەن بويىن اۋلاق ۇستايتىن، اق شۇبار تۇكتى جىرتقىش مىسىق پاڭ ءارى شالىمدى.
«بارىستىڭ گنوسەولوگيالىق تۇرعىداعى ارعى تەگى ءبىزدىڭ بابالارىمىزدىڭ دۇنيەتانىمىنا، ادامگەرشىلىك مۇراتتارىنا بارىپ ۇلاسادى. بارىس – سىرى جۇمباق جانۋار. ول وزىنە وزگەلەردىڭ نازارىن ەرىكسىز اۋدارتادى. بارىنشا ءجىتى كوز تىگۋگە ءماجبۇر ەتەدى. وزىنشە دەربەس، تاكاپپار، توپتانىپ ءجۇرۋدى ۇناتپايتىن، مەيلىنشە ساق، بىراق قورقاق ەمەس، بارىنشا باتىل، بىراق وزگەلەرگە قيانات جاساپ، بىرەۋدىڭ مەكەنى مەن جەمىنە كوزىن الارتپايتىن، باسقالارعا جوقتان وزگەگە بولا ازۋ كورسەتىپ، تىرناق باتىرۋدى بىلمەيتىن، بىراق ءوزىنىڭ ەسەسىن ەشكىمگە دە جىبەرمەيتىن، اينالا توڭىرەگىندەگىلەردى اقىرىپ-باقىرماي-اق، ايرىقشا شالىمدىلىعىمەن ءوزىن سىيلاتا الاتىن تەكتى جانۋار»، – دەدى ءابىش كەكىلبايۇلى ەلدىگىمىزدىڭ ەرتەڭىنە باعدار بولعان باعدارلاما قابىلدانىپ جاتقان جىلدارى.
جالپى، التايدا قانشا قار بارىسى تىرشىلىك ەتۋدە؟ ەلىمىزدە قار بارىسىن كورگەندەر بار ما؟ بۇل ساۋال بارىس تاڭبالى جاس مەملەكەتتىڭ ازاماتىن قىزىقتىرادى دەپ ويلايمىز.
كاتونقاراعاي مەملەكەتتىك تابيعي ۇلتتىق پاركىنىڭ جانۋارلار الەمىن قورعاۋ جانە ءوندىرۋ ءبولىمىنىڭ ساياتكەر-بيولوگى ازامات مۇباراكوۆتىڭ ايتۋىنشا، قازىرگى كەزدە التايدىڭ ەلىمىزدىڭ اۋماعىنا تيەسىلى شىڭدارىندا ون قار بارىسى مەكەن ەتەدى. قىزىل كىتاپقا ەنگەن اڭنىڭ ەسەبىن عالىمدار سوڭعى رەت 2001 جىلى شىعارعان ەكەن. تاۋدىڭ باسىندا كۇن قاتىپ، ءتۇن قاتىپ، بارىس ساناۋ دا وڭاي شارۋا ەمەس. ونىڭ ۇستىنە اسقارالى بيىكتە ادامنىڭ ءجۇرىپ-تۇرۋىنا قيىندىق كەلتىرەتىن تابيعاتتىڭ تىم قاتالدىعى، اككى اڭنىڭ ەكى اياقتىنىڭ كوزىنە تۇسپەيتىن ەپسەكتىگى تاعى بار. سوندىقتان ارنايى ماماندار انكەتا تولتىرىپ، قار بەتىنە تۇسكەن ءىزدى ساراپتاپ، كەلەسى ىزبەن شاتاستىرماۋ ءۇشىن ءوشىرىپ، فوتوتۇزاق (فوتولوۆۋشكا) قۇرىپ، ءتىپتى تەزەگىنە دەيىن تەرىپ ساناپ، ەسەبىن شىعارادى. بيىل بۇل جوبا قايتا قولعا الىنىپ جاتىر.
ال كاتونقاراعايدىڭ اۋماعىندا بارىستى كورگەندەر، كورمەسە دە باسقان ءىزىن تاماشالاۋ باقىتىنا يە بولعاندار بارشىلىق.
كۇرشىم مەن ۇلكەن نارىننىڭ ورتاسىندا سۆينچاتكا دەگەن اۋىل بار. كاتونقاراعاي اۋدانىنا قارايدى. التايدىڭ بوكتەرىندەگى اۋىل. ەرتەرەكتە مالشىلار وسى توڭىرەكتەن بارىس كەزىككەنىن ايتىپ وتىرادى ەكەن.
ءۇش جىل بۇرىن تابيعي پاركتىڭ مەملەكەتتىك ينسپەكتورى مارات پەرمەنوۆ تاۋدىڭ ءبىر بەتىنەن ەكىنشى بەتىنە اسىقپاي، باپپەن ءوتىپ بارا جاتقان بارىستى كورىپتى.
ارشاتى – قازاقستاننىڭ شىعىستاعى ەڭ شەتكى نۇكتەسى. موڭعوليا، رەسەي جانە قىتايمەن شەكارالار تۇيىسەتىن شالعايداعى ورمانشىلىق. سەكسەن بەس گەكتار اۋماقتى الىپ جاتقان ارشاتى ورمانشىلىعىنىڭ قىزمەتكەرى ءادىلجان قاسىمحانوۆپەن سويلەسۋدىڭ ءساتى ءتۇستى. ورمانشى بىزگە بارىس جايلى ەرتەگىدەن كەم ەمەس دەرەكتەردى اڭگىمەلەپ بەردى.
– ارشاتى ورمانشىلىعىنا قاراستى سارىبەت دەگەن جەر بار. نەگىزىنەن تاۋتەكەلەر مەكەندەيدى. كەڭەس كەزىندە سارىبەتتە مال باعاتىن. وتە تىك، قيا بەتكەي بولعاندىقتان اتتى كىسى جۇرە المايدى. جاياۋ ادامنىڭ ءوزى ازەر جۇرەدى. ءبىز كوكتەم مەن كۇز ايلارىندا ارشاتى اۋماعىنداعى اشاتۇياقتىلارعا ساناق جۇرگىزەمىز. شىڭ-شاتقالدى ارالاپ ءجۇرىپ، ءدۇربى سالامىز. اڭشىلاردى ەرتىپ شىعامىز. ەكى جىل بۇرىن وسى سياقتى جۇمىستاردى اتقارۋ كەزىندە، جەلتوقسان تۇسە عوي دەيمىن، قىرىق ءبىرىنشى اينالىمعا جاۋاپتى ينسپەكتور نۇربولات باديسولتانوۆ پەن ورمان شەبەرى جومارت امانباەۆ ەكەۋى تاۋەشكىلەردى دۇربىمەن باقىلاپ وتىرادى. ەشكىلەردىڭ جوعارى جاعىندا ءبىر قاراڭداعان نارسە كوزگە شالىنىپتى. باستاپقىدا تاس ەكەن دەپ ويلاعان ەكى ورمان قىزمەتكەرى ءدۇربىنىڭ اينەگىن ءسۇرتىپ جىبەرىپ، انىقتاپ كاراعاندا الدىمەن ۇزىن قۇيرىعى كوزگە شالىنعان بارىستى كورەدى. دۇربىمەن باقىلاپ وتىرعاندارىنا ون مينۋت وتكەندە ءارى-بەرى اڭىسىن اڭداپ، وڭتايلى ءساتتى كۇتىپ جۇرگەن بارىس ەشكىلەرگە قاراي اتىلىپتى. الايدا، تاۋەشكىلەر جىرتقىشتى سەزىپ قالىپ، جان-جاققا ىتىرىلىپ الا جونەلگەن. تاستان تاسقا ورعىعان ەشكىلەردى قاندى شەڭگەلىنە تۇسىرە الماعان بارىس تا جاقپار تاستاردىڭ اراسىنا ءسىڭىپ، كوزگە كورىنبەي كەتىپتى. قىزمەتكەرلەرىمىزدە فوتواپپارات بولماعاندىقتان دەر كەزىندە سۋرەتكە تۇسىرە المادى. ەگەر ارالىق جاقىن بولسا شالت قيمىلدايتىن اڭ ولجاسىنان ايرىلماۋشى ەدى. جىرتقىشتى تاۋەشكىلەر قاشىقتان سەزگەن بولۋى كەرەك، – دەيدى ءادىلجان قاسىمحانوۆ.
تاۋ تاعىسىن كوزبەن كورگەن قالاي بولادى دەگەن سۇراعىمىزدى جومارت امانباەۆقا قويدىق.
– 2008 جىلى ۇلتتىق پارك مەنى رەسەيدىڭ كراسنويارسك ايماعىنا بارىستى فوتوتۇزاققا ءتۇسىرىپ، ساناق جۇرگىزۋ جونىندە تاجىريبە الماسۋعا جىبەردى. قورىقتا موڭعوليادان كەلگەن ەكى مامان ون كۇن بويى ۇيرەتتى. بارىستى العاش رەت سول جەردە كوردىم. ارشاتىعا كەلگەن سوڭ ليتسەنزيا العان اڭشىلاردى تاۋعا الىپ شىققاندا بارىستىڭ ءىزىن كورىپ جۇرەتىنمىن. 2012 جىلى 23 جەلتوقساندا تاۋتەكە اتۋعا كەلگەن اڭشىلاردى نۇربولات ەكەۋمىز الىپ شىققانبىز. سارىبەت دەگەن اتى ايتىپ تۇرعانداي اشىق بەتكەي بار. سول جەردە تومەننەن ءدۇربى سالىپ تۇرعاندا، جايىلىپ جۇرگەن تاۋەشكى ءبىر كەزدە ۇركىپ، دۇرك ەتىپ قاشتى. ءدۇربىنى ودان جوعارىعا سالعاندا جىلت-جىلت ەتىپ بارىس كورىندى.
– ويباي، نۇرەكە، بارىس! – دەدىم ساسقانىمنان.
– قانە، كانى؟ – دەپ ول دا دۇربىدەن قاراپ جاتىر. اڭشىلارىمىزعا «اقىرىن، تىنىش» دەپ ىم قاعىپ ەدىك، تۇرعان ورىندارىندا قاتا-قاتا قالدى. ءبىزدىڭ بارىستى تاماشالاپ تۇرعانىمىزدى بىلمەيدى. فوتواپپاراتتى تاستاپ شىققانىمىزعا قاتتى وكىندىك. بارىس بىزدەن 500 مەتر قاشىقتىقتا عانا تۇر ەدى. جۋساپ جاتقان تاۋەشكىلەر ىلەزدە جوعالدى. ار جاعىنان باسپالاپ، سايعا بارىپ ەدىك، بارىس جىلعاعا ءتۇسىپ، تاۋعا ورلەپ كەتىپتى. ءىزى انىق سايراپ جاتتى. ءىڭىر قاراڭعىسى تۇسكەندىكتەن اۋىلعا قايتۋعا تۋرا كەلدى، – دەيدى ورمان شەبەرى جومارت امانباەۆ.
ارشاتىلىق ورمانشىلاردىڭ ايتۋىنا سۇيەنسەك، بارىس اشىققان كەزدە قوراعا دا تۇسەدى ەكەن. التايدا قىدىر دەگەن جەر بار. سەكسەنىنشى جىلدارى سول ارادا سوۆحوز-كولحوزداردىڭ مالى باعىلىپتى. شوپان تاڭەرتەڭ ەرتە تۇرىپ، مال شىعارايىن دەپ قوراعا كەلە جاتسا، قاماۋلى مالدى قىرعان بارىس اقىرىن باسىپ، كەتىپ بارادى ەكەن. سودان شوپان سوۆحوز باسشىلارىن شاقىرىپ، بارىس باۋىزداعان قويلارعا اكت جاساتىپتى.
سونداي-اق، سارىكول دەگەن جەردە قوي جايىپ وتىرعان شوپان وتاردىڭ شەتى دۇرك ەتىپ ۇرىككەنگە قاراسا، قۇيرىعى ۇزىن، الا شۇبار مىسىقتىڭ وزىمەن تۇرقى شامالاس قويدى جەلكەلەتە سۇيرەتىپ بارا جاتقانىن كورەدى. مىسىق ونىمەن قويماي، تاعى بىرىنە ۇمتىلىپ، ەكىنشى مالدى جارالاعان. قويشى قۇرىعىمەن جاسقاسا، تاعى ەش قورىقپايدى ەكەن. جەمىن قيماي، تاكاپپار باسىپ ءجۇرىپ الىپتى. قويشى مىسىق سياقتى اڭ كوردىم دەگەندە، بىلەتىندەر ونىڭ بارىس ەكەندىگىن ايتقان.
كاتونقاراعايلىق اڭشى ماناربەك وماروۆ بىردە التايدىڭ قۇز-جارتاستارىندا كەلە جاتسا تىك جارتاستان تاۋتەكەنى قۇلاتىپ، جاۋكەمدەپ جاتقان بارىستىڭ ۇستىنەن ءتۇسىپتى. «جەمىن وڭاي تاستاعىسى كەلمەيتىن تاعى ەكەن»، – دەيدى ماناربەك.
ال قابىرعا جاقتا ءومىر بوگىستانوۆ ەسىمدى تۇرعىن بارىستىڭ ءىزىن كورىپتى. تابانىنىڭ تاڭباسىن تانىعاندار بارشىلىق بولسا دا، بارىستىڭ ەكى-ءۇش جىلدا ءبىر مارتە بوي كورسەتەتىنىنە جەرگىلىكتى ساياتكەر-بيولوگتار دا تاڭعالادى. التايدىڭ اتالعان وڭىرلەرىندە كەزىندە مال باققانىمەن، قازىر ولاي قاراي اياق باساتىندار جوق دەسە دە بولادى.
جالپى، التايدا بارىستىڭ ادام كوزىنە ءتۇسۋى وتە سيرەك كەزدەسەدى. ويتكەنى، بارىس كۇندىز كوپ جۇرمەيدى. ورمانشىلار قۇرىپ كەتكەن فوتوتۇزاقتاردىڭ وزىنە تۇسە بەرمەيدى. ءادىلجان قاسىمحانوۆ قىزمەتكەرلەردىڭ سارىبەت، قورالى دەگەن جەرلەرگە شىعاتىندارىن، بارىس ىزدەرى زاڭعار بيىكتەرگە ورمەلەگەندە عانا كورىنەتىنىن ايتادى. تاۋ تاعىسى التايدا 3000-2700 مەتر بيىكتىكتە جۇرەدى. ونىڭ ءىزى ەلىكتىڭ، قاسقىردىڭ ىزىنە مۇلدەم ۇقسامايدى، سىلەۋسىننىڭ ىزىنەن ۇلكەن بولىپ كەلەدى. قاتىپ قالعان قار بولسا قۇيرىعىنىڭ ءىزى تۇسپەيدى، جۇمساق ۇلپا قار تۇسكەندە عانا قۇيرىعىنىڭ شۇباتىلعان ءىزى جاتادى. قار جاۋعاننان كەيىن سايراپ جاتاتىن ىزدەردى ورمانشىلار فوتوعا ءتۇسىرىپ العانىمەن، تاۋتاننىڭ كۇشىكتەگەنىن، جاس الاندى كورمەگەندەرىن جەتكىزدى.
جۋىردا بىشكەكتە وتكەن بۇكىلالەمدىك فورۋمدا قار بارىسىن ساقتاپ قالۋ ءۇشىن 2014-2020 جىلدارعا ارنالعان ارنايى باعدارلاما قابىلداندى. قۇجاتقا ون ەكى مەملەكەت قول قويدى. ونىڭ ىشىندە قازاقستان دا بار. باعدارلامانى ىسكە اسىرۋ ءۇشىن الەمدىك قاۋىمداستىق 190 ملن. اقش دوللارىن ءبولدى. قاراجات قار بارىسىن ساقتاپ قالۋعا جانە ونىڭ ءوسىپ-ونەتىن ورتاسى مەن ەكوجۇيەسىن قورعاۋعا جۇمسالماق.
براكونەرلەردەن ەڭ كوپ زارداپ شەككەن جىرتقىشتاردىڭ ءبىرى – بارىس. بۇگىندە جاھاندا بار-جوعى ءۇش مىڭ قار بارىسى قالىپتى. كورشى قىرعىزستاندا وسىدان جيىرما جىل بۇرىن ءبىر جارىم مىڭعا جۋىق بارىس بولسا، بۇگىندە 250 بارىس قانا قالعان. 1996 جىلى جازىلعان دەرەكتەردە ەلىمىزدە بارىس سانى 200-دەن اسپايدى دەلiنگەن. قازىر قانشا ەكەنى بەلگىسىز. ال رەسەيدە 700 شاماسىندا بارىس بار دەسەدى. حالىقارالىق ساراپشىلار باتىس تيان-شاندا قار بارىسىنىڭ ەكi ءۇيiرi عانا قالعانىن مالiمدەپ وتىر. ازىرگە تاۋ تاعىسىن تۇگەندەۋ ءتور التايدان وزگە اۋماقتاردا جۇرگىزىلمەي وتىر.
سوڭعى جىلدارى شىعىسقازاقستاندىق ولەگ جانە يرينا لوگينوۆتار قۇرعان «SnowLeopardFund» قوعامدىق قورى التاي بارىسىنا حالىقارالىق قاۋىمداستىقتىڭ نازارىن اۋدارۋعا جۇمىس ىستەپ جاتىر. جاقىندا لوگينوۆتاردىڭ قۇراستىرۋىمەن اعىلشىن تىلىندە جارىق كورگەن البومدا قار بارىسىنىڭ 200-دەن استام سۋرەتى جيناقتالعان. بۇۇ دامۋ باعدارلاماسىنىڭ قارجىلىق قولداۋىمەن جارىق كورگەن كىتاپ قازاقستاندىق رەنات مىنەباەۆ، رەسەيلىك رافاەل كەتتسيان تۇسىرگەن بىرەگەي فوتولارمەن، رەسەيلىك سۋرەتشىلەر ۆيكتور باحتين، ۆيكتور پاۆلۋشين جانە البوم اۆتورلارىنىڭ سۋرەتتەرىمەن بەزەندىرىلگەن. سونداي-اق، ولار 2009 جىلى «قار بارىسى. اسپان تاۋلارىنىڭ نىشانى» اتتى كىتاپ شىعارعان بولاتىن.
ولەگتىڭ شىڭعىس ايتماتوۆتىڭ «تاۋلار قۇلاعاندا» اتتى سوڭعى كىتابىنىڭ جازىلۋىنا كومەكتەسكەنىن، قار بارىسى تۋرالى دەرەكتەردى اڭگىمەلەپ بەرگەنىن بىرەۋ بىلسە، بىرەۋ بىلمەيدى.
ول وتكەن جىلى اقش-تىڭ قار بارىسى جونىندەگى بىلىكتى مامانى رودني دجەكسوننىڭ كومەگىمەن التاي بارىسىن العاش رەت فوتوتۇزاققا ءتۇسىردى. موڭعوليامەن شەكاراعا ءتيىپ تۇرعان چيحاچەۆ شىڭىندا قار بارىسى اۆتوماتتى تۇردە فوتوبەينەكامەراعا جازىلىپ الىندى.
– فوتوتۇزاقتىڭ كومەگىمەن بارىستى تەرىسىنىڭ ءار نۇكتەسىنە دەيىن زەرتتەۋگە بولادى، – دەيدى ولەگ لوگينوۆ.
«BBC» ارناسى تۇسىرگەن دەۆيد اتتەنبورونىڭ «اڭىزدان تىسقارى قار بارىسى» دەرەكتى فيلمىندە گيمالاي تاۋلارىنداعى قار بارىسىن بەينەتاسپاعا تۇسىرۋگە العاش رەت 2004 جىلى قول جەتكىزىلگەنى، «جەر شارى» سەريالىن ءتۇسىرۋ كەزىندە بارىستىڭ ءبىتىمى بولەك تۇرپاتىنا ىڭكار بولعان ستۋديانىڭ ەكى قىزمەتكەرىنىڭ كەيىن پاكىستانعا قايتا ورالاتىنى، موينىنا قارعىباۋ تاعىلعان بارىستىڭ تىرشىلىگىن باقىلايتىنى تۋرالى باياندالادى. اڭنىڭ ءجۇرىس-تۇرىسىن سپۋتنيك ارقىلى قاداعالاپ وتىرۋعا بولا ما؟.. جاڭا تەحنولوگيا جانە تاۋ تاعىسىنىڭ ەركىندىگى جونىندە ادامزاتتىق-گۋمانيستىك ماسەلە كوتەرگەن فيلمدە قۇلاعىنا ەن، موينىنا قارعىباۋ تاعىلعان بارىس – ارينە، جۇرەكتى اۋىرتاتىن درامالىق كورىنىس.
شۋ مەن بالقاش نۋىندا قۇرىپ كەتكەن تارعىل شەرىلەردىڭ تاعدىرىن ويلاي وتىرىپ، ءوسىمىن قامتاماسىز ەتۋ ءۇشىن ءار بارىسىمىزعا ەن سالۋ تۋرالى ويلانۋعا تۋرا كەلەدى.
دۋمان اناش.
شىعىس قازاقستان وبلىسى،
كاتونقاراعاي اۋدانى.
"ەگەمەن قازاقستان" گازەتى
