تۇركى الەمىن قۇرۋدىڭ ماڭىزدىلىعى نەدە؟
جۋىردا عانا قازاقستاندا ء5‑شى كوشپەندىلەر ويىنى ءوتتى. ونىڭ سالتاناتتى اشىلۋى تەك قانا قازاق جانە حالىقارالىق ءتىل ‑ اعىلشىن تىلىندە ءوتۋى ورتاعا كوپتەگەن وي تاستادى... بۇل – كوپشىلىك ورتادا «تۇركى الەمىنىڭ بىرىگۋىنىڭ نىشانى» دەپ قابىلداندى. قازىر قازاقستاندا ازەربايجاننىڭ مادەنيەت كۇندەرى ءوتىپ جاتىر. بۇل دا وسى «تۇركىلىك ينتەگراتسيا» ماقساتىندا ءوتىپ جاتقان شارالاردىڭ ءبىرى.
تۇركى الەمىن قۇرۋ – ورتاق تاريحي تامىرلارى، ءتىلى، مادەنيەتى مەن داستۇرلەرى بار ەلدەر مەن حالىقتاردى بىرىكتىرۋگە باعىتتالعان ماڭىزدى گەوساياسي جانە مادەني باستاما. بۇل يدەيا تۇركى حالىقتارىنىڭ ساياسي، ەكونوميكالىق، مادەني جانە ءبىلىم بەرۋ سالالارىنداعى ءوزارا ىنتىماقتاستىقتى نىعايتۋعا دەگەن ۇمتىلىسقا نەگىزدەلەدى. تۇركى الەمى تۇجىرىمداماسى ورتاق تۇركىلىك تامىرلار مەن تاريحقا دەگەن قىزىعۋشىلىقتىڭ قايتا جاڭعىرۋىمەن جانە حالىقارالىق ارەناداعى ىقپالىن ارتتىرۋعا ۇمتىلۋمەن بايلانىستى.
بۇگىنگى تاڭدا الەمدە تۇركى حالىقتارىنىڭ سانى 180‑200 ميلليون شاماسىندا دەپ ەسەپتەلەدى.
مۇنداي وداقتىڭ ماڭىزدىلىعى بىرنەشە اسپەكتىدە كورىنەدى:
ساياسي تۇراقتىلىق پەن قاۋىپسىزدىك.
تۇركى مەملەكەتتەرى مەن حالىقتارىنىڭ بىرىگۋى ولاردىڭ الەمدىك ساياسي ارەناداعى پوزيتسيالارىن نىعايتادى. جالپى بلوكتىڭ قۇرىلۋى بۇل ەلدەرگە قاۋىپسىزدىك، حالىقارالىق قاتىناستار جانە ايماقتىق قاقتىعىستاردى شەشۋ ماسەلەلەرىندە ءوز ساياساتىن جاقسىراق ۇيلەستىرۋگە مۇمكىندىك بەرەدى.
ەكونوميكالىق دامۋ.
تۇركى مەملەكەتتەرى اراسىنداعى ەكونوميكالىق ىنتىماقتاستىق ساۋدا، ينۆەستيتسيالار جانە بىرلەسكەن ينفراقۇرىلىمدىق جوبالار ءۇشىن جاڭا مۇمكىندىكتەر اشادى. تۇركى ەلدەرى مۇناي، گاز جانە پايدالى قازبالار سياقتى تابيعي رەسۋرستارعا باي، بۇل ولاردى الەمدىك ەكونوميكا ءۇشىن تارتىمدى سەرىكتەستەرگە اينالدىرادى. ترانسكاسپي حالىقارالىق كولىك ءدالىزى سياقتى كولىك دالىزدەرىن قۇرۋ ساۋدانىڭ وسۋىنە جانە ەلدەر اراسىنداعى لوگيستيكانى جاقسارتۋعا ىقپال ەتەدى.
مادەني بىرلىك.
تۇركى مادەنيەتىن، ءتىلىن جانە داستۇرلەرىن قايتا جاڭعىرتۋ مەن نىعايتۋ تۇركى الەمىن قۇرۋدىڭ ماڭىزدى اسپەكتىسى بولىپ تابىلادى. بۇل مادەني الماسۋدى، ءبىلىم بەرۋ باعدارلامالارىن جاقسارتۋدى جانە تاريحي مۇرانى ساقتاۋدى ىنتالاندىرادى.
تۇركى الەمىن قۇرۋدى قولدايتىن ەلدەر
تۇركى الەمىن قۇرۋ يدەياسىن بىرقاتار ەلدەر قولدايدى، ولاردىڭ كوپشىلىگى تۇركى مەملەكەتتەرىنىڭ ۇيىمىنا (تمۇ) كىرەدى. قازىرگى ۋاقىتتا وعان كىرەتىن ەلدەر:
تۇركيا – تۇركى الەمى يدەياسىن ىلگەرىلەتۋدە تاريحي كوشباسشى. تۇركيا تۇركى حالىقتارىنىڭ مادەني جانە ەكونوميكالىق بىرىگۋىنە بەلسەندى ىقپال ەتەدى.
ازەربايجان – ايماقتاعى تۇركيانىڭ ماڭىزدى وداقتاسى، ول تۇركى ەلدەرىن بايلانىستىراتىن كولىك جانە ەنەرگەتيكالىق جوبالاردا ورتالىق ءرول اتقارادى.
قازاقستان – ورتالىق ازياداعى ەڭ ءىرى مەملەكەتتەردىڭ ءبىرى، ايماقتىڭ ەكونوميكالىق جانە ساياسي پروتسەستەرىندە نەگىزگى ويىنشى.
وزبەكستان – باي تاريحى مەن مادەني مۇراسى بار قارقىندى دامىپ كەلە جاتقان ەل، ول دا تۇركى ىنتىماقتاستىعىن نىعايتۋعا مۇددەلى.
قىرعىزستان – تۇركى ەلدەرىنىڭ ينتەگراتسياسى يدەياسىن قولدايدى. قىرعىزستان سوڭعى جىلدارى ورتاق ساۋدا جانە ورتا جانە شاعىن ءوندىرىس سالاسىندا قارقىندى دامىپ كەلەدى. بۇل ەلدە ينوۆاتسيالىق دامۋ مۇمكىندىگى جوعارى، سەبەبى، قىرعىزستان تۇراقتى ەنەرگيا كوزىمەن ءوزىن‑وزى قامتاماسىز ەتۋدە.
ۆەنگريا جانە تۇرىكمەنستان سياقتى ەلدەردە تمۇ-دا باقىلاۋشى مارتەبەسى بار جانە بولاشاقتا بۇل ەلدەر «تىركى الەمىنە» قاتىسۋىن بەلسەندى تۇردە ارتتىرۋلارى مۇمكىن.
رەسەي مەن قىتايداعى تۇركى حالىقتارىمەن قارىم-قاتىناس
تۇركى الەمىن قۇرۋ ورتالىق ازيا مەن كاۆكاز ەلدەرىنىڭ اراسىندا عانا ەمەس، سونىمەن قاتار تۇركى قاۋىمداستىقتارى كوپ شوعىرلانعان ايماقتاردا دا قىزىعۋشىلىق تۋدىرادى.
ولاردىڭ اراسىندا:
- رەسەي.
رەسەيدە شامامەن 15 ميلليون تۇركىلەر تۇرادى. بۇل رەسەيدەگى حالىق سانى بويىنشا ەكىنشى ەتنيكالىق توپ بولىپ تابىلادى جانە 20 ەتنوستى قامتيدى: تاتارلار، باشقۇرتتار، ياكۋتتار، چۋۆاشتار اۆتونوميالىق ستاتۋىسى بار ۇلتتار جانە باسقا دا كوپتەگەن تۇركى حالىقتارى تۇرادى. ارينە، تۇركى الەمى رەسەيدىڭ كوپۇلتتى ەل رەتىندە ءوزىنىڭ تۇتاستىعىن جانە ءارتۇرلى ەتنيكالىق توپتار اراسىنداعى تەڭگەرىمدى ساقتاۋعا ۇمتىلاتىنىن ەسكەرەدى. بۇل رەسەيلىك تۇركىلىك حالىقتارمەن ينتەگراتسيالىق جوبالاردى جۇزەگە اسىرۋدىڭ ماڭىزدى شارتى بولىپ تابىلادى. سول سەبەپتى، رەسەيدەگى تۇركى حالىقتارىمەن تۇركى الەمىنىڭ قارىم-قاتىناسى رەسەيدىڭ مەملەكەتتىك ەگەمەندىگىن جانە ەتنيكالىق توپتاردىڭ ينتەگراتسياسىنا باعىتتالعان ىشكى ساياساتىن قۇرمەتتەۋ نەگىزىندە قۇرىلادى. تۇركى ەلدەرى بۇل حالىقتارمەن مادەني جانە ەكونوميكالىق ىنتىماقتاستىقتى ستۋدەنت الماسۋ باعدارلامالارى، بىرلەسكەن مادەني جوبالار جانە ءبىلىم بەرۋ باستامالارى ارقىلى نىعايتا الادى.
- قىتاي.
سينتسزياندا دا تۇركى حالىقتارى، اتاپ ايتقاندا, ۇيعىرلار تۇرادى. قىتايدا 14 ميلليونعا جۋىق تۇركىلىك ۇلت وكىلدەرى تۇرادى. باسىم بولىگىن ۇيعىر حالقى قۇرايدى. تۇركى الەمىنىڭ ۇيعىر حالقىمەن قارىم-قاتىناسى قىتاي ءۇشىن ساياسي تۇرعىدان سەزىمتال ماسەلە ەكەنىن ەسكەرە وتىرىپ، كۇردەلى بولادى.
تۇركى ەلدەرى قىتايمەن مۇددەلەر قاقتىعىسىنان اۋلاق بولۋعا تىرىسىپ، ساقتىقپەن ارەكەت ەتۋى مۇمكىن، ويتكەنى قىتاي كوپتەگەن ەلدەر ءۇشىن ماڭىزدى ەكونوميكالىق سەرىكتەس بولىپ تابىلادى. ارينە، اراداعى مادەني جانە گۋمانيتارلىق ىنتىماقتاستىق ىقتيمالى بەيتاراپ بولۋى مۇمكىن. ال، قىتاي ءۇشىن ۇيعىرلاردىڭ ساياسي ماسەلەلەرى ەكىنشى ورىندا تۇراتىنىن تۇركى الەمى ۇنەمى ەستە ۇستايتىن بولادى.
تۇركى الەمىنىڭ بولاشاعى قانداي؟
تۇركى الەمىن قۇرۋ جانە دامىتۋ پەرسپەكتيۆالارى بىرنەشە فاكتورلارعا بايلانىستى:
ەكونوميكالىق ىنتىماقتاستىق:
تۇركى ەلدەرى اراسىنداعى كولىك جانە ەنەرگەتيكالىق دالىزدەردى كەڭەيتۋ ارقىلى ەكونوميكالىق ءوسۋ الەۋەتى ايتارلىقتاي ارتادى. ەنەرگەتيكا، ساۋدا جانە تابيعي رەسۋرستاردى بىرلەسىپ يگەرۋ سالالارىنداعى جوبالار ماڭىزدى باعىتتارعا اينالۋى مۇمكىن.
مادەني جاڭعىرۋ:
تۇركى مادەنيەتى مەن ءتىلىنىڭ، سونىڭ ىشىندە تۇركى دياسپورالارىنىڭ قايتا وركەندەۋى ءبىرتۇتاس مادەني كەڭىستىك قالىپتاستىرۋعا ىقپال ەتەدى. ستۋدەنت الماسۋ باعدارلامالارى، ورتاق مەديا كەڭىستىكتى دامىتۋ جانە ءبىلىم بەرۋ باعدارلامالارىن جەتىلدىرۋ حالىقتار اراسىنداعى مادەني بايلانىستى كۇشەيتەدى.
گەوساياسي ءرولءى.
تۇركى الەمى ورتالىق ازيا مەن كاۆكازدا ماڭىزدى ويىنشىعا اينالۋى مۇمكىن. تۇركىلىك بىرلىك نەگىزىندە ەلدەردىڭ بىرىگۋى ايماقتىق قاۋىپسىزدىك، ەكونوميكالىق قاتىناستار جانە حالىقارالىق كەلىسسوزدەر ماسەلەلەرىندە ولاردىڭ ىقپالىن كۇشەيتۋى مۇمكىن.
كورشىلەس دەرجاۆالارمەن قارىم-قاتىناس.
تۇركى الەمىنىڭ رەسەي، قىتاي، ەۋرووداق جانە اقش سياقتى ءىرى دەرجاۆالارمەن بولاشاقتاعى قارىم-قاتىناسى مۇددەلەر تەپە-تەڭدىگىنە بايلانىستى بولادى:
ءبىر جاعىنان، تۇركى الەمى ءوز مۇشەلەرىنىڭ تاۋەلسىزدىگىن نىعايتۋعا جانە ءوزارا ىنتىماقتاستىققا ۇمتىلادى;
ەكىنشى جاعىنان، نەگىزگى سىرتقى سەرىكتەستەرمەن جاقسى قارىم-قاتىناستى ساقتاۋ ماڭىزدى بولادى.
جالپى، تۇركى الەمىنىڭ بولاشاعى قاتىسۋشىلاردىڭ ساياسي ەرىك-جىگەرىنە، ولاردىڭ ارەكەتتەرىن ۇيلەستىرۋ دەڭگەيىنە جانە ىشكى بىرلىك پەن سىرتقى قارىم-قاتىناستار اراسىنداعى تەپە-تەڭدىكتى ساقتاي بىلۋگە بايلانىستى.
تۇركى الەمىن قۇرۋداعى ىشكى جانە سىرتقى كەدەرگىلەر
تۇركى الەمىن قۇرۋدىڭ ماڭىزدىلىعىنا قاراماستان، بۇل پروتسەستىڭ ساتتىلىگىنە كەدەرگى كەلتىرەتىن ىشكى جانە سىرتقى فاكتورلار بار. بۇل كەدەرگىلەر مىنالار بولۋى مۇمكىن:
- ىشكى كەدەرگىلەر
باسىمدىقتار بويىنشا ايىرماشىلىقتار
تۇركى مەملەكەتتەرى اراسىندا ىشكى ساياسي جۇيەلەر، ەكونوميكالىق دامۋ دەڭگەيى مەن سىرتقى ساياساتتاعى باسىمدىقتار بويىنشا ايىرماشىلىقتار بار. مىسالى، تۇركيا – ناتو مۇشەسى جانە ەۋرووداقپەن جاقىن بايلانىس ورناتقان، ال تۇرىكمەنستان بەيتاراپتىق ساياساتىن ۇستانادى. مۇنداي ايىرماشىلىقتار ولاردىڭ مۇددەلەرىن ۇيلەستىرۋدە قيىندىق تۋدىرۋى مۇمكىن.
ۇلتتىق مۇددەلەردىڭ ۇستەمدىگى.
ءاربىر تۇركى ەلى ءوزىنىڭ ۇلتتىق مۇددەلەرىن ءبىرىنشى ورىنعا قويادى، بۇل ورتاق مۇددەلەر مەن ۇمتىلىستارعا كەدەرگى كەلتىرۋى مۇمكىن. مىسالى، تابيعي رەسۋرستاردى ءبولىسۋ نەمەسە كولىك دالىزدەرى بويىنشا كەلىسىمدەر جاساۋ كەزىندە ءار ەل ءوز پايداسىن ارتتىرۋعا تىرىسادى، بۇل كەيدە قايشىلىقتارعا اكەلۋى مۇمكىن.
ءتىل مەن مادەني ايىرماشىلىقتار.
تۇركى ەلدەرى مەن حالىقتارى ورتاق تاريحي جانە مادەني تامىرلارعا يە بولعانىمەن، ولار اراسىندا بەلگىلى ءبىر مادەني، تىلدىك جانە الەۋمەتتىك ايىرماشىلىقتار بار. بۇل فاكتورلار تۇركى ينتەگراتسياسىن كۇردەلەندىرۋى مۇمكىن، اسىرەسە ءبىلىم بەرۋ جانە مادەنيەت سالالارىندا.
سىرتقى كەدەرگىلەر
رەسەيدىڭ ىقپالى.
رەسەي ءۇشىن تۇركى الەمىنىڭ كۇشەيۋى ستراتەگيالىق الاڭداۋشىلىق تۋدىرادى، سەبەبى بۇل پوستكەڭەستىك كەڭىستىكتە رەسەيدىڭ ىقپالىن السىرەتۋى مۇمكىن. رەسەي ورتالىق ازيا مەن كاۆكازدا گەوساياسي، ەكونوميكالىق جانە اسكەري مۇددەلەرى بار، سوندىقتان تۇركى الەمىنىڭ قۇرىلۋىنا قارسى اسەر ەتۋى نەمەسە ونى شەكتەۋگە تىرىسۋى ىقتيمال. سونىمەن قاتار، رەسەي تۇركى حالىقتارىنىڭ ۇلتتىق سەزىمدەرىنىڭ ويانۋى رەسەيدەگى ساياسي تۇراقتىلىققا قاۋىپ ءتوندىرۋى مۇمكىن دەپ الاڭدايدى.
قىتايدىڭ پوزيتسياسى.
قىتاي سينتسزيانداعى تۇركى ۇيعىر حالقىنىڭ سەپاراتيستىك قوزعالىستارى مەن تۇركى ينتەگراتسياسىنىڭ كۇشەيۋىنە الاڭدايدى. قىتاي ءۇشىن تۇركى الەمىنىڭ نىعايۋى ونىڭ ىشكى ساياساتىنا قاۋىپ رەتىندە قارالۋى مۇمكىن. سونىمەن قاتار، قىتاي ورتالىق ازياداعى ەكونوميكالىق جانە ساياسي ىقپالىن ساقتاۋعا تىرىسادى. بىراق، تۇركى مەملەكەتتەرىمەن تىعىز بايلانىستار ونىڭ ىشكى ايماقتاعى (شىڭجانداعى) مۇددەلەرىنە كەدەرگى كەلتىرۋى ىقتيمال – سوندىقتان ساقتانادى.
حالىقارالىق قىسىم.
اقش، ەۋروپالىق وداق جانە باسقا دا ءىرى دەرجاۆالار تۇركى الەمىنىڭ قۇرىلۋى مەن دامۋىن وزدەرىنىڭ گەوساياسي مۇددەلەرى تۇرعىسىنان باعالايدى. مىسالى، كەيبىر تۇركى مەملەكەتتەرى باتىس ەلدەرىمەن ەكونوميكالىق جانە اسكەري ىنتىماقتاستىقتى دامىتۋدى قالايدى، ال بۇل تۇركى مەملەكەتتەرىنىڭ ۇيىمى شەڭبەرىندەگى ينتەگراتسيالىق پروتسەستەرگە اسەر ەتۋى مۇمكىن.
مىنە، 21‑عاسىر الەمدەگى ەڭ كونە حالىقتاردىڭ ءبىرى – تۇركىلەردىڭ الدىندا وسىنداي عالامدىق ماسەلەلەردى العا تارتۋدا. ءبىر كەزدەرى الەمدىك وزگەرىستەرگە زور ىقپال ەتكەن تۇركىلەر ەندى قايتادان ىرگەسىن بەكىتىپ، ءوز الەمىن قۇرۋدى ويلاستىرۋدا. وسى تاۋەلسىزدىك جولىندا وعان تەك ساتتىلىك تىلەيمىز.
ءبىر ءتاڭىرى جار بولىپ، بابالاردىڭ رۋحى قولداسىن ولاردى!
ءابدىراشيت باكىرۇلى
Abai.kz
