س. تورايعىروۆ اتىنداعى پاۆلودار مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتى، ءماشھۇرتانۋ عىلىمي - پراكتيكالىق ورتالىعى، ۇزدىك عالىم (2008).،  ف.ع.د.، قازاق فيلولوگيا كافەدراسىنىڭ پروفەسسورى، الەۋمەتتىك عىلىمدار اكادەمياسىنىڭ اكادەميگى، جوو ۇزدىك وقىتۋشى گرانتىنىڭ يەگەرى، ش.ءۋاليحانوۆ اتىنداعى مەملەكەتتىك سىيلىقتىڭ يەگەرى، ت.ب.

«ەتنومادەنيەت» ءسوزىنىڭ ەتيمولوگياسىن ەكىگە ءبولىپ قاراستىرامىز. «ەتنوس» - تاريحي قالىپتاسقان ەتنيكالىق قاۋىمداستىق - تايپا، حالىق، ۇلت. «ەتنو» كۇردەلى ءسوزدىڭ ءبىرىنشى بولىگى ماعىناسى حالىققا بايلانىستى: ەتنوگەوگرافيا، ەتنودەموگرافيا، ەتنومادەنيەت، ەتنولينگۆيستيكا، ەتنوپەداگوگيكا، ەتنوتىلدىك، ەتنوالەۋمەتتىك، ەتنومىنەز - قۇلىق ايقىندالادى. ەتنومادەنيەت - ەتنوگرافيانىڭ قۇرامداس بولىگى بولىپ تابىلادى. ەتنوگرافيا - بەلگىلى ءبىر حالىقتىڭ ەتنوگەنەزىن، زاتتىق، رۋحاني مادەنيەتىن، تۇرمىس - سالت، ادەت - عۇرىپ ەرەكشەلىكتەرىن زەرتتەيتىن عىلىم. اكادەميك ءا. قايداروۆتىڭ: «زەرتتەۋ ماقساتىنا بايلانىستى قازاقتى «ەتنوس» دەپ قاراۋداعى ماقسات - ونى تومەندەتۋ ەمەس، قايتا ونىڭ باسىپ وتكەن ۇزاق تا ساتىلى دامۋ جولىن (رەتروسپەكتيۆتى باعىتتا) سارالاي ءتۇسۋدىڭ، تاريحي ەتنوتۇلعا رەتىندە تانۋدىڭ بىردەن - ءبىر دۇرىس جولى، كەپىلدىگى» - دەگەن ءسوزى زەرتتەۋدىڭ باعىتى دۇرىس ەكەندىگىن كورسەتسە كەرەك [1, 11].

س. تورايعىروۆ اتىنداعى پاۆلودار مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتى، ءماشھۇرتانۋ عىلىمي - پراكتيكالىق ورتالىعى، ۇزدىك عالىم (2008).،  ف.ع.د.، قازاق فيلولوگيا كافەدراسىنىڭ پروفەسسورى، الەۋمەتتىك عىلىمدار اكادەمياسىنىڭ اكادەميگى، جوو ۇزدىك وقىتۋشى گرانتىنىڭ يەگەرى، ش.ءۋاليحانوۆ اتىنداعى مەملەكەتتىك سىيلىقتىڭ يەگەرى، ت.ب.

«ەتنومادەنيەت» ءسوزىنىڭ ەتيمولوگياسىن ەكىگە ءبولىپ قاراستىرامىز. «ەتنوس» - تاريحي قالىپتاسقان ەتنيكالىق قاۋىمداستىق - تايپا، حالىق، ۇلت. «ەتنو» كۇردەلى ءسوزدىڭ ءبىرىنشى بولىگى ماعىناسى حالىققا بايلانىستى: ەتنوگەوگرافيا، ەتنودەموگرافيا، ەتنومادەنيەت، ەتنولينگۆيستيكا، ەتنوپەداگوگيكا، ەتنوتىلدىك، ەتنوالەۋمەتتىك، ەتنومىنەز - قۇلىق ايقىندالادى. ەتنومادەنيەت - ەتنوگرافيانىڭ قۇرامداس بولىگى بولىپ تابىلادى. ەتنوگرافيا - بەلگىلى ءبىر حالىقتىڭ ەتنوگەنەزىن، زاتتىق، رۋحاني مادەنيەتىن، تۇرمىس - سالت، ادەت - عۇرىپ ەرەكشەلىكتەرىن زەرتتەيتىن عىلىم. اكادەميك ءا. قايداروۆتىڭ: «زەرتتەۋ ماقساتىنا بايلانىستى قازاقتى «ەتنوس» دەپ قاراۋداعى ماقسات - ونى تومەندەتۋ ەمەس، قايتا ونىڭ باسىپ وتكەن ۇزاق تا ساتىلى دامۋ جولىن (رەتروسپەكتيۆتى باعىتتا) سارالاي ءتۇسۋدىڭ، تاريحي ەتنوتۇلعا رەتىندە تانۋدىڭ بىردەن - ءبىر دۇرىس جولى، كەپىلدىگى» - دەگەن ءسوزى زەرتتەۋدىڭ باعىتى دۇرىس ەكەندىگىن كورسەتسە كەرەك [1, 11].

ەكىنشى كومپونەنتى «مادەنيەت» اراب تىلىندەگى «مۋدۋن» ءسوزى ءبىزدىڭ تۇسىنىگىمىزدەگى «قالا» ماعىناسىن بەرسە، «مەدەني» - «قالا تۇرعىنى» دەگەن ۇعىمدى مەڭزەيدى. وسىدان «مادەنيەت» دەگەن ءسوز پايدا بولعان. سوزدىكتەردە بۇل سوزگە دۇرىس انىقتاما بەرمەگەن. مادەنيەت ورتا عاسىرلىق مۇسىلمان مادەنيەتىنىڭ وركەندەۋ كەزەڭىندە قالىپتاسقان تۇسىنىكپەن بايلانىستى. قازاقتار حح عاسىرعا دەيىن «مادەنيەت» ءسوزىن قولدانبادى. بىراق، «مادەنيەت» تەرمينىنىڭ ورنىنا ادەت - عۇرىپ نورمالارىنىڭ ەرەجەسى رەتىندەگى كورسەتكىشى بولىپ تابىلاتىن باسقا سينونيمدەر قولدانىلدى. مىسالى: ولگەنىڭشە ءوزىڭدى تاربيەلەپ باعايىن (قامبار باتىر، 339). تاربيە، ادەت-عۇرىپ (ش. ءۋاليحانوۆ), ءداستۇر (ى. التىنسارين), حيكمەت، عيبادات، يمان، عىلىم سوزدەرىن (ا.قۇنانباەۆ) پايدالانعان.

مادەنيەت وسى ماعىناسىندا ەۋروپانىڭ الەۋمەتتىك ويشىلدارىنىڭ ءسوز قولدانۋ اينالىمىنا حVIII عاسىردا ەندى، دەگەنمەن «مادەنيەت» دەگەن ۇعىم تۋرالى تۇسىنىكتەرى ەرتەرەك قالىپتاستى. اعارتۋشىلاردىڭ كوزقاراسى بويىنشا «مادەنيەت» «اقىل - وي» دەگەندى ءبىلدىردى. دجامباتتيست ۆيكو (1689 - 1744), يوگانن گوتفريد گەردەر (1744 - 1803), شارل لۋي مونتەسكە (1689 - 1755), جان جاك رۋسسو (1712 - 1778) «مادەنيەت» قوعامدىق ورىندارداعى تارتىپتە جانە ساياسي مەكەمەلەردە «اقىل - وي» رەتىندە ايقىندالادى دەپ ەسەپتەدى. ول، عىلىم مەن ونەر جەتىستىگىمەن ولشەنەدى دەيدى. مادەنيەتتىڭ ماقساتى مەن جوعارعى اقىل - وي ءبىر - بىرىمەن ساي كەلەدى: ول - ادامداردى باقىتتى ەتۋ. بۇل مادەنيەتتىڭ كونتسەپتسياسى بولدى - ەۆدەمونيكالىق[1] دەگەن اتپەن اتالدى. حIح عاسىردىڭ ەكىنشى جارتىسىندا «مادەنيەت» دەگەن ۇعىم عىلىمي تەرمينگە اينالدى. ول قوعامنىڭ جوعارعى دامۋى دەگەن قاعيدادان ارىلادى. ەندى «مادەنيەت» - «وركەنيەت» جانە «قوعامدىق - ەكونوميكالىق فورماتسيا»، «جاھاندانۋ» دەگەن ۇعىمدارمەن تۇيىسەدى. ءسويتىپ، «مادەنيەت» پەن «وركەنيەت» ۇعىمى قاتار قولدانىلىپ كەلدى. «قوعامدىق - ەكونوميكالىق فورماتسيانى» عىلىمي اينالىمعا ەنگىزگەن كارل ماركس (1818 - 1883). ول تاريحتى ماتەرياليستىك تۇرعىدان ءتۇسىنۋ نەگىزىن قالادى. كوپتەگەن جىلدار بويى «مادەنيەت» پەن «وركەنيەت» اراسى بىرلىكتە قارالىپ ءجۇردى. تەك قانا العاش رەت نەمىس فيلوسوفى يممانۋيل كانت (1724 - 1804) شەكاراسىن سالدى. باسقا نەمىس فيلوسوفى وسۆالد شپەنگلەر (1880 - 1936) بۇل ەكى ۇعىمدى ءتىپتى ءبىر - بىرىنە قاراما - قارسى قويدى. حح عاسىردا «مادەنيەت» تۋرالى عىلىمي تاڭدانىس مۇلدەم جويىلادى. رومانتيكالىق بەينە «مادەنيەتكە» وتە سيرەك شىعارماشىلىق ءنار قوسادى. رۋحاني تۇسىنىك جونىندەگى ماڭىزىن ارتتىرا تۇسەدى. ونى كۇندەلىكتى تۇرمىس نورمالارىنان ارشىپ الادى. فرانتسۋز فيلوسوفى جان پول سارتر (1905 - 1980): «مادەنيەت ەشكىمدى، ەشنارسەنى قۇتقارمايدى جانە اقتامايدى. ول - ادام قولىمەن جاسالادى، ودان ول  ءوزىنىڭ بەينەسىن ىزدەيدى، ءوزىن تانيدى، تەك قانا وسىنداي قيىن اينادان عانا ول ءوزىنىڭ بەتىن كورە الاتىن مۇمكىندىككە يە بولا الادى» - دەگەن  [2, 12]. سونىمەن «مادەنيەت» تۋرالى ناقتى انىقتاما جوقتىڭ قاسى. بۇل «مادەنيەتتىڭ» كوپ ماعىنالىعىن بىلدىرسە كەرەك. زەرتتەۋشىلەردىڭ باعاسى بويىنشا «مادەنيەتتىڭ» مىڭعا جۋىق انىقتاماسى بار ەكەن. قازىرگى زامانعى مادەنيەتتە: تەحنولوگيا، شىعارماشىلىق، قۇندى كونتسەپتسيالىق مادەنيەت تارالعان. تەحنولوگيالىق كوزقاراس بويىنشا كەلسەك، مادەنيەت قوعامدىق ءومىردىڭ ءوندىرىس سالاسىن جانە قايتا ءوندىرۋدىڭ بەلگىلى ءبىر دەڭگەيىن انىقتايدى. شىعارماشىلىق كونتسەپتسيا مادەنيەتتى ادام تىرشىلىگىنىڭ ناتيجەسى مەن ءومىر ءسۇرۋ ءتاسىلى رەتىندە جالپى قوعامدىق قوزعالىستىڭ كورسەتكىشى. قۇندى (اكسيولوگيالىق) كونتسەپتسيا مادەنيەتى ءومىر ءسۇرۋ مودەلىنىڭ كىرشىكسىز ماڭىزىن ەرەكشە اتايدى - قوعامداعى ورنىن انىقتايدى ال مادەنيەت ونداعى تولىقتىرۋشى، دەم بەرۋشى رەتىندە سونى ىسكە، شىنعا اسىرۋشى بولىپ تابىلادى. «مادەنيەت» ۇعىمى تۋرالى فيلوسوفيالىق سوزدىكتە بىلاي دەپ انىقتاما بەرگەن: يستوريچەسكي وپرەدەلەننىي ۋروۆەن رازۆيتيا وبششەستۆا، تۆورچەسكيح سيل ي سپوسوبنوستەي چەلوۆەكا، ا تاكجە ۆ سوزداۆاەمىح يمي ماتەريالنىح ي دۋحوۆنىح تسەننوستياح [3, 292-293]. سوندىقتان دا مادەنيەت الەمى، كەز كەلگەن زاتتى نەمەسە قۇبىلىستى - تابيعاتتىڭ سىرتقى كۇشىنىڭ اسەرى ەمەس، ادامداردىڭ وزدەرىنىڭ  ارەكەتىنىڭ ناتيجەسى دەپ بىلەدى، تابيعاتتىڭ بەرگەنىن تەك قانا جەتىلدىرۋگە باعىتتايدى، جاڭعىرتادى.

قازاقتىڭ ۇلتتىق مادەنيەتى تۋرالى ءبىرىنشى رەت ا.بايتۇرسىنوۆ «تۇركىتانۋشىلاردىڭ ءبىرىنشى سەزىندە» (باكۋ، 1926) جىلى ستەنوگرافيالىق ەسەبىندە جان - جاقتى اشىپ كورسەتتى. ول: «كوپتەگەن زاتتار ولاردىڭ (ەۋروپا مادەنيەتى - ا.ق.) جوعارعى مادەنيەتتى تۇرمىسى، زاتتىق مادەنيەتى سياقتى رۋحاني مادەنيەتى دە ءبىزدىڭ حالىققا ءالى جەتپەيدى» - دەيدى [4, 424].               م.اۋەزوۆ: «ول كۇندە مادەنيەت جوق، ونىڭ ۇستىنە ءىسلام ءدىنى ەسكىلىكتىڭ بارلىق بەلگىسىمەن قاتتى الىستى» - دەپ جازدى (1927) [5, 19]. م. اۋەزوۆ ۇلتتىق مادەنيەتتىڭ ورنىنا «باياعى باعزى زامان ەسكىلىكتەرى» تىركەسىن، م. جۇماباەۆ: «تاربيە»، «ىزگى قۇلىق»، «ادەت» بالاماسىن قولدانادى. «مادەنيەت» ءسوزى «كۋلتۋرا» - لاتىن تىلىندە «جەردى وڭدەۋ»، «تابىنۋ» دەگەن ۇعىمدى بەرگەن. كوشپەلى تۇركى مادەنيەتىنىڭ ايعاعىنداي بولعان زاتتىق، رۋحاني مادەنيەتتىڭ ناقتى كورىنىستەرى جەر جىرتۋ، ەگىن ەگۋ سياقتى، مىس بالقىتۋ، باۋ - باقشا مادەنيەتىنىڭ تۇرلەرى، حالىق كۇنتىزبەسى اۋىز ادەبيەتىندە، تاريحي جىرلار لەكسيكاسىندا جاقسى ساقتالعان [6, 7]. مىسالى: «الپامىس»، «قوبىلاندى: جىرىنداعى: قۇستىڭ ءجۇنى مامىق - تى، ارپا, بيداي قابىقتى; كولدەنەڭ جاتقان اڭعاردى جەروشاق قۇرلى كورمەدى; شالا - پۇلا ءپىسىرىپ، موسىدان الىپ ءتۇسىرىپ; ديحان ەككەن ەگىندى, ەسەن السا تەگەن - ءدى; ءبىر اعاشتىڭ باسىندا كوگەرتپەدىڭ ەكى الما; ءبىر تابا پىسكەن ناندى الىپ، بالاعا ناندى بەرمەككە;  جەم قويادى شوبىمەن، ەشبىرىن شۇبار جەمەدى; بازارى پىشاق بالداقى، ءناسىلىڭ سەنىڭ قالماقى; جاڭى پىسكەن شيەدەي, كورگەنىڭ ءىشى كۇيەدى; كىشى بەسىن بولعاندا; ناۋرىزدان سوڭعى جازدايمىن; التىن تەڭگە اتتىرىپ، تەڭگەنى اتىپ تۇسىرگەن; اۋليەگە ات ايتىپ، قوراسىنعا قوي ايتىپ; جازعان حاتتى كورسە دەپ، تاسقا قالام باسادى; عايىپ يرەن قىرىق شىلتەن بالانى قولداپ دەمەدى;  ءالىپ تاڭبا قىپشاقتىڭ، اتاعى وزعان الاشتان; «كوكپار» شاۋىپ كۇنىگە، قىز ويناعىن قىپ جاتىر ت.ب. قكبس جىرى تۆەريتين نۇسقاسىندا: پوپروسيل ون مات ودناجدى دليا نەگو كۋرماچ* سگوتوۆيت. تا، بەز سلوۆ يسپولنيۆ پروسبۋ، پوزۆالا ەگو پوكۋشات [7, 52]. تال بويىنان تارىداي ءمىن تابا الماي («قىز جىبەك» جىرى) ت.ب. *كۋرماچ - جارەنايا پشەنيتسا، پروسو - دەپ انىقتاما بەرگەن.

قكبس جىرىن ەڭ كونە جىردىڭ ءبىرى دەپ ەسەپتەسەك، ونداعى كەزدەسەتىن «بيداي» ءسوزى كوشپەندىلەردە مال شارۋاشىلىعىمەن قاتار ەگىن شارۋاشىلىعىنىڭ دا ەرتە زاماننان دامىعانىن كورسەتەدى. «قىز جىبەك» جىرى تۋرالى دا وسىنى ايتۋعا بولادى. س.ە. تولىبەكوۆ: «پروگرەسس ۆ زەملەدەلي بىل وسنوۆان رازۆيتيا مەتريالنوي ي دۋحوۆنوي كۋلتۋرى ۆسەح نارودوۆ. ۆ ەتوم سمىسلە ترۋد زەملەدەلتسا دەيستۆيتەلنو بىل وتتسوم بوگاتستۆا، ا زەمليا - ەگو ماتەريۋ»  - دەيدى [8, 192].  «مادەنيەت» ماسەلەسى ەكى ءتۇرلى جاعدايدا قاراستىرىلادى: زايىرلى جانە ءدىني. قۇداي ءىلىمى رەتىندە «كۋلتۋرا» بۇدان بىلاي «مادەنيەت» «كۋلت» بۇدان بىلاي «عيبادات ەتۋگە» قاراي: سەنىم، ءداستۇر، شىن مانىندەگى جوعارعى تۇرمىس، وزگەشە يەگە تاعزىم ەتۋگە بىرتە - بىرتە شىققان. قازىرگى زاماننىڭ بەلگىلى ءدىني  ويشىلى ا. مەن جوعارعى يەگە سەنۋ بۇگىنگى سياقتى كونە زاماندا دا كەز كەلگەن مادەنيەتتىڭ ىشكى تۇتاستىعىنىڭ وزەگى بولىپ تابىلعان دەگەندى ايتادى [9, 77]. ءدىندارلار وسى قاعيدانى ۇمىتقان كىسى مادەنيەتتى ادامبىز دەۋگە مۇلدەم قۇقىعى جوق دەيدى. سوندىقتان دا بولار «عيبادات» («كۋلت») دىبىستىق جاعىنان دا مازمۇنى جاعىنان دا «مادەنيەتپەن» («كۋلتۋرا») ابدەن سايكەس كەلەتىنى. «كۋلتۋرا» دەگەن ءسوزدى ەڭ ءبىرىنشى تالداعان ن.ك. رەريح (1874 - 1947). ول ەكىگە ءبولىپ قاراستىردى: «كۋلت» - تابىنۋ، باس يۋ، «ۋر» - زايىرلى ءومىر، جارىق دۇنيە. ن.ك. رەريحتىڭ ۇرانى «الەم مادەنيەت ارقىلى» بولسا، ءوز كەزىندە «الەم جارىق دۇنيەنى باعالاۋ ارقىلى» بولماق كەرەك دەمەك، ادام جان - دۇنيەسىندەگى جارىق دۇنيەگە سەنۋى ارقىلى كەلمەك كەرەك دەگەن سياقتى ۇعىنادى. تاريح باسقاشا ءدىني كوزقاراسى مۇلدەم بولماعان بىردە - ءبىر قوعامدى بىلمەيدى. مادەنيەت  - ءداستۇر قۇندىلىقتارى سىڭگەن، ادام تۇسىنىگى ءۇشىن زاتتىق ايعاق  بار بولسا، سول جەردەن باستالادى. ا. مەننىڭ سوزىنە ورايلاس تولىبەكوۆ: «كازاحي بولشە ۆەريلي دۋحۋ پرەدكوۆ، چەم بوگۋ. ەتي دۆا سلوۆا - ارۆاح ي كۋداي - وني ۋپوترەبليالي ۆمەستە كاك سينونيمى، پريچەم نا پەرۆوم مەستە ۆسەگدا ستويال دۋح پرەدكوۆ» - دەپ جازدى [10, 195].  العاش رەت ادەبيەتتە «مادەنيەت» دەگەن تەرمين ءريمنىڭ اتاقتى فيلوسوفى، ءارى شەشەنى تسيتسەروننىڭ (ب.د.د. 45 ج.) «تۋسكۋلان كەڭەسى» اتتى ەڭبەگىندە كەزدەسەدى. قازاقتىڭ ۇلتتىق ءتول مادەنيەتى كوشپەلى تۇركى مادەنيەتىنىڭ جالعاسى بولىپ تابىلادى. نوماديزم - كوشپەلى تۇركىلەردىڭ شارۋاشىلىق قىزمەتىنىڭ اسا ماڭىزدى سالاسى. نوماديزم - كەڭىستىكتەگى ادامدار توبىنىڭ كوشىپ - قونۋى. نوماديزم - ءشوپ جەيتىن مالدى كوبەيتۋ، سۋ جانە ماۋسىمدىق جايىلىم            (قىستاۋ، كۇزەۋ، جايلاۋ) كوشىپ - قونۋ. بۇل دەگەنىمىز - زاتتىق، رۋحاني مادەنيەتتىڭ قاينار كوزى. تەرى يلەۋ، كيىم تىگۋ، تاعام تۇرلەرىن جاساۋ، ات ابزەلدەرىن جەتىلدىرۋ ت.ب. كونە قازاقستان ايماعىنداعى كوشپەلى مال شارۋاشىلىعىن ب.د.د. 1 - ءشى مىڭ جىلدىققا جاتقىزامىز. سونىڭ نەگىزىندە مال شارۋاشىلىعىنىڭ  ءۇش ءتيپىن انىقتايمىز: كوشپەلى، جارتىلاي كوشپەلى، وتىرىقشى. كوشپەلىلەردىڭ وزىق مادەنيەتى ا.مەدوەۆتىڭ «گراۆيۋرى نا سكالاح» الماتى، جالىن، 1979 جىلعى ەڭبەگىندە جان - جاقتى سيپاتتالعان. وندا ات (جىلقى) كولىك رەتىندەگى قىزمەتى، ءومىر ءسۇرۋ ديناميكاسىنداعى ءرولى سيپاتتالدى [11, 20, 21]. مال شارۋاشىلىعىمەن اينالىسقان تۇرىكتەر ءاردايىم قۇدايلاردىڭ  قورشاۋىندا بولدى. سوندىقتان دا ولار مالدىڭ يەسى بار دەپ ءتۇسىندى. مىسالى: جىلقى (قامبار اتا), تۇيە (ويسىل اتا), سيىر (زەڭگى بابا), قوي (شوپان اتا) ت.ب. س.ە. تولىبەكوۆ: «كۋلت جيۆوتنىح ۋ كوچەۆىح نارودوۆ، كاك ودنا يز فورم وبششەستۆەننوگو سوزنانيا، نادو پولاگات، نە موگ سرازۋ يسچەزنۋت داجە پوسلە توگو، كوگدا ەتي نارودى ۋجە پرەۆراتيليس ۆ وسەدلىح زەملەدەلتسەۆ يلي سمەشاليس س نيمي» - دەگەن بولاتىن [12, 197]. تۇرىكتەر ءۇشىن قۇداي: كۇن كەيىننەن ءتاڭىر مەن ۇماي بولدى. كوشپەندىلەر ءۇشىن دوڭعالاقتى اربا كوشىپ قونىپ جۇرگەندە ءۇي - جاي بولسا، جاۋدان قورعاناتىن قورعاننىڭ دا ءرولىن اتقارعان. قورعاننىڭ ءوز زاڭدىلىقتارى بولعان. ور ء(ۇي) قالا ەسەبىندە جۇرگەن. تۇرىكتەردىڭ بۇزىلماس دالا زاڭى قۇقىق ەرەجەلەرىن ساقتاپ وتىرعان. مىنە، وسىنداي «ور» كەيىن «وردا» دا ءبىر ۋاقىتتا «تاربيە»، «ونەر»، «عيبرات سەنىم» قاتار جۇرگەن. سونىمەن جاس تۇرىكتى پوليستە (قالا) ءومىر ءسۇرۋ قاعيداسىمەن تاربيەلەگەن. شىنىققان تۇرىكتى، بالا تۇرىكتەن تاربيەلەپ شىعارعان. گرەكتەر مۇنى «پايدەيا» تەرمينىمەن (رais - بالا) دەگەن. دەمەك، «پايدەيا» تاربيە، وقۋ، ۇيرەنۋ، كەڭ ۇعىمدا ءبىلىم الۋ، ءبىلىمدى، مادەنيەتتى دەگەندى بىلدىرگەن. ءپوليستىڭ تولىق قاندى مۇشەسى «تەحنە» «ساياسي تەحنە» دەگەندە ءمانى اشىلا تۇسكەن. تۇرىك - ات ابزەلىن جاساۋدى، تەرى وڭدەۋدى،  مال شارۋاشىلىعىنا بايلانىستى، كەيىننەن ەگىن شارۋاشىلىعىنا قاتىستى «ءالىپبيدى» وتە جاقسى مەڭگەرۋى شارت. پوليس «اسكەري شىنىعۋ»  ازاماتتىق بورىشپەن تولىعىپ وتىرعان. ول ۇزاق جىلعى تاجىريبە جولى  «سحولە» ارقىلى كەلگەن. گرەك ويشىلى گەرودوت: ماسساگەتتەر سوعىستىڭ ەكى ءادىسىن بىلەدى - ساداق تارتىپ تا، نايزامەن دە شايقاسادى; ادەتتە ايبالتامەن دە قارۋلانعان. ولاردىڭ زاتتارى التىن مەن مىستان جاسالعان باس كيىمدەرى، بەلدىكتەرى جانە ورامالدارى التىنمەن بەزەندىرىلەدى. ولار اتتارعا ارنالعان ومىلدىرىكتەردى دە مىستان جاسايدى، كەرىسىنشە، جۇگەندى، اۋىزدىقتى جانە قۇيىسقاندى التىنمەن اشەكەيلەيدى - دەپ جازدى (گەرودوت. تاريح 9-توم. اۋدارعان               ف.گ.ميششەنكو. م.، 1888, 1-توم، 113-114 بەتتەر) [13, 8]. ەسىك كولى ماڭىنان تابىلعان «التىن ادام» گەرودوتتىڭ التىندى ەل دەگەنىن تاعى دا الەم الدىندا دالەلدەپ بەردى. «ساق جاۋىنگەرىنىڭ ۇستىندەگى كيىمىنەن تابىلعان ۇلكەندى - كىشىلى جانە ءار ءتۇرلى پىشىندەگى 4 مىڭ التىن اشەكەي بار ...» - دەيدى كەمەل اقىشەۆ ءوز سوزىندە [14, 5]. ەرتەدەگى كوشپەندىلەر تۋرالى جازعان  گەرودوت (ماسساگەتتار), ستارابون (ساقتار مەن ماسساگەتتەر), امميان مارتسەللين (گۋندار) ەشقانداي ەگىن ەكپەيدى، ەشقايسىسى سوقا ۇستاپ كورمەگەن، تەك قانا جىلقى ۇستايدى، بالىق اۋلايدى دەپ جازادى. كەيىنگى ارحەولوگيالىق قازبا بايلىقتاردىڭ دەرەكتەرىنە سۇيەنسەك ىشىندە ءدانى ساقتالعان قىش قۇمىرا تابىلدى. بۇل دەگەنىمىز جارتىلاي وتىرىقشىلدىق ەرتەدەگى كوشپەندىلەردە بولعان. ءبارى بىردەي كوشىپ جۇرمەگەن. ءبىر بولىگى التىن مەن مىس بالقىتقان، قارۋ جاراق سوققان، ات ابزەلدەرىن، تۇرمىسقا قاجەتتى زاتتار جاساعان. ۇستالار دۇكەن ۇستاعان وندا ەگىن شارۋاشىلىعىنا دا بايلانىستى زاتتاردى جاساپ شىعارعان. «ءىن»، «ۇرىق» ءدان ەگۋ ماعىناسىنداعى سوزدەر  ەرتە كەزدە پايدا بولعان. وسىعان بايلانىستى تاعى دا مىنا تومەندەگى مىسالداردى كەلتىرە كەتسەك ارتقى بولماس:  ەكى كۇرەك, ەكى ۇلكەن كەتپەنمەنەن, جانە سەگىز كوشىڭمەن مەس بەرە كور (قكبس، 40). ۇستالار سوققان كەتپەندەي, نۇر تۇقىمىن ەككەندەي (قج، 70). سول سياقتى، زاتتىق، رۋحاني مادەنيەتتىڭ كورىنىستەرى بولارلىق: مىلتىق، قامشى، شاپان، لاشىق، بۇزاۋ ءتىس قامشى، توقسان سابا، جورگەك، قوبى، قىمىز، اق وردا، جىرشى، ءمور، سالدە، ناماز، شولپى، نايزا، كۇمبەز، ساۋىن، اس، بايگە، كومبە، تاقيا، بالتا، ەتىك، ءدۇربى، ساداق، ايىل، قۇيىسقان، التىن تون، جۇزىك، شوقپار، سويىل، بورىك، بالعا، ەگەۋ، جالاۋ، قارقارا، شىدەر، بەشپەنت، تەڭگە، قارا بولات، تاساتتىق، بوستەك، اجە، ىنگەن، تاباق، كىلت، التىن سىرعا، بىلەزىك، كوگەن، قانجىعا، قىلىش ت.ب. ۇشىراسادى. بۇل سوزدەردىڭ كەيبىرى كونە ءداۋىر بەلگىلەرى بولسا، كەيبىرى بەرتىن قوسىلعان ءتىل قاباتتارى ەكەندىگى بايقالادى.

گ.ن.تۆەريتين اۋدارعان قكبس جىرىندا: بي، تەكەمەت، مارال، دومبىرا، شايتان، ءسۇيىنشى، اس، قازان، سورپا، سابا، باۋىرساق، قازى، قۇرت، باقسى، قوبىز، بايگە، جاۋلىق، اقىن، قالام، التىن تاراق، قىلىش، نايزا، اسىق، قۋىرماش، بارىمتا، ارقان، بەشپەت، شي; جەر - سۋ اتتارى: الاتاۋ، اياگوز، شوق - تەرەك، قىزىل - قيا ت.ب. ەتنومادەنيەت لەكسيكاسى كەزدەسەدى [15, 117].

«قىز جىبەك» جىرىنىڭ [16, 1- 49] 1887 جىلعى مۇساباي نۇسقاسىنداعى زاتتىق مادەنيەت لەكسيكاسى: ويماق، قارىنداس، قوستان ايكەل تاعىنعان، كۇمىس قوڭىراۋ، پوۆوزكا، التىن سايا، التىندى ەر، شار بولات، وردا، اسا جۇرت، زەرگەر، مىرزا، بايبىشە، ۋىق باۋ، دومبىرا، جىبەك، شاتىر، قوساق، كوش، ورامال، ءبوز، كۇيمە، اق بالداق قىلىش، ءبورى، قالىڭ مال، ءسۇت، قىمىز، بەرەن، بەك، شاشاقتى قارا تۋ، قوسششى، اق ساۋىت، قورامساق، قوزىجاۋرىن وق، سارجانىڭ كىرىسى، اق سىرىق مىلتىق، جورعا، اق نايزا، تال وق، وتكىر پىشاق، اق سۇڭگى، نوكەر، دۋلىعا، نار، تۇيە، ات-تون، كوك اربا، جەزدە، بالدىز، ماستەك، زەڭبىرەك، اق ماتا، سولدات، تەمىر كيىم، شىدەر، كومىر، تەمىر، جەتىم قۇلىن، قاۋىن، اراق، بال، ۇشبا قاعاز، شوقتىعى، ماساقتى وق، قويان، ۇزبەلى ساپتى جەتە، القا، التىن تۇيمە، بەدەۋ، جەڭگە، كۇيەۋ، اتتىڭ مايى، بيكەش، ساۋكەلە، بەلبەۋ، بەت مونشاق، قوڭىراۋلى نايزا، شاراينا، قورامساق، قوزى جاۋرىن وق.

رۋحاني مادەنيەت لەكسيكاسى: جەتى ەنەڭدى ۇرايىن، ءتورت تۇلىك، بارىمتا، سالاۋات، ءسۇيىنشى، اۋليە، باتا، كيەسى، كيتكە كيىپ جونەدى، حات، ەلشى، حوجا، اللا، بوياق، قاراباسىم، تامىر، جۇرت، پاتشا، ساۋمال، كۇزەك، دۇعاي سالەم، يمان، جىراۋ، باتىر، توي باستاۋ، ايتىس، نەكە قيار حات، تۇل ت.ب.

حالىق مەترولوگياسى: ساسكە، ەكىنشى كۇن، بيە ساۋمال، ءبىر شوق قارا، ءجۇز تەڭگە، تاڭ سارعايىپ اتقاندا، نان پىسەدى، ۋاقىت، قوس جورعا، كوش - جونەكەي، اسقار توبە، تاڭ اتقانشا، قوس ۋىس، سارسەنبى كۇنى ساسكەدە، ۇزىن ولكە، ۋىسى تولىپ، ءبىر سايلاۋ جەر، ءبىر شىبىن جان، تاستاي ماڭ قاراڭعى، ازان، سەكسەن ارشىن، جەتى قابات جەر استى، موينى قىرىق كەز قارا اتان، التى قۇلاش، قوڭىر دام جەرلەر تولادى، نان پىسەدى دەمىنە ت.ب.

1900 جىلعى جۇسىپبەك شايحىيسلامنىڭ [17, 49-122] نۇسقاسىنداعى زاتتىق مادەنيەت لەكسيكاسى: توقتى، قانت، شاي، قاتىن، تۇرمانى، تاعا، الۋا، بال، قۇنان قوي، جايا، جال، كىرەكەش، جورتۋىلشى، حان، ءۋازىر، دونەن، كوبەن، قىسىراق، قامشى، قۇلان، كويلەك، سارى مايا، مۇرىندىعى سارى جەز، بۇيدا، جىبەك، سازان، اۋىزدىق، نوكەر، شاشباۋ، قىمقاپ زەرلى كىلەم، ارقان، ءدۇريا بەشپەنت، التىندى كەمزال جيدەشە، سىم، كۇمىس، جورعا، تورقا، قوم، جاعدان، جابدىق، ساندىق، كەبىس، گاۋھار، جاۋھار، پاۋەسكە كۇيمە، قوشقار، نايزا، ءبورى، قىلىش، تۇلپار، ومىلدىرىك، ۇرشىق، شام، قوڭىراۋ، اربا، ترويكە، كەبىس، سىرعا، بالتا، نار، ويماق، كەتپەن، سىم، تارى، دامبال، جاساۋىل، شىنى، كىرەۋەت، قويان، قۇنان قوي، سارى ماي، سۇمبىلە، مىرزا، جەزدە، اپا، اق بەرەن، ساۋلى ىنگەن، مارقا، تۇيعىن، قورجىن، گاۋھار، لاعىل، التىن، كۇزەن، قوبىز، جاراق، ات-تۇرمان، ساۋىت - جاراق، التىن بالداق، اق سەمسەر، قىناپ، بادانا كوزدى كىرەۋكە، توعىز قابات كوك ساۋىت، التىن ساۋىت كوبە، قوزى جاۋرىن جەبە، قورامساق، ساداق، كىرىس، مىلتىق، بىلتە، قورعاسىن، ساۋىت، كەبىنى، كەرەگە، كوگى، ارقان، فىرانكى، شۇعا، ماقپال،  جاسىل تۋ، شاتىراسى، كويلەك، تۇيمە، الماس، سەمسەر، ساۋكەلە، تەبىنگى، قۇيىسقان، كوبە، جەبە ت.ب.

رۋحاني مادەنيەت لەكسيكاسى: زەكەت، جايلاۋ، وبا، پەرىشتە، ميراس، ءسۇيىنشى، ءتاڭىر، قۇم قۇيىلسىن كوزىڭە (قارعىستىڭ ءتۇرى), ءتىلى تيمەي مە؟، ءانبيا، اۋليەلەر، ءمىناجات، كول يگەسى قامبار-اۋ، ءشول يگەسى قامبار-اۋ، زىليحا ءجۇسىپ پايعامبار، ءپىرى بيبي ءباتيما، حازىرەت سۇلتان، بابا تۇكتى شاشتى ءازيز، باھار، كوكە، عايىپ يران قىرىق شىلتەن، باتا اياق، جەڭگەلىك، ايداي الەم، ءتۇس، جەر بەسىك، اسىق ويناپ، احىرەت ساپار، قۇرباندىق، قىزىر ءىلياس، قىرىق شىلتەن، ءمىناجات، ساجدە، كوك تۇسكەن جەر تاقىر ت.ب.

حالىق مەترولوگياسى: قاسىقتاپ جيعان مال، ءدىللاسى، جامبىسى، توعىز، ناۋرىز ايى، ايدىق وتكەن نەشەسى، ساسكە ماحال، شولپاننىڭ تۋعان جۇلدىزى، ءبىر كوش، قىرىق نارعا جۇك ارتتىرىپ، التىندى شىنى كەسەدەي ەكى كوزىنىڭ شاراسى، ەرتە مەن كەش، بەسىندە، سوم التىن، ناۋرىز، جازعى تۇسكەن ساعىم، التى ارىس، شاڭقاي ءتالتۇس، ىڭىردە شايتان كوشكەندەي، ءدىلدا، قاراشا، كوكتەم، قىس، جازعىتۇرىم، ءجۇز مىڭ ءدىلدا، سەگىز پۇت، ءۇش ايشىلىق جول، قىرىق بەس كۇندىك ورتاسى، ءشول جازيرا، بەسىن ماحال، نامازدىگەر، الپىس قادام، بيساعات كۇن، قۇس قونباس قۇلا جاپان، جۇلدىزى شىعا، ون سەگىز مىڭ عالام، عارىش پەن كۇرسى، قىرىق كۇن تويىن، وتىز كۇن ويىن، قۇبىلا، جىڭىشكە ايەل جولى، زامانا، ون بەس قۇلاش اق سەمسەر، اينالدى جۇلدىزدارى ەندى وڭعا. ت.ب.

«ەر توستىك» ەرتەگىسىندەگى: ءداۋ قارا قازاندى سۋعا سۇڭگىپ الىپ شىعاتىن شالقۇيىرىق ات، توستىك، تەمىر حان، ساداق، توعىز قابات كەتپەن، ورمەك توقۋ، تەمىر تاياق، تەمىر ەتىك، موسى، باقىر، كەرەگە باسىنا ىلىنگەن كوپ سىرعا، جىلان باپىنىڭ ورداسى، قايىس بەلبەۋ، ساندىق، ەگەۋ ت.ب.

بۇل مىسالدار، قازاق ءتىلى كوشپەلىلىك ۇردىستەن قالعان رەليكت; كوشپەندىلەر شىنايى مادەنيەتكە جەتە الماعان، «مادەنيەت» دەگەن قالاعا عانا ءتيىستى سوندىقتان ول وتىرىقشىلاردىڭ ءۇردىسى دەپ جاريالاۋ، تۇركى حالىقتارىنىڭ مادەني ءتۇبىرى اريلىك ارحەتيپتە جاتىر، ولاردىڭ مادەني جەتىستىكتەرى يراندىق «باۋلۋدىڭ» ناتيجەسى - دەپ، قاراۋعا ۇلكەن سوققى بولا الادى [18, 170].

«كەرقۇلا اتتى كەندەباي» ەرتەگىسىندەگى [19, 258]: قازانقاپ، كەندەباي، ساۋىت - سايمان، اۋزىنا قۇلىپ  سالىنعان زىندان، التىن كەبىس، داريانىڭ ۇستىنەن قۇستاي ۇشقان كەرقۇلا ات، پۇل، التىن قۇيىرىق، قورجىن، الماس قىلىش ت.ب.

«قوبىلاندى باتىر» جىرىنداعى [20, 355]: تايبۋرىل، ءدارى، تۇتىك، الماس، كۇمىس; «الپامىس باتىر» جىرىنداعى: بايشۇبار ات، سەنىم يەسى عايىپ ەرەن قىرىق شىلتەن، قىزىرالى ءجابىرايىل, باباي تۇكتى شاشتى ءازيز ت.ب.

الىنعان مىسالدار سوناۋ الىس زامانداعى كوشپەندىلەر مادەنيەتىنەن سىر بەرەتىن نەگىزگى ايعاق بولارلىق كىلتتى سوزدەر بولىپ تابىلادى. جىلقىنى كەڭىستىكتى جەڭۋ ماقساتىندا اسىرەسە، كوشپەلى حالىقتار شەبەر پايدالانا بىلگەن. مۇنى كوشپەندىلەرگە كورشى حالىقتاردىڭ ميف - اڭىزدارىنان دا انىق بايقايمىز. مىسالى، ەجەلگى گرەك ميفولوگياسىنداعى قاناتتى تۇلپار پەگاس بۇكىل ەلدى قان قاقساتقان جاۋىز حيمەرانى ولتىرۋگە كومەكتەسەدى. ال، سالت اتتى كوشپەندى سكيفتىڭ مەتافوراسى - كەنتاۆر حيرون ءوزىنىڭ دوسى اتاقتى پرومەتەيگە كومەك بەرۋ ءۇشىن ماڭگىلىك ومىردەن باس تارتادى. بۇل سارىن شۋمەردىڭ «گيلگامەش تۋرالى» جىرىنداعى گيلگامەش (كۇلكومەش بولۋى مۇمكىن - ا.ق.) كوشپەندى ەنكيدۋدىڭ دوستىعىنان دا اڭعارامىز. شالقۇيىرىق، كەرقۇلا، تايبۋرىل، بايشۇبار  ت.ب. ءىس - ارەكەتتەرى جىلقىنىڭ (جىل قۇسىنان) قىسقارعان، اۋەلى ۇشقان، كەيىننەن قوس مەكەندى بولعان، بارا - بارا جەردى مەكەندەگەن الىپ سامۇرىق قۇستاردىڭ قالدىعى، تۇقىمى بولۋى مۇمكىن. اۋزىمەن قۇس تىستەگەن, قۇستاي ۇشىپ, قۇسپەن جارىسىپ, قاناتتى پىراق ت.ب. تىركەستەر جاي عانا ايتىلا سالماعان سياقتى. گەرودوت يسسەدونداردىڭ شىعىسىندا اريماسپيلەر، ودان ارىرەكتە «التىن قورىعان سامۇرىقتار» - «گريفتەر» تۇرادى دەيدى (گەرەدوت. يستوريا. IV, 16; «ۆەستنيك درەۆنەي يستوري»، 1947, №1, 298 ب). اريماسپيلەردىڭ كورشىسى «التىن قورىعان سامۇرىق» جانە «قاناتتى يتتەر» تايپاسى بولعان. اريستەي جانە گەرودوت، كەيىننەن گرەك اۆتورلارىنىڭ بولجامىندا ولاردىڭ ەلى التىنعا باي بولعان، سونى قورعاۋ ءۇشىن جىلقى كەيىپىندە بەينەلەنگەن اريماسپيلەرمەن سوعىس جۇرگىزگەن. نەمىس عالىمدارى ا. گۋمبولدت جانە ل. بەك «سامۇرىقتار» مەكەنىن التاي تاۋى دەپ جورامالدايدى. ورىس ساياحاتشىسى ن.ا. سەۆەرتسوۆ «قاناتتى يتتەر» بەينەسىندەگى الىپ جىرتقىش قۇس - قۇماي ول تۋرالى شىعىس دەرەكتەرىندە دە ايتىلادى دەيدى. جازۋشى عالىم س.ماركوۆ قۇماي ازيا التىنىن قورىعان عاجاپ تا قاتەرلى گريفتەردىڭ ءتىرى بەينەسى ەمەس پە ەكەن دەپ بولجام جاساپ، وعان وسى كۇنگە دەيىن تيان - شان قىرعىزدارى اراسىندا ساقتالعان جۇمىرتقاسىنان كۇشىكتەر ءوربيتىن سامۇرىق - قۇماي تۋرالى اڭىزدى كەلتىرەدى (س. ماركوۆ. زەمنوي كرۋگ. م. 1966, 22 ب).  قازاقتار اراسىندا دا يتالاقاز تۋرالى اڭىز بار. ماحمۋت قاشقاري بىلاي دەيدى: باراق- جۇندەس اڭ ءيتى. تۇركىلەردىڭ تۇسىنىگىنشە، بۇركىت قارتايعان شاعىندا ەكى جۇمىرتقا تۋىپ، باسادى. بىرەۋىنەن باراق كۇشىك شىعاپ، اڭگەر بولادى. ەكىنشىسىنەن بالاپان شىعىپ، قىران بولادى. بۇل سول بۇركىتتىڭ سوڭعى تۇقىمى بولادى دەسەدى (1993: 183). ءا.ديۆاەۆ، ق.حاليد، س.مۇقانوۆتىڭ ەڭبەكتەرىندە جاقسى ايتىلعان. م.م.كوپىلەنكو: «سرەدي ەتيح ەۆفەميزموۆ بىلو ي موديفيتسيروۆاننوە نايمەنوۆانيە سوباكي يت - قۇس ('سوباكا - پتيتسا' زا كوتوروم سكرىۆاەتسيا نەيزۆەستنايا نام لەگەندا)» /ا.ك. احمەتوۆ، 1973, 7/      [21, 71] - دەپ جازدى. ءسويتىپ ات مىنگەن كەرقۇلا اتتى كەندەباي جەردەن بوساپ، عارىشقا سامعاعانىن بىراق بىلەدى. جەر - انا كەندەبايدى قانشا جىبەرگىسى كەلمەسە دە، ول شەكسىز الەمگە ءوزىنىڭ قادامىن نىق باسادى. كەندەبايدىڭ شەكسىز الەم الدىنداعى الا ءجىپ تۇساۋى وسىلاي كەسىلەدى. ەر توستىك جەر استىنداعى جىلان باپى ورداسىنا «پوليس» ەركىن كىرەدى، جەر ۇستىنە ەركىن شىعادى «الىپ بايتەرەك»، «شوق تەرەك» (قكبس) جىرىنداعى ءۇش الەمدى «جوعارعى» اسپان، «ورتا» كەڭىستىك، «تومەنگى» جەر استى ومىرمەن بايلانىستىرادى. تىرىلەر الەمى وتكەن كەزبەن، ارۋاقتار ايماعىمەن قاتىناسىن ۇزبەيدى. ەر توستىك وسى ءۇش ءومىردى كورەدى، وي ەلەگىنەن وتكىزەدى.     بەلگىلى عالىم ا. سەيدىمبەكوۆ: «ءسوز جوق، مۇنداي ەرتەگىلەردىڭ ەڭ الدىمەن كەن قازعان وڭىردە دۇنيەگە كەلۋى كۇمان تۋدىرمايدى. بايتاق دالا ءتوسىن مەكەن ەتكەن ۇرپاق كوشپەلى مال شارۋاشىلىعىنىڭ ىرعاقتى جۇيەسىنە تۇسكەنگە دەيىن وتىرىقشى بولىپ كەلگەنى اندرون، بەگازى - داندىباي مادەنيەتىنىڭ ايعاقتارىمەن ايقىن دالەلىن تاۋىپ وتىر» - دەيدى [22, 58]. كەندەبايدىڭ (كەن + دە + باي) ءوزى دۇنيەگە كەلگەنگە دەيىن - اق، زات ماتەريالدىق دۇنيەگە يە بولعان. ەر توستىك جەر استىنا تۇسكەنگە دەيىن - اق شاحتادان كەن ءوندىرىلىپ، التىن مەن مىس بالقىتىلىپ، قۇپيا حيميالىق تەحنولوگياسى كوشپەلى تۇرىك مادەنيەتىنىڭ شىرقاۋ بيىك مادەنيەتىن كورسەتەتىن اقيقاتقا باياعىدا اينالعان. ءا. مارعۇلان: «نەسكولكو پوزدنەە (IV تىس. دو ن.ە.) نا وسنوۆە نەوليتيچەسكوي حوزيايستۆەننوي تراديتسي پوستەپەننو زاروجداەتسيا نوۆايا مەتالليچەسكايا كۋلتۋرا، سوۆەرشيۆشايا پەرەۆوروت ۆ جيزني درەۆنيح نەوليتيچەسكيح پلەمەن كازاحستانا» - دەپ جازدى [23, 31].

بۇل ورايدا،  كەتپەن، شوت اپ، ار قىلدىڭ جەر قازۋعا، جۇمىس قىلماي سوقىردىڭ كۇشىمەنەن ء(ماشھۇر-ءجۇسىپ، 126 ب); كۇرەكپەنەن شوق سالسا، جاقىنداماي سونەدى (الپامىس، 207); ساداق تارتىپ ۇيرەنەدى، تارتقان ساداعى توعىز قابات كەتپەننەن وتكىزەدى («ەر توستىك» ەرتەگىسى، 4 بەت). كەلتىرىلگەن مىسالداعى قارامەن جازىلعان لەكسيكا تۋرالى مۇراد ادجي: الىسقا كوز جۇگىرتسەك مىنانى بايقايمىز قازىرگى زامان گەولوگياسى جانە تاۋلى ىستە كوپتەگەن ۇعىمدار مەن تەرميندەردىڭ الەم جاڭالىعى بولىپ تۇرىكتەردەن اۋىسقانىن ماقتانىشپەن ايتا الامىز: كايلو، بۋتورا، كيركا ت.ب. دەيدى [24, 169]. ا.ز. بۋداگوۆ سوزدىگىندە: كۋرەك، لوپاتا، لوپاتكا (كوست پلەچەۆايا), كوچەگاركا; كيتمەن، كليۋچ زاموچنىي; ۆ چيسل وسدانىح ءورۋدىي، ۆسترچايۋتسيا ەتو سلوۆا ۆ زناچەنىي: زاستۋپا يلي لوپاتى: ششيتى، زاستۋپى، توپورى; كەتمەن، رىت زاستۋپوم - دەپ تۇسىنىكتەمە بەرىلگەن [25, 121, 173].  كەتپەندى تەك قانا قازۋ جۇمىسىنا عانا قولدانباعان قالقان، قورعان ەسەبىندە دە پايدالانعان. كەتپەن - قورعاننىڭ كىلتى، قورعانىس قارۋىنىڭ ءتۇرى، بۇل ءسوز قورعانىس جانە كۇرەك تۇرىندە كەزدەسەدى، ۆامب. اعىلشىن. كەتپەن «قازۋ»، «قورعانىس» دەگەن ماعىنا بەرەدى دەيدى تاعى بىردە (بۋداگوۆ، 173 بەت.). كەتپەن جاۋىنگەردىڭ قارۋ - جاراعىنىڭ ءبىر ءتۇرى قالقان دەگەن ماعىنادا جۇمسالعان. دەمەك، بۋداگوۆتىڭ انىقتاماسى وتە دۇرىس. كوركەم ادەبيەتتەگى ەتنومادەني لەكسيكانىڭ ماعىنالارى تۋرالى ب.حاسانوۆ: «تابيعاتتاعى پايدالى كەندەر مەن باعالى مينەرالدار جانە ولاردىڭ ءار ءتۇرلى ونىمدەرى اتاۋىنا بايلانىستى مەتافورالاردىڭ ىشىندە ەڭ كوپ قولدانىلاتىنى التىن جانە تەمىر. تۇرمىسقا قاجەتتى قۇرالدار مەن جيھازدارعا بايلانىستى تۋعان مەتافورالار دا ەلەۋلى ورىن الادى. مىسالى: بالتا، ۇستارا، قازان، قازىق، شام، بەسىك ت.ب.» - دەيدى [26, 197]. ال، باۋ - باقشا مادەنيەتى جونىندە: ر.گ.احمەتيانوۆ: «رياد زەملەدەلچەسكيح تەرمينوۆ رۋسسكوگو پرويسحوجدەنيا ۆ تاتارسكي يازىك بىلي زايمستۆوۆانى ۆ پەريود زاپادنو - كىپچاكسكوگو ەدينستۆا، ناپريمەر، ارىش 'روج', سالام 'سولوما', سالا 'سەلو', كوتورىە يمەيۋت پاراللەلي ۆ Godeح Cumanicus ي ۆ يازىكە ارميانو - كىپچاكسكيح پامياتنيكوۆ. و درەۆنوستي زەملەدەلچەسكوي تراديتسي تاتار سۆيدەتەلستۆۋەت، نا ناش ۆزگلياد، ي تو، چتو يمەنا سۋششەستۆيتەلنىە ۋراك 'سەرپ', سابان 'سابان', سۋكا 'سوحا' ۋپوترەبليايۋتسيا تاكجە ۆ زناچەنياح سووتۆەتستۆەننو 'جاتۆا' ي 'ۆسپاشكا'. پوچتي ۆسە نازۆانيا وۆوششەي ۆ تاتارسكوم يازىكە (كاربىز 'اربۋز', كىيار 'وگۋرەتس', كيشەر 'موركوۆ', چوگەندەر'سۆەكلا', تورما'رەدكا' ي.ت.پ.) - درەۆنەگو سرەدنەازياتسكوگو پرويسحوجدەنيا» - دەيدى. بۇل دەگەنىمىز، كونە تۇركىلەردە باقشا مادەنيەتى ەرتە زاماننان بەرى دامىپ، ال سلاۆيان حالىقتارى باۋ - باقشامەن كەيىننەن اينالىسا باستاعانىن كورسەتەدى. مىسالى: داڭعىل، دابىل قاقتىردى، كىشمىش، مەيىز جەگىزىپ شۇبار اتتى باقتىردى (الپامىس، 234) ءوزىم قاشتىم دەرمىسىڭ؟ مەيىز بەرسەم جەرمىسىڭ (قوبىلاندى، 82), ءبىر اعاشتىڭ باسىندا كوگەرتپەدىڭ ەكى الما (الپامىس، 211);  م. قاشقاري ارمۇرت: المۇرت - دەپ جازعان [27, 125]. س.ە. مالوۆ: «ناپريمەر، گدە جە ۋيگۋرام نا يح سولونچاكاح زنات ي پومنيت نازۆانيە يابلوكا - الما؟ ي ۆوت، ۋ ستەپنىح ۋيگۋروۆ، جيۆۋششيح بليزكو ك گ. سۋچجوۋ، ۆمەستو تيۋركسكوگو سلوۆا «الما» ۋپوترەبلياەتسيا كيتايسكوە «ساگوزا»، نو ۋ گورنىح ۋيگۋروۆ، پروجيۆايۋششيح دالشە وت كرۋپنوگو تسەنترا - گورودا سۋچجوۋ، سوحرانياەتسيا ەتو سلوۆا «الما». ۋ ستەپنىح ۋيگۋروۆ، پراۆدا، سوحرانياەتسيا سلوۆو «الما»، نو س پريباۆلەنيەم «سۋ» (ۆودا) - «سۋ» الما» - سو زناچەنيەم ۋجە «گرۋشا». ۋيگۋرى، پروجيۆايۋششيە بليزكو ك سۋچجوۋ، زابىلي نازۆانيە ۆينوگرادا، ونو ۋ نيح كيتايسكوە «پۋتو» (كيت. پۋتاو), ا ۋ گورنىح ۋيگۋروۆ ۆينوگراد پو تيۋركسكي - «ۋزۋم» - دەيدى (يازىك جەلتىح ۋيگۋروۆ، 6 بەت). وسى مىسالداردا كەلتىرىلگەن كەيبىر لەكسيكا تۋرالى زاتتىق مادەنيەتكە بايلانىستى جازىلعان زەرتتەۋ ەڭبەكتە تولىق ايتىلادى. سوندىقتان دا زەرتتەۋ جۇمىسقا قاتىستى ءىشىن-ارا بىرەن-ساران عانا دەرەكتەردى كەلتىردىك. ج.ا. مانكەەۆا: «قازاق ءتىلى لەكسيكاسىنىڭ ەڭ ءبىر سۇبەلى قاباتى - ەتنولەكسيكا. ونىڭ بويىندا وتكەن ءومىر تاريحىن بەينەلەيتىن ءار ءتۇرلى سالاداعى ءسوز قازىناسىمەن قاتار حالقىمىزدىڭ وتكەندەگى رۋحاني دا ماتەريالدىق مادەنيەتىنىڭ كورىنىسى ىسپەتتى زاتتىق مادەنيەت لەكسيكاسى دا ساقتالعان» - دەيدى [28, 27].

[1] ەۆدەمونيزم - ەتنيكالىق باعىت،  باقىتتى سەزىنۋ، لاززاتقا باتۋ (گرەك. ەudaimonia)  ادام ومىرىندەگى ەڭ جوعارعى ماقسات.

جالعاسى بار.....