سوڭعى ۋاقىتتا دىنگە قاتىستى ماسەلەلەر ءوزىنىڭ وزەكتىلىگىمەن اسا وتكىر تاقىرىپتاردىڭ بىرىنە اينالىپ، ەلىمىزدىڭ قوعامدىق ومىرىندەگى كۇن تارتىبىندە الدىڭعى قاتاردا تۇرعانى ايقىن.

بۇگىندە ءدىني ەكسترەميزم مەن تەرروريزم الەمدىك قوعامداستىقتى قاتتى الاڭداتىپ وتىرعان ماسە­لەگە اينالدى. ارينە، زاماناۋي الەمنىڭ قاتەرىنە اينالىپ وتىرعان وسىناۋ زۇلماتتان ءبىزدىڭ ەلىمىز دە سىرت قالا الماسى انىق. ول بۇكىل قوعامنىڭ تىزە قوسىپ، كۇش بىرىكتىرۋىن قاجەت ەتەدى.بۇگىنگى كۇندە رۋحاني جاۋلاپ الۋ ءدىندى بەتپەردە رەتىندە پايدالانا وتىرىپ تەرىس يدەيالاردى جاس­تار اراسىندا بەلسەندى تاراتۋدان  كورىنىس تاۋىپ وتىرعانى جاسىرىن ەمەس. وسى ورايدا، راديكالدىق سيپاتتاعى ءدىني اعىمداردىڭ يدەو­لوگيالارى ازاماتتاردى نانىم-سەنىمىنە قاراي جىكتەۋدى، ءدىن  جولىندا جۇرگەندەردى باسقالاردان  جوعارى قويۋدى، مەملەكەتتىڭ زايىرلى قاعيداتىن قابىلداماۋدى الدىڭعى قاتارعا قويادى. ال مۇن­داي يدەولوگيانىڭ ءارتۇرلى ءدىن­دەردى ۇستاناتىن كوپ ەتنوستان تۇ­راتىن قازاقستان قوعامى ءۇشىن قانشالىقتى قاۋىپتى ەكەنى ايتپاسا دا تۇسىنىكتى. راديكالدىق سيپاتتاعى وسىنداي يدەيالار  حالىقتى ءوزىنىڭ سان عاسىرلىق باي رۋحاني مادەنيەتى مەن سالت-داستۇرىنەن باس تارتقىزا وتىرىپ، حالىقتىڭ ەتنيكالىق، ءما­دەني-رۋحاني تۇعىرىن جوعالتۋ جانە ازاماتتاردىڭ تاريحي ساناسىن شايىپ تاستاۋ ماقساتىن ۇستانادى. ەلىمىزدە بۇگىنگى كۇندە رادي­كالدىق ءدىني اعىمداردان كەلەتىن قاۋىپ-قاتەرلەردى حالىق اراسىندا كەڭىنەن ءتۇسىندىرۋ شارالارى قولعا الىنىپ جاتقانى بارشامىزعا ءمالىم.

ءدىن ادامزات تاريحىندا ىزگىلىكتىڭ قۇرالى. تەحنولوگيا مەن عىلىم دامىعان كەزدە ءدىني ەكسترەميزم دەگەن ۇعىم ءجيى قولدانىلۋدا. ءدىنىمىزدى بۇرمالاپ ءارتۇرلى جاڭالىقتاردى ەنگىزىپ، دىنىمىزدەن، تىلىمىزدەن، دىلىمىزدەن، مادەنيەتىمىزدەن، قازاقتى قازاق ەتىپ كورسەتەتىن سالت-داستۇرىمىزدەن، ۇلتتىق قۇندىلىقتارىمىزدان ايىرىپ، حالىق اراسىندا ارازدىق، تاسباۋىرلىق تۋدىرىپ، ىنتىماعىنان، بىرلىگىنەن ايىرىپ، ۇمىتتىرعىسى كەلگەنى، ءتۇرلى اعىمداردىڭ وتە بەلسەندى تۇردە جۇمىس ىستەپ  جاتقاندىعى – وسىنىڭ دالەلى. سونىمەن قاتار،  كوپتەگەن ءدىني اعىمداردىڭ پايدا بولۋىنا بايلانىستى، قوعامدا كەرى ساياسي ۇعىمداردىڭ پايدا بولۋى، ادامنىڭ سانا سەزىمىن ۋلايتىن، الەمدىك دىندەردىڭ اتىن جامىلىپ تەرىس باعىت بەرەتىن ءدىني سەكتالاردىڭ ەكسترەمالدى تۇردە قاپتاۋى حالىققا زالالىن تيگىزۋدە. تەرروريزمگە جانە ەكسترەميزمگە قارسى تۇرۋ – بۇل الەمدە قۇقىق پەن ءتارتىپتى قامتاماسىز ەتۋدىڭ ماڭىزدى باعىتى.  جالپى ەكسترەميزم  ماسەلەسى، ونىڭ ءتۇرلى كورىنىستەرىندە، الەم بويىنشا وزەكتى تاقىرىپقا اينالىپ وتىر. الەمدىك تاجىريبەدە  ەكسترەميزم الەۋمەتتىك، ەكونوميكالىق، ساياسي جانە باسقا دا وزەكتى ماسەلەلەردى شەشۋ بارىسىندا ءاربىر قوعامدا، مەملەكەتتە جاندانىپ كەلە جاتقانى جاسىرىن ەمەس. ءدىني ەكسترەميزم – ءدىني ءفاناتيزمنىڭ شەكتەن شىققان ءتۇرى. كەز كەلگەن ەكسترەميزمنىڭ ءمانى – ولاردىڭ پىكىرلەرىنە قوسىلماعاندارعا زورلىق-زومبىلىقتارىن كورسەتۋ. «ءدىني ەكسترەميزم»  الەمدى وزدەرىنىڭ  شەكتەن شىققان كوزقاراستارىنا سايكەس قايتا قۇرۋعا ۇمتىلادى.  ول – تەرروريستىك ءىس-ارەكەتتەردىڭ تۋىنداۋىنا سەبەپ بولاتىن ساياسي قۇرال. جاھاندانۋ زامانىندا «ءدىني ەكسترەميزم» قاناتىن كەڭگە جايىپ، حالىقارالىق دەڭگەيگە جەتىپ وتىر.  قازىرگى ۋاقىتتا حالىقارالىق ەكسترەميزم جانە تەرروريزممەن ءتيىمدى كۇرەسۋ ءۇشىن الەمدىك قوعامداستىقتارمەن بىرىگە وتىرىپ جان-جاقتى كۇشەيتۋ قاجەت دەپ ويلايمىن.

ءدىن قوعامدىق سانانىڭ فورماسى رەتىندە قوعام مەن ادام ومىرىندە، حالىقتىڭ مادەنيەتى مەن داستۇرىندە ەلەۋلى ءرول اتقارادى. ءدىن – وركەنيەتتى ادامزات تاريحىندا كونە داۋىردەن ورىن العان رۋحاني قۇبىلىس. ەلىمىزدە «ەكسترەميزمگە قارسى ءىس-قيمىل تۋرالى» زاڭنىڭ 10-بابىندا: «قازاقستان رەسپۋبليكاسى مەملەكەتتىك ورگاندارىمەن جانە حالىقارالىق ۇيىمدارمەن ەكسترەميزمنىڭ الدىن الۋ، انىقتاۋ جانە جولىن كەسۋ سالاسىنداعى ءوزارا ءىس-قيمىلى» دەپ اتالادى.  بۇدان  ەلىمىز ەكسترەميزم مەن تەرروريزمگە قارسى باسقا مەملەكەتتەرمەن بىرىگىپ كۇرەسۋگە دايىن ەكەندىگىن اڭعارۋعا بولادى. تاۋەلسىزدىك العالى ەڭ ءىرى جەڭىسىمىز بەن ۇلكەن جەتىستىكتىگىمىز – ول ەلىمىزدە ءدىني نانىم-سەنىم بوستاندىعىنىڭ، ءدىني ەركىندىكتىڭ تولىق بەكۋى، ونىڭ ىشىندە يسلام اتا ءدىنىمىزدىڭ وركەندەۋى، حالىقتىڭ اتەيستىك ومىردەن كەيىن ءوز دىنىمەن قايتا ەركىن قاۋىشۋى دەسەك، ارتىق ايتقاندىق بولماس. قانشا عاسىرلار ءوتىپ، قانشا قوعامدىق فورماتسيالار وزگەرسە دە، ءدىني قۇندىلىقتار، ۇلتتىق قۇندىلىقتار، سالت-ءداستۇر مەن ادەت-عۇرىپ وزگەرمەيدى. اتا-بابالارىمىزدان قالعان ءداستۇرلى يسلام ءدىنىمىزدى، مادەنيەتى­مىزدىڭ ۇرپاقتان-ۇرپاققا وزگەرىسسىز جەتكىزىپ وتىرۋ – جاستارىمىزدىڭ ەل ال­دىن­داعى، مەملەكەت الدىنداعى باستى مىندەتى.جاھاندانۋ داۋىرىندە سول تابيعي ساباقتاستىققا جات اعىم وكىلدەرى تاراپىنان كەرى ارەكەتتەر ورىن الماس ءۇشىن بىرىگە كۇرەسۋ، اتاپ ايتقاندا اعارتۋشىلىق جۇمىستارعا ەرەكشە كوڭىل بولگەن ءجون. ءدىني راديكاليزمگە قارسى كۇرەستىڭ بىردەن-ءبىر  قۇرالى — ءدىني اعارتۋشىلىق جۇمىستارىن كوتەرۋ، ءدىني ۇگىت-ناسيحاتتى دۇرىس  جۇرگىزۋ. ءوز ءدىنىن تەرەڭ بىلەتىن ادام ەشقاشان دا ەكسترەميستەردىڭ قولشوقپارى بولمايتىنى، ولاردىڭ تورىنا وڭاي تۇسپەيتىنى بەلگىلى. Əرينە، ءدىني ەكسترەميزمگە قارسى كەز كەلگەن كۇرەس – جالپى دىنگە قارسى پرولەتارلىق كۇرەسكە جəنە ناۋقانعا اينالماي، اۋقىمدى ءəرى جۇيەلى تۇردە ءجۇرۋى قاجەت دپ ەسەپتەيمىن.

ابزەلبەك شىنار

*ماتەريال الماتى قالاسى ءدىن ىستەرى جونىندەگى باسقارماسىمەن ۇيىمداستىرىلعان بايقاۋعا قاتىسۋ ماقساتىندا دايىندالعان

Abai.kz