بالا ەس بىلە باستاعاننان باستاپ ونىڭ اقىل-ويىنىڭ تەز دامۋى ءۇشىن وعان ەرتەك ايتىپ بەرىپ، ءسوز-سويلەمدەردى ۇيرەتەمىز ءارى ارىپتەر مەن سانداردى تەز يگەرۋىنە مۇددەلى بولامىز. ول ءۇشىن ەڭ قولايلى ءارى وڭاي جولدارمەن ءارىپ ۇيرەتەتىن الىپپە وقۋلىقتاردى ىزدەپ، كىتاپحانالارعا بارامىز. ىزدەيمىز... تاپپايمىز. تاپساق تا كوڭىلىمىزدەن شىقپاي جاتادى. بالا تاربيەسىندەگى، مىنە، سونداي ءبىر جۇيەگە تۇسپەگەن «مەكتەپ الدى توپتارىنىڭ الىپپەسىن» قۇراستىرۋدىڭ جۇيەسىن مىناداي عىلىمي نەگىزگە سۇيەنە وتىرىپ جاساقتاۋعا بولادى.

   قازاق تىلىندەگى دىبىستاردىڭ داۋىستى دىبىستار مەن داۋىسسىز دىبىستاردان قۇرام تاباتىندىعىن ءبارىمىز دە بىلەمىز. الايدا ولاردىڭ ءبىر-بىرىمەن ۇيلەسۋ نەمەسە ۇيلەسپەۋ زاڭدىلىعىن ەكىنىڭ ءبىرى بىلە بەرمەيدى. ءبىز ءدال وسى قازاق ءتىلىنىڭ داۋىستى دىبىستارى مەن داۋىسسىز دىبىستارىنىڭ ۇيلەسۋ زاڭدىلىعىنا نەگىزدەلە وتىرىپ، «قازاق ءتىلىنىڭ داۋىستى دىبىستارى مەن داۋىسسىز دىبىستارىنىڭ ۇيلەسىمدىلىك كەستەسىن» جاساپ وتىرمىز(سۋرەتتە).

بالا ەس بىلە باستاعاننان باستاپ ونىڭ اقىل-ويىنىڭ تەز دامۋى ءۇشىن وعان ەرتەك ايتىپ بەرىپ، ءسوز-سويلەمدەردى ۇيرەتەمىز ءارى ارىپتەر مەن سانداردى تەز يگەرۋىنە مۇددەلى بولامىز. ول ءۇشىن ەڭ قولايلى ءارى وڭاي جولدارمەن ءارىپ ۇيرەتەتىن الىپپە وقۋلىقتاردى ىزدەپ، كىتاپحانالارعا بارامىز. ىزدەيمىز... تاپپايمىز. تاپساق تا كوڭىلىمىزدەن شىقپاي جاتادى. بالا تاربيەسىندەگى، مىنە، سونداي ءبىر جۇيەگە تۇسپەگەن «مەكتەپ الدى توپتارىنىڭ الىپپەسىن» قۇراستىرۋدىڭ جۇيەسىن مىناداي عىلىمي نەگىزگە سۇيەنە وتىرىپ جاساقتاۋعا بولادى.

   قازاق تىلىندەگى دىبىستاردىڭ داۋىستى دىبىستار مەن داۋىسسىز دىبىستاردان قۇرام تاباتىندىعىن ءبارىمىز دە بىلەمىز. الايدا ولاردىڭ ءبىر-بىرىمەن ۇيلەسۋ نەمەسە ۇيلەسپەۋ زاڭدىلىعىن ەكىنىڭ ءبىرى بىلە بەرمەيدى. ءبىز ءدال وسى قازاق ءتىلىنىڭ داۋىستى دىبىستارى مەن داۋىسسىز دىبىستارىنىڭ ۇيلەسۋ زاڭدىلىعىنا نەگىزدەلە وتىرىپ، «قازاق ءتىلىنىڭ داۋىستى دىبىستارى مەن داۋىسسىز دىبىستارىنىڭ ۇيلەسىمدىلىك كەستەسىن» جاساپ وتىرمىز(سۋرەتتە).

بۇل كەستەدە قازاق ءتىلىنىڭ ن، ل، ز، ر قاتارلى داۋىسسىز دىبىستارى داۋىستى دىبىستارىمەن 8 رەتتەن، س، ش، ي، م قاتارلى داۋىسسىز دىبىستارى داۋىستى دىبىستارىمەن 7 رەتتەن، پ، ت، ڭ قاتارلى داۋىسسىز دىبىستارى 6 رەتتەن، ق 4 رەت، ك 3 رەت، ج 2 رەت، ع، ب، د، گ قاتارلى داۋىسسىز دىبىستار داۋىستى دىبىستارىمەن سول دىبىستاردىڭ وقىلۋى نەگىزىندە ءبىر-ءبىر رەتتەن ۇيلەسەدى. ال داۋىستى دىبىستاردىڭ داۋىسسىز دىبىستارىمەن ۇيلەسۋ رەت ءتارتىبىن تومەنگى كورسەتكىشتەردەن كورۋگە بولادى. ى داۋىستى دىبىسى داۋىسسىز دىبىستارمەن 15 رەت، ە 12 رەت، ا، و، ءو قاتارلى داۋىستى دىبىستار 12 رەتتەن، ءى، ءا قاتارلى دىبىستار 9 رەتتەن، ءۇ 8 رەت، ۇ 7 رەت ۇيلەسەدى. ءبىز بۇل ارادا «قازاق ءتىلىنىڭ داۋىستى دىبىستارى مەن داۋىسسىز دىبىستارىنىڭ ۇيلەسىمدىلىك كەستەسىنەن» قازاق ءتىلىنىڭ داۋىستى دىبىستارى مەن داۋىسسىز دىبىستارىنىڭ ءوزارا بىرىگىپ ماعنا تۋدىرۋداعى بەلسەندىلىگىن بايقاپ وتىرمىز. سوندا بۇل جەردەن شىعاتىن قورىتىندى - داۋىسسىز دىبىستاردىڭ ىشىندەگى ەڭ بەلسەندىلەرى ن، ل، ز، ر قاتارلى دىبىستار بولسا، ەڭ ناراۋلارى ع، ب، د، گ قاتارلى داۋىسسىز دىبىستار بولىپ شىعادى. ال داۋىستى دىبىستاردىڭ ەڭ بەلسەندىسى ى بولسا، ەڭ ناراۋى ۇ بولىپ تابىلادى. ءسويتىپ ءبىز داۋىستى دىبىستار مەن داۋىسسىز دىبىستاردىڭ ۇيلەسىمدىلىك كەستەسىندەگى ولاردىڭ بەلسەندىلىك رەتىنە قاراي وتىرىپ «مەكتەپ الدى دايىندىق توبىنىڭ الىپپەسىن» قۇراستىرىپ شىعۋىمىزعا بولادى. بۇل جونىندە وقۋ-ادىستەمەلىك جوبا-پىكىرىم دايىن تۇر. ءبىر قىزىعى، بۇل وقۋ-ادىستەمەلىك جوبانى باسقا ۇلتتاردىڭ قازاق ءتىلىن العاشقى قادامدا مەڭگەرۋى ءۇشىن دە كادەگە جاراتۋعا بولادى.

مۇندا ەڭ الدىمەن داۋىستى دىبىستاردى جوعارىداعى كەستەدە كورسەتىلگەن ولاردىڭ داۋىسسىز دىبىستارمەن سايكەسۋ رەتىنە قاراي وقىتۋىمىز كەرەك. داۋىستى دىبىستاردى وقىتۋ بارىسىندا دايىندىق توبىنىڭ وقۋشىلارىنا دىبىستىڭ نە ەكەندىگىن ۇعىندىرۋ ارقىلى ولاردى وقۋعا جانە جازۋعا جاتتىعۋعا العاشقى قادامدا دايىنداۋعا بولادى. ودان كەيىن بارىپ كەستەدەگى تىك باعانداعى داۋىسسىز دىبىستاردى وقىتۋ بارىسىندا دايىندىق توبىنىڭ وقۋشىلارىنا ەكى دىبىستان قۇرالعان ءتۇبىر سوزدەردى قوسىپ وقۋدى بىرتە-بىرتە جالعاستىرۋ كەرەك. بۇندا ءاربىر ارىپكە 2 ساعاتتان ساعات بولەتىن بولساق، وندا وقۋشى قازاق ءتىلىنىڭ الىپپەسىن 56 ساعاتتا نەمەسە ءبىر نەمەسە ەكى اي ىشىندە تولىق مەڭگەرە الادى دا، قاراپايىم سوزدەردى تەز ارادا وقۋىنا جول اشىلادى. ءسويتىپ بۇل وقۋ-ادىستەمەلىك قۇرال مەكتەپ الدى دايىندىق توبىنىڭ وقۋشىلارى الىپپەنى تەز ءارى جۇيەلى مەڭگەرەتىن ءتيىمدى وقۋلىق بولىپ تابىلادى. بۇل وقۋ-ادىستەمەلىك الىپپە قازىر مەنىڭ قولىمدا ءاربىر ءارىپتى ءتورت باسقىش بويىنشا وقىتۋ نەگىزىندە قۇراستىرىلىپ دايىن تۇر.

ءبىز بۇل ارادا ەلىمىز ەگەنمەندىك العالى 20 جىلدان استام ۋاقىت بولسا دا «قازاقتىڭ ۇلتىق ءالىپبيىنىڭ» ءالى كۇنگە دەيىن مۇلدە جوق ەكەندىگىن تولىق مويىنداۋىمىز كەرەك. ءبىزدىڭ قازىرگى قولدانىپ جۇرگەن ء«الىپبيىمىز» ورىس ءالىپبيىنىڭ ءدال ءوزى. ويتكەنى ءبىز قازىرگى كەزدە بالا باقشا جانە باستاۋىش مەكتەپتەردە قولدانىپ وتىرعان الىپپە جانە انا ءتىلى وقۋلىقتارىندا ورىستىڭ ە، يا، يۋ، Ë قاتارلى داۋىستى دىبىستارى مەن B, شش، ي، چ، تس، ف، ، قاتارلى قازاق ءتىلىنىڭ دىبىستارىمەن جۇز قايناسا دا سورپاسى قوسىلمايتىن داۋىسسىز دىبىستارىن الىپبيىمىزگە تىقپالاپ كىرگىزىپ، بالالاردىڭ باسىن قاتىرىپ وتىرمىز. سول ارقىلى ۇرپاقتارىمىزدىڭ ءتىلى شۇبارلانىپ، ءدىلى دىمكاستانىپ، ولار قازاقتىڭ قازاق تەكتى جالپاق تىلىندە سويلەۋ مانەرىن ۇمىتىپ بارادى. سوندىقتان ءبىز 2025 جىلى لاتىن الىپبيىنە كوشەمىز دەگەن كولگىرسۋگە كوز ساتىپ قاراپ وتىرماي، بولاشاقتا قاي دىبىستىق تاڭباعا كوشسەك تە ءدال قازىرگى تاڭدا قولدانىستا جۇرگەن - ۇلتىق دىبىستىق بەلگىلەرىمىزگە تىقپالانىپ كىرگىزىلگەن ورىس ءتىلىنىڭ دىبىستارىن قوسقاندا 42 ءارىپ بولاتىن ء«دۇبارا ءالىپبيدى» قازاقتىڭ 28 دىبىستى ۇلتتىق الىپبيىنە اينالدىرۋعا كۇش سالۋىمىز كەرەك. سول ارقىلى قازاق ءتىلىنىڭ ەملە - جازۋ ەرەجەسىن تۇراقتاندىرىپ الۋىمىز ءتيىس. ويتپەگەندە «ۇلتىق ءالىپبيى» جوق دۇنيەدەگى بىردەن-ءبىر ەگەمەندى ەل بولىپ كەلە جاتقان تاريحىمىز كۇننەن-كۇنگە ۇزارا بەرەدى دە، ۇرپاق الدىنداعى جاۋاپكەرشىلىگىمىز جوعالىپ، باسقا ۇلتار مەن ەلدەر الدىنداعى بەدەلىمىز كۇن وتكەن سايىن قۇلدىراي بەرەدى. ءبىز «ماڭگىلىك ەل» بولامىز دەيدى ەكەنبىز، ەڭ الدىمەن انا ءتىلىمىزدىڭ تۇعىرناماسى بولاتىن «ماڭگىلىك ۇلتتىق ءالىپبيىمىزدى» جاساپ الۋىمىزعا تۋرا كەلەدى. «ۇلتتىق ءالىپبيىمىز» دۇنيەگە كەلمەي تۇرىپ ءتىل ماسەلەسىنە مۇلدە نۇكتە قويۋعا بولمايدى. ولاي بولماعاندا «قازاقستان جولى – 2050: بءىر ماقسات، بءىر مءۇددە، بءىر بولاشاق» باعدارلاماسى بوس سوزگە اينالىپ قالادى. قىسقاسى، ءبىزدىڭ قازاق ءتىلى ماسەلەسىندەگى تالاس-تارتىسىمىز «ۇلتتىق ءالىپبيىمىزدى» ءساتتى تۇردە قالىپتاستىرماي تۇرىپ ءبىر ساتتە دامىل تاپپاق ەمەس. 

abai.kz