قازىر ەلىمىزدە قۇقىقتىق ساۋاتتىلىق ماسەلەسى- ەڭ ماڭىزدى بولىپ وتىر. ويتكەنى ءوز قۇقىعىن بىلمەگەندىكتەن  تۇرعىندار ءتيىستى مىندەتتەردى ورىنداي المايدى. اbai.kz ءتىلشىسى قۇقىقتىق ساۋاتتىلىقتى قالاي ارتتىرامىز دەگەن ساۋالدى قۇقىقتىق سالانىڭ ماماندارىنا قويىپ كوردى.

حالىقتىڭ قۇقىقتىق ساۋاتتىلىعىن ارتتىرۋ ماڭىزدى!

البينا تۇرىنتاەۆا، زاڭگەر:

– «زاڭ ۇستەمدىگى رەيتينگىندە قازاقستان بۇرىنعى كەڭەس ۇكىمەتى قۇرامىندا بولعان ەلدەردەن جوعارى تۇرعانىمەن، مۇنداعى ادام قۇقىعىن قورعاۋ، زاڭ ۇستەمدىگى، جەمقورلىق، اشىق ۇكىمەت سەكىلدى ماسەلەلەر ءالى دە تولىقتاي شەشىلگەن جوق. وسى تۇستا ماماندار ول ءۇشىن قازاقتاندىقتاردىڭ قۇقىقتىق ساۋاتتىلىق دەڭگەيىن ارتتىرۋ كەرەك ەكەنىن ايتادى. ويتكەنى  زاڭدار مەن قۇقىعىن بىلمەۋ تەك ازامتتاردىڭ عانا ەمەس، مەملەكەت تاعدىرىنا دا قاۋىپ ءتوندىرۋى ابدەن مۇمكىن. قازىرگى كەزدە سوتتىڭ رەسمي ىستەرىنە قاراپ وتىرىپ، ازاماتتاردىڭ قۇقىقتىق ساۋاتتىلىق دەڭگەيىنە تۇجىرىم جاساۋ وتە قيىن. ءتىپتى، مۇمكىن ەمەس. دەگەنمەن الەۋمەتتىك جوبالاردىڭ، كەڭەستەردىڭ ناتيجەسى بويىنشا، قازاقستاندىقتاردىڭ قۇقىقتىق ساۋاتتىلىعى ءالى دە تومەن دەڭگەيدە ەكەنى ايتىلىپ ءجۇر. قۇقىقتىق ساۋاتتىلىقتىڭ تومەندىگى قاراپايىم ازاماتتىق قۇقىقتىق شارتتار جاساسپاۋىمەن سيپاتتالادى. ويتكەنى ادامدار كۇندەلىكتى تىرلىگىن وڭاي شەشەم دەپ ويلاپ، قاراپايىم ساۋاتتى ادامنىڭ جاسايتىن دۇنيەلەرىن ىستەمەيدى. ونىڭ قاتارىندا ەڭبەك شارتى، ازاماتتىق، قۇقىقتىق شارتتار. ماسەلەن، بىرەۋدەن قىزمەت نە زات ساتىپ الاتىن كەزدە شارت جاساسپايدى. ال شارت جاسالماعاننان كەيىن قۇقىقتىق قاتىناستاردى دالەلدەۋ مۇمكىن ەمەس. مىسالى، استانا مەن الماتىدا مۇلىكتى جالعا الۋ كورسەتكىشى وتە جوعارى. وسى بويىنشا دا كوپشىلىك كەلىسىمشارتقا وتىرمايدى دا، كەيىن سونىڭ زاردابىن شەگەدى. سوندىقتان قاراپايىم دەڭگەيدەگى جازباشا كەلىسىمشارت ماسەلەسىن كوتەرۋ كەرەك. مەن سوڭعى كەزدە قۇقىقتىق ساۋاتتىلىق دەڭگەيىن ارتتىرۋ ماسەلەسىن كوتەرىپ ءجۇرمىن. بۇل ماسەلەنى مەملەكەتتىك دەڭگەيدە قولعا الىپ، حالىقتىق قۇقىقتىق ساۋاتتىلىعىن ارتتىرۋعا كۇش سالۋمىز كەرەك. ءدال قازىرگى جاعدايدا تۇرعىندار ءۇشىن دە، جاستار ءۇشىن دە ءوز قۇقىعى مەن مىندەتتەرىن ءبىلۋ ماڭىزدى. تاعى ءبىر ماڭىزدى ماسەلە قازاق تىلىندە قىزمەت كورسەتەتىن زاڭ سالاسى ماماندارىنىڭ دا ءبىلىمى ازداۋ، ءتىپتى قازاق تىلىندە سويلەيتىن ساۋاتتى زاڭگەرلەردى تابۋ وڭاي ەمەس.

حالىقتىڭ قۇقىقتىق ساۋاتتىلىعىن ارتتىرۋ ماقساتىندا جاسالىپ جاتقان الەۋمەتتىك جوبالار جوق ەمەس، بار. بىراق ولاردىڭ بىرەۋىنىڭ دە پايداسى جوق. مەن سونداي جوبانىڭ بىرىنە قاتىسىپ، ساۋاتتىلىق دەڭگەيىن ارتتىرۋعا اتسالىسقان ادام رەتىندە ايتقىم كەلەدى. ويتكەنى مەملەكەت تاراپىنان ءبولىنىپ جاتقان قاراجات از، مۇمكىن بۇل مەملەكەتكە قاجەت تە ەمەس شىعار. ەكىنشىدەن، ساپاسى جوعارى دەڭگەيدەگى ماماندار سانى دا از. اسىرەسە، قازاق ءتىلدى زاڭگەرلەردىڭ ءبىلىمى مەن بىلىكتىلىگى كوڭىل كونشىتپەيدى. سونىمەن قوسا قازىر اۋدانداردان ءوز كاسىبىن جاقسى بىلەتىن زاڭگەر تابۋ وتە قيىن. الماتى مەن استانادان تابۋعا بولادى، الايدا وڭىرلەردە بۇل ۇلكەن ماسەلەنىڭ ءبىرى دەپ ايتار ەدىم. ايتىپ وتىرعانىم قازاق ءتىلدى مامانداردىڭ جەتىسپەۋشىلىگى».

قۇقىقتىق ساۋاتتى ارتتىرۋعا مەملەكەتتىك باعدارلاما كەرەك!

دينارا جانگيروۆا، زاڭگەر:  

– «قازىرگى تاڭدا الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق جاعدايعا بايلانىستى الاياقتاردىڭ سانى دا كوبەيىپ كەتكەنى جاسىرىن ەمەس. بارلىق سالانىڭ ونلاينعا كوشۋى دە الاياقتىق جاساۋ ادىستەرىن ودان سايىن ارتتىرا ءتۇستى. ال قۇقىقتىق تۇرعىدان ساۋاتسىز ادام ارينە، الاياقتاردىڭ جەمتىگى بولاتىن انىق. بۇل جەردە قۇقىق قورعاۋ ورگاندارى عانا كۇرەس جۇمىستارىن جۇرگىزە الادى.

ۇكىمەت وسى جاعىمەن جۇمىس ىستەۋى قاجەت. الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق جاعداي تومەن بولعان سايىن، قىلمىس سانى دا كوبەيە بەرەدى. بۇل – عىلىمي دالەلدەنگەن فاكت. ال الەۋمەتتىك جاعدايدى جاقسارتپاي، قىلمىس سانىن ازايتپاي، ماسەلەنى قۇقىقتىق ساۋاتتاندىرۋمەن شەشەم دەۋ – اداسۋ. سوندىقتان ازاماتتاردىڭ الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق جاعدايىن جاقسارتۋ كەرەك. حالىقتى قۇقىقتىق جاعىنان ساۋاتتاندىرۋ ءۇشىن مەملەكەتتىك دەڭگەيدەگى ۇلكەن باعدارلاما قۇرۋ قاجەت ەكەنىن ايتقىم كەلەدى. الاياقتار ماسەلەسى بۇكىل ەلدە بار. ونى ءتۇپ-تامىرىمەن جويۋ مۇمكىن ەمەس. قۇقىقتىق ساۋاتسىز ادام الاياقتاردىڭ جەمتىگى بولادى. ماسەلەن، قارجى پيراميداسىن ايتىپ وتۋگە بولادى. مەكتەپ، كوللەدج جانە جوعارى وقۋ ورنى ستۋدەنتتەرىنە قۇقىقتىق جانە قارجىلىق ساۋاتتىلىق باعىتىندا پاندەردى ەنگىزۋ كەرەك. ەكەۋى قاتار جۇرەدى، ويتكەنى قاي جەردە قاراجات بولادى، سول جەردە الاياقتىق بار. سوندىقتان فورماليزمگە سالىنباي، قوعام وكىلدەرىن شاقىرىپ، ۇلكەن مەملەكەتتىك باعدارلاما دايىنداۋ قاجەت. اركىم ءوزى بىلگەنىن ىستەي بەرمەي، باعدارلاما شەڭبەرىندە وقىتىلۋى كەرەك. ودان بولەك زاڭدار مەن قۇقىعىن بىلۋگە ءار ازامات ءوزى مۇددەلى بولۋى ءتيىس. دامۋشى ەلدەرگە قاراعاندا دامىعان ەلدەردەگى ادامداردىڭ قۇقىعىن قورعاۋ سەكىلدى ماسەلەلەر جاقسى جولعا قويىلعان. ماماندار مۇنىڭ سەبەبىن حالىقتىڭ دا قۇقىقتىق تۇرعىدان ساۋاتتىراق بولۋىمەن تۇسىندىرەدى، ياعني ءار ازامات ءوزى دە مۇددەلى بولۋى ءتيىس. الەم ەلدەرىندەگى قۇقىقتىق ساۋاتتىلىق دەڭگەيى ءارتۇرلى. ماسەلەن، ەۋروپا مەن امەريكادا جوعارى. ول جاقتا كەز كەلگەن ماسەلەگە ادام قۇقىعى تۇرعىسىنان كەلەدى. ال ءبىزدىڭ پوستكەڭەستىك ەلدەردە ماسەلەگە مەملەكەتتىك مۇددە تۇرعىسىنان قارايدى. باتىس ەلدەرىندە جەكە ادام قۇقىعى تۇرعىسىنان كەلەتىن بولعاسىن، ءار ادام وقۋعا، ۇيرەنۋگە مۇددەلى. ماسەلەن، اقش-تا زاڭگەرلەر سانى بىزدەن الدەقايدا كوپ. الايدا ولار بىزدەگىدەي پروكۋرور، سوت، تەرگەۋشى بولايىن دەپ ەمەس، «ءوزىم ءۇشىن» دەگەن ماقساتتا ۇيرەنەدى. ول جاقتا ادامداردىڭ وزدەرى قۇقىقتارىن بىلۋگە مۇددەلى. وعان ءومىرىن وزگەرتەتىن فاكتور رەتىندە قارايدى. ادامداردىڭ قۇقىقتىق ساۋاتتىلىعىن ارتتىرۋ ءۇشىن بيلىك باسىندا وتىرعاندار مەن اۋقاتتى ادامدار زاڭعا باعىنۋى، زاڭ اياسىندا جۇمىس ىستەۋى كەرەك. ولاردىڭ زاڭعا باعىنۋى - قاراپايىم ادامدار ءۇشىن كورسەتكىش، ولار دا زاڭعا باعىنۋعا تىرىسادى. ەگەر دە بىزدە قىلمىس جاساعان ادام بوساتىلىپ كەتسە، ۇرلىق جاساعان ادام جازاسىن تارتپايتىن بولسا، ارينە، ادامدار قۇقىقتىق ساۋاتتى بولۋدىڭ پايداسىن كورە المايدى. كەيبىر سوت پروتسەستەرى جابىق تۇردە وتەدى. سۋديالار سوت پروتسەسىندە بولىپ جاتقان ماسەلەلەردى تالقىلاۋعا رۇقسات بەرگىسى كەلمەيدى. زاڭدى كارەرا جاساۋ ءۇشىن نە باسقا ماقساتتا ەمەس، ءوز قۇقىعىڭدى ءبىلۋ ءۇشىن ۇيرەنۋىمىز كەرەك. زاڭ – ءبىزدىڭ قولىمىزداعى قارۋ. بۇرىن بەس قارۋى ساي دەپ ايتۋشى ەدى عوي، ويتكەنى باتىرلار وقىستان كەلەتىن جاعدايلاردىڭ بارىنە دايىن بولۋى ءتيىس، سول سەبەپتى دە قارۋىن سايلايدى. مەملەكەت تىنىش ءومىردى قامتاماسىز ەتىپ وتىر. قازىرگى ءبىزدىڭ بەس قارۋىمىز – زاڭدى ءبىلۋ. بىزگە قاۋىپ-قاتەر كوشەدەگى تەنتەكتەردەن كەلمەيدى، قاۋىپ ءتۇرلى الاياقتاردان، زاڭدى مەڭگەرگەن قۋ ادامداردان كەلەدى. زاڭدى قۇقىعىن بىلگەن ادام – بەس قارۋى ساي ادام. سوندىقتان بەس قارۋىم ساي بولسىن دەسە، ءار ادام زاڭدى ءوزى ءۇشىن وقىپ، ونى پايدالانا ءبىلۋى ءتيىس.

قۇقىقتىق ساۋاتتىلىقتى ارتتىرۋ ءۇشىن زاڭدار مەن قۇقىقتىق نورمالاردى ءبىلۋ قاجەت. بۇل ازاماتتاردىڭ نەگىزگى قۇقىقتارى مەن مىندەتتەرىن ءبىلۋ، سونداي-اق سوت تورەلىگىنىڭ راسىمدەرى مەن تەتىكتەرىن ءتۇسىنۋدى قامتيدى. مۇنداي اقپاراتقا يە ازاماتتار ءوز قۇقىقتارى مەن مۇددەلەرىن ءتيىمدى قورعاۋعا، سونداي-اق قاقتىعىستاردىڭ الدىن الۋعا جانە قۇقىقتىق دەڭگەيدە شەشۋگە مۇمكىندىك الادى.

قۇقىقتىق ساۋاتتىلىق جەكە ازامات ءۇشىن عانا ەمەس، قوعام ءومىرىنىڭ ءارتۇرلى سالالارىندا دا ماڭىزدى. بيزنەستە قۇقىقتىق ساۋاتتىلىق قولايلى جانە بولجامدى ىسكەرلىك ورتانى قۇرۋعا كومەكتەسەدى. زاڭدار مەن ەرەجەلەرگە سايكەس كەلەتىن بيزنەس سەنىمدىلىكتى ارتتىرادى جانە ەكونوميكالىق دامۋعا ىقپال ەتەتىن ينۆەستيتسيالاردى تارتادى.

ادىلەت مينيسترلىگى جىل سايىن مەملەكەتتىك ورگاندارمەن بىرلەسىپ، «ادىلەت كەڭەس بەرەدى»، «اشىق ەسىك كۇندەرى»، «قوعامدىق قابىلداۋ»، «حالىق ادۆوكاتى»، «قۇقىتتىق كەرۋەن» جانە ت.ب. ءىس-شارالاردى ۇيىمداستىرادى.

مۇنداي ءىس-شارالاردىڭ ماقساتى – ازاماتتاردىڭ قۇقىقتىق نورمالار تۋرالى ءبىلىمىن ارتتىرۋ، حالىقتى ءوز قۇقىقتارى مەن مۇددەلەرىن قورعاۋعا ۇيرەتۋ، قۇقىقتىق بىلىمدەردى ناقتى جاعدايلاردا پراكتيكالىق قولدانۋعا ۇيرەتۋ، ازاماتتاردىڭ قۇقىقتىق اقپارات پەن ءبىلىم بەرۋ رەسۋرستارىنىڭ قولجەتىمدىلىگىن ارتتىرۋ، ءاربىر ازاماتتىڭ قۇقىقتارىن قورعاۋ، قۇقىقتىق ماسەلەلەر بويىنشا قاجەتتى ءبىلىم مەن تۇسىنىكتى قالىپتاستىرۋ ماڭىزدى. سوندىقتان حالىقتىڭ قۇقىقتىق ساۋاتتىلىعىن ارتتىرۋ ءۇشىن بارلىق قاجەتتى ءىس-ششارالاردى جاساۋىمىز كەرەك».

Abai.kz