سىني-ەسسە

ءيا، «تالقاندالعان تالعام» دەگەن، بۇل جاڭا ءسوز تىركەسى، بۇرىن بۇلايشا ەشكىم جازباعانىنا سەنىمدىمىن. ويتكەنى، بۇل وزىمە ارناپ ايتقان ءسوزىم. ويتەتىنىم...

«ادەبي پورتالدا» جۋىقتا «تالاسبەك سىيلىعى مارەگە جەتتى» (24-09-2024 ج.) دەگەن جاريالانىمعا كوزىم ءتۇسىپ، جاقسىلاپ وقي باستادىم. تالاسبەك زامانداسىم ءارى جاقىن دوس، ارىپتەس سىرلاسىم ەدى. ول تۋرالى جازبالارىم دا بار (ادەبي پورتال، «ۆيكتور گيۋگو مەن تالاسبەك اسەمقۇلوۆ»، سىني-ەسسە، 31-05-2021 وقىلىمى 6097).

مارقۇم قالامگەردىڭ ارتىندا قالدىرعان رۋحاني مۇراسىن ناسيحاتتاۋ ماقساتىنداعى مۇنداي شاراعا ارينە، قۋاناسىڭ. سودان دا، وسىعان سايكەس «ۇزدىك ادەبي تۋىندى» سالاسى بويىنشا بەرىلگەن سىيلىققا باسا نازار اۋدارعان ەدىم.

ول سىيلىق «سەن وسى قالادا جۇرگەن سەكىلدىسىڭ» دەگەن ولەڭگە بەرىلىپتى. ءوز باسىم وقىرمان رەتىندە سىيلىق يەسى اۆتوردان گورى ونىڭ ولەڭىنە شۇقشيدىم عوي. ونداي سىيلىققا يە بولعان ولەڭنەن وزىمە ءبىر رۋحاني ازىق، جان-دۇنيەمە قۋانىشىن ىزدەمەيمىن بە! ال، مىنە، ول ولەڭدى كوز سۇزە، تولعانا، ويلانا وقىدىم:

«... باعدارسىز ۇيدەن شىعام دا مەتروعا ءمىنىپ، كەز كەلگەن بەكەتتەن تۇسەمىن. جولاۋشىلار اعىنىنا ىلەسىپ جوق بولامىن. كوشە تولى جارنامالارعا جاۋتاڭداي قارايمىن. تويحانالار مەن گيپەرماركەتتەرى كوپ شاھاردا، مەن سەكىلدى الدەكىمنىڭ ءومىر ءسۇرىپ جاتقانىنا تاڭىرقايمىن. وزگەلەر ىشىنەن ءوزىمدى ازەر تاۋىپ ءتۇن ورتاسىندا ۇيگە ورالامىن. سەن وسى قالادا جۇرگەن سەكىلدىسىڭ. ءىڭىر تۇسە سىراسى ماقتاۋلى بارعا باس سۇعامىن. مەنى وندا شايىر دوستارىم كۇتەدى. ءبىز ادەبيەت جايلى اڭگىمەلەسەمىز. «پوەزيانىڭ ءداۋىرى ءوتتى مە؟» دەگەن سۇراق قويىلادى ورتاعا. مىڭ رەت داۋلاسقانبىز، تاعى دا داۋلاسامىز. عاشىق بولۋدىڭ قانداي نىعمەت ەكەنىن سەزبەيتىن جاس اقىن، عاشىقتىق جىرلارىن وقيدى. وعان عىشىق بولا الماۋدىڭ قاسىرەت ەكەنىن تۇسىندىرە المايسىڭ. بارقىن سىرا بالقىتىپ، شالىقتاعانىمىزدا گازا سەكتورى مەن ۋكرايناداعى سوعىس تۋرالى ايتامىز، اۋعانستانداعى تاليبانداردى وسەكتەيمىز، نيگەرياداعى بالالاردى ايايمىز، دىنشىلدەردى عايباتتايمىز. قۇدايدىڭ بار ەكەنىنە ءشۇبا كەلتىرىپ، قۇدايدىڭ جوق ەكەنىنە ناليمىز... سوڭىرا ءوز جالعىزدىعىمىزدى قولتىقتاپ، تۇراقسىز مەكەن-جايىمىزعا قايتامىز. سەن وسى قالادا جۇرگەن سەكىلدىسىڭ. دەمالىس كۇندەرى جۇمىسسىز دوستارىم بلياردقا شاقىرادى. قىزىل شاردىڭ لۋزاعا كىرگەن ءساتىن تاماشالايمىز. ءبىر-ءبىرىمىزدى قولپاشتاپ، ارقادان قاعامىز. ومىردەن قىمبات ەشتەڭە جوق ەكەنىن، ۋاقىتتى تەككە وتكىزۋ قيانات ەكەنىن، بوسقا سەندەلۋ دەنساۋلىققا زيان ەكەنىن، بۇگىنگى كۇننىڭ قايتا ورالمايتىنىن، وتاندى سۇيۋدەن باسقا مۇرات بولماۋى قاجەتتىگىن ءسوز ەتىسىپ، داۋرىعامىز. دەسە دە سەن ەسىمنەن ءبىر ءسات كوتەرىلگەن ەمەسسىڭ. سەن وسى قالادا جۇرگەن سەكىلدىسىڭ. انىعى سەن وسى قالادا جۇرگەندەيسىڭ. مەنى قازىر ۇيقىسىزدىق مەڭدەگەن. كورشى مەشىتتەن تاڭعى ازان شاقىرىلعاندا كوز ىلەمىن. ەرتە تۇرىپ تەرەزەنى اشىپ، تازا اۋاعا كەۋدەمدى توسامىن. كۇننىڭ القىزىل شۇعىلاسى بولمەگە ساۋلايدى. كوكىرەگىمە كومەسكى شاقتىڭ  سازى قۇيىلادى. ون جەتى جاسىمدا تىڭداعان الدەبىر سىبىزعى كۇيىن اڭسايمىن.  سەن وسى قالادا جۇرگەن سەكىلدىسىڭ...» (جاريالانىمدا ولەڭ جولدارى ىسپەتتى جالقى جازىلعان سويلەمدەردى، مۇندا شۇبىرتا جازا سالعانىمدى ەسكەرتەمىن).

الگى، سىيلىق العان ولەڭ وسىنداي ەكەن، تاڭدانىپ وتىرمىن... ءجاي اۋىز-ەكى كۇندەلىكتى اڭگىمەدەن ايىرماسى جوق. بالكي، اركىمنىڭ ءوزى ءۇشىن جازا سالاتىن كۇندەلىگىنە دە ۇقسايتىن سەكىلدى. قايتالاپ وقىدىم، تاعى دا شولىپ كوز سالىپ، جوعارى تومەن ءاربىر سوزىنە، سويلەمىنە... جاڭا ءسوز، بۇرىن ءوزىم سەزبەگەن سەزىم بار ما دەپ، تۇگەلدەي، تۇگەندەي.... ءتىنتىپ، استارىن اۋدارىپ دەگەندەي قانشا ءۇڭىلدىم، جوق ماعان اناۋ ايتقانىمداي عانا وي كەلدى. راسىندا، مىنا ولەڭدە ايتىلعانداردىڭ ءبارى كۇندە ەلدەن ەستىپ جۇرگەن اشەيىن كەڭەس قوي دەپ، ويپىر-اي دەيتىندەي جىلت ەتكەن جاڭالىق تا تاپپادىم-اۋ دەپ، تارىقتىم...

ەڭ سوڭىندا، ولەڭنىڭ تاقىرىبىنا ياكي مازمۇنىنا وي جۇگىرتتىم. سەن وسى قالادا جۇرگەن سەكىلدىسىڭ، دەپ، ءار تارماقتا قايتالانعان. سوندا، بۇل سويلەممەن تالاسبەكتى مەڭزەپ وتىر ما، نە اقىن ءوزىنىڭ عاشىعىن تۇسپالداعانى ما، ۇعا الماي جانە تورىقتىم.

اقىرى، ءوزىمنىڭ تالعامىم بۇزىلعان شىعار، دەگەن توقتامعا كەلىپ، قازىلار القاسىنىڭ پىكىرىنە جۇگىندىم.

جازۋشى، مادەنيەتتانۋشى زيرا ناۋرىزباەۆا:

«تالاسبەكتىڭ ءبىر ءسوزى بار ەدى: قالامگەر جەتىلىپ ءتورت ساتىدان وتەدى: 1. ناشار جانە قاراپايىم (وڭاي), 2. ناشار جانە كۇردەلى، 3. جاقسى جانە كۇردەلى، 4. جاقسى جانە قاراپايىم (وڭاي) توقتارالىنىڭ ولەڭى وسى ءتورتىنشى ساتىعا شىققان، ءبىر روماننىڭ جۇگىن ارقالاعان دۇنيە»، - دەپتى.

جازۋشى، دراماتۋرگ مادينا وماروۆا:

«مەن توقتارالى تاڭجارىقتىڭ «سەن وسى قالادا جۇرگەن سەكىلدىسىڭ» دەگەن تۋىندىسىنا داۋىس بەرەمىن، سەبەبى بۇل ولەڭگە الماتىنىڭ شىعارماشىل قاۋىمىنىڭ ءومىر سالتى، جالپى الماتى اتموسفەراسى، سۋرەتكەر جاننىڭ دۇنيەنى قابىلداۋ تراگەدياسى، قۇپيا ماحاببات وقيعاسى جانە  باسقا دا نازىك  دۇنيەلەر ەركىن سىيىپ، يەكتەسىپ،  يىقتاسىپ، وزىنشە ءبىر تىلسىم الەم قۇراستىرىپ تۇر. بۇل ولەڭ جوعارعى دەڭگەيدەگى پوەزيا ۇلگىسى دەپ قابىلداۋعا ابدەن بولادى»، - دەيدى.

جازۋشى ساعادات ورداشەۆا:

«... وسى ولەڭى دە ايالداپ ويلانۋعا شاقىرادى، كينوتۋىندى لەنتالارىنداي جەتەلەپ وتىرادى، الەمدىك كارتينالاردىڭ جيىنتىعى ويشىلدىڭ جۇرەك ەلەگىنەن ءوتىپ  ولەڭگە اينالعان... ول قۇدايىنا ساۋال جولدايدى ءارى كۇماندانادى. سونىسىمەن ادەمى، بيىك»، - دەيدى.

مىنە، بۇل ولەڭگە وسىنداي عالامات باعا بەرىپ وتىرعان كاسىبي ادەبيەتشى، تالعامى بيىك قالامگەرلەرمەن قالاي ءسوز تالاستىرارسىڭ!؟

ءوزىمنىڭ باياعى ولەڭ تۋرالى ويلارىمدى، ەستەلىكتەرىمدى ەسكە ءتۇسىردىم. ويتكەنى، ءوز باسىم ءدال وسى جازبامدا قالامگەرىلىك، ادەبيەتشىلىگىمدى قويا تۇرىپ، كادىمگى قاراپايىم وقىرمان رەتىندە سويلەگەنىم الدەقايدا ادىلەتتى بولار دەپ، ءتۇيدىم.

بوزبالا كەزىمنەن نەگىزى، پالساپالىق ولەڭدەردى ارتىقتاۋ جاقسى كورەتىنىمدى ايتايىن، سونداي ولەڭدەر ءبىر وقىعانىمدا سارت ەتىپ سانامدا جاتتالىپ قالاتىن. ءالى كۇنگە ۇمىتىلماي كوكەيىمدە جۇرەتىن، مۇحتار شاحانوۆ اعانىڭ: «ءتۇسىنىسۋ تەوراماسى» دەيتىن «كەلىپ جاتىر، كەتىپ جاتىر دارىندار، قارا بۇلتتاي قايعى جاپتى بولمەنى، ادامزاتتىڭ العىر ۇلى قىرانى لەۆ تولستوي جاتىر ەدى ولگەلى، كەمپىرى كەپ قولىن ءسۇيىپ جىلادى، تەجەي الماي مىنەزىمنىڭ تاسىرىن، وزىڭمەنەن ءوتتى جارتى عاسىرىم، مەن بەيباقتى كەشىرە گور كىنام كوپ، كەشىرە گور، كەشىرە گور اسىلىم...» تاعى تالاي وسىنداي ولەڭدەرىن ءالى دە قايتالاپ وقىپ، راحاتتانىپ قالامىن.

ال، قادىر مىرزا-ءالى اعامىزدىڭ وسىنداي افوريزم ۇلگىدەگى قانشاما ولەڭىن جاتتاپ وستىك. «قايران سۇلۋ كۇن كەلبەتتى، اي ءمۇسىن! كوزىن سۇبەي قالار وعان قاي كىسى. ءبىر ادامنىڭ ءبىر ادامنىڭ باقىتى ول، مىڭ ادامنىڭ مىڭ ادامنىڭ قايعىسى... سوسىن جاردى مىڭ سۇيەسىڭ، مىڭ قۇشىپ، ەڭ ءتاتتىسى ۇمىتىلمايتىن تۇڭعىشى...»

جانە سىرباي ماۋلەن اعامىزدىڭ دا جان-دۇنيە، سەزىمدى سۋرەتتەيتىن ولەڭىن ءسۇيسىنىپ وقىپ، ودان دالانىڭ دا، قالانىڭ دا ءيىسىن، دىبىسىن... اينالا دۇنيەنىڭ سوزگە اينالعان تىلسىمىن سەزەتىنبىز. ءبىزدىڭ ولەڭ دەگەن ءسوز ساراسى بويىنشا تالعام وسىنداي قالىپتا قالىپتاسقاندىقتان، انانداي ولەڭ دەگەنگە توسىرقاپ، جانىما جاقىندىق تابا الاماي دال بولدىم.

اقىرى، قازىرگى قازاق ءسوز ونەرى شىراقاۋ شىڭعا كەتىپ، مەن سەكىلدىلەر سونىڭ ەتەگىندە قالعان ءبىر بەيباق بولسام، ونى دا تەكسەرىپ كورەيىن دەپ، ارىپتەس قالامگەرلەرگە حابارلاسىپ كوردىم. ايگىلى ءانشى ديماش ايتاتىن «ماحاببات بەر ماعان تاعدىر!» دەگەن ءاننىڭ ءسوزىن جازعان اقىن ءارى رومانيست: «بۇل ولەڭ ەمەس قوي!» دەپتى قىسقاشا.

سونسوڭ، كوكبورى مۇباراك دەگەن اقىن جاس جىگىت: «بۇل ورتاقول اقولەڭ ولەڭ عانا، ەگەر جاقسى اقولەڭ بولسا ومارعازى ايتان اقىن قۇساپ ىرعاعىمەن باۋراپ الۋى كەرەك ەدى، تورەشىلەردىكى بولسا، تەك سىيلىق ءۇشىن ايتىلا سالعان بوس سوزدەر، ودان اسقان تالاي مىقتى ولەڭدەر دە ول جۇلدەگە قاتىستى ەمەس پە!؟» دەيدى.

سودان، ويعا قالدىم، ءيا اركىمنىڭ ءوز تالعامى بار، وعان تالاس جوق. اناۋ ولەڭدى باعالاعان ادەبيەتشى قالامگەرلەردىڭ دە وزىندىك ەرەكشە تالعامى بولسا وعان دا داۋ جوق.

سونىمەن، ءوزىمنىڭ بۇرىنعى تالعامىمدى قورعايمىن با، بولماسا، باياعى تالعامىمدى «تالقانداپ» ولەڭ تۇرعىسىندا سۋ-جاڭا، وسى زامانعى وسىنداي مودەرن تالعامعا مويىنسۇنىپ سونى ۇيرەنەيىن بە؟ كوڭىلىمدى سوعان كوندىرەيىن بە؟ ءسوز ونەرىنىڭ جاڭا كوشىنە ىلەسەيىن بە؟ وسىنداي ويلارعا قالدىم:

شەبەرلىك قۇپياسىن ءبىر عۇلاما «دانالىق  دەگەنىمىز، قاراپايىم دا كىشپەيىل نارسە»  دەپتى.  وسىنى ءسوز ونەرىنە  بەيىمدەپ «ونەر دەگەنىمىز، كوزگە ىلىنە بەرمەيتىن قاراپايىمدىلىق  پەن ەلەنبەي جۇرەتىن كىشپەيىلدىك قانا» دەگەن ولشەمدى ەسكە الىپ، مىناۋ ءسوز بولىپ جاتقان «سەن وسى قالادا جۇرگەن سەكىلدىسىڭ» ولەڭىن وسى قاتارعا جاتقىزسام با، دەپ تە كوردىم. بالكي، ەلەۋسىز كەيىپتەگى كەرەمەت شىعار، دەپ!  ەندى، ەلۋ جىل وتكەندە كەلەر ۇرپاق وسى كەزدەگى اقىننىڭ ءحالىن، كۇيىن ءبىلسىن دەپ، سول بويىنشا زاماننىڭ تىنىسىن سەزسىن، دەپ وسىلاي ادەيى جازدى ما؟ شىنشىل ءماتىن بولاشاققا جازىلعان حات ەكەنى راس...

ايتسەدە، قاراپايىمدىلىق (رەالدىق) پەن قارابايىرلىق (ناتۋرا), كىشپەيىلدىك پەن جالپاقشەشەيلىك ۇقساس بولسا دا، ونەردە شەبەرلىك پەن قارادۇرسىندىك (تۇرپايى ناتۋرا)  دەيتىن ەكى پايىم ءوزارا قىلدان جىڭىشكە شەكارامەن ايىرىلادى.

ونى ايىراتىن دا اركىمگە بۇيىرا بەرمەيتىن تۋما تالانت، العىر سەزىم ال قالعانى جانكەشتى ەڭبەك ياكي ازاپتى وي ەڭبەگى.

ەگەر، ەرەكشە تالانت بولماسا، وندا ازاپتى ەڭبەكپەن بىتكەن شىعارما ورتاقول عانا دۇنيە، ال وعان تالانت قوسىلسا عانا ءبىرتۋار تۋىندى. بۇل پىكىرلەر، مەنىڭ جەكە باسىمنىڭ ءسوز ونەرىنە دەگەن كوزقاراسى بولسا دا باياعىدا قالىپتاسقان ۇعىم. مۇنى دا جوققا شىعارا سالۋ ماعان وڭاي ەمەس.

مىسالى، ونەردىڭ وسىنداي بيىك تالعامىن ءداستۇرلى حالىق اندەرى مەن قازىرگى قاۋدىرلاعان قالاۋلايلىمنىڭ اراجىگىن «دوس-مۇقاسان» ءانسامبىلى عالامات اجىراتىپ بەرگەنىن ەسكە تۇسىرەيىك. انە، ناعىز مودەرن دەگەن سول.  «جايدارمان، جاقىن كەل! جان جار ەتەم، قولىڭ بەر!» ءانىنىڭ بايىرعى اۋەنىن ەش بۇزباي قازىرگى مۋزىكامەن ارلەگەن ءتۇرىن، بۇكىل قازاق، بۇكىل دۇنيە قول سوعا قارسى الۋى بەكەر ەمەس قوي...

ءسوزىمنىڭ سوڭىندا، ساۋاتتى وقىرمانداردىڭ ءبارى بىلەتىن ولەڭ جونىندەگى مىنانداي كانون-ولشەمدەردى دە ساناڭنان زورلىقپەن سۇيرەپ تاستايتىن ەشقانداي جول جوق ەكەنىن دە پايىمدادىم. وسى ءسوز بولىپ جاتقان ولەڭدە قۇلاققا جىلى تيەتىن قازاقى ءتول سوزدەر بار ما؟  كوڭىلىڭدى كولبەڭ ەتكىزەر ەرەكشە سەزىم قايدا؟ بۇل اقىننىڭ ماتىنىندەگى ايتىلعاندار  اۋىلداعى ياكي قالاداعى ءاربىر قازاقتىڭ اۋزىنان شىعاتىن قويتورى سوزدەر عانا.

ال، ولەڭ سۇيەر قازاق قاۋىمى، اقىنداردى ءپىر تۇتاتدى.  ولار جاي ادامداردىڭ كورە المايتىن قۇبىلىستارىن قاعىپ تۇسەتىن قىران-كوكەيلى، كوپتىڭ بىلە بەرمەيتىن كوزتاسا نارسەلەرىن قالت جىبەرمەي سەزىپ، ونى تىلگە ءىلىنىپ، اۋىزعا تۇسە بەرمەيتىن سىلقىم سوزبەن جۇرەككە جەتكىزەتىن تاپقىر-شەشەن... دەپ، بىلەدى.

جانە، ءتورت جول ۇيقاستى شەتىنەن شىعارا بەرەتىن ولەڭقۇمار قازاق قاۋىمى، «ولەڭ – ءسوزدىڭ پاتشاسىن» قۇيما ۇيقاس، ءسوز-بۋىندارىنىڭ اسەم كەلىسىمى، وي-سەزىمدەردىڭ عاجايىپ ۇيلەسىمى... دەيتىن سان جىلدىق سانادا ساپتالعان سارا ولشەمدەرمەن پايىمدايتىنىن ايتپاساق «ءسوز اتاسى تاعى ولەدى».

سونىمەن، «تالقاندالعان تالعام» دەپ اتالعان ويلارىمدى وقىرمانعا اشىق ايتتىم، قازاق قاۋىمى «قايتا ورلەۋ» مەن «قايىرا قۇلدىراۋ» كەزەڭىنىڭ ايىرىعىندا تۇرعان بولسا، «ءسوز ونەرى» سول جولدى انىقتايتىن جالعىز شامشىراق دەمەكپىن.

ءتۇيىن: بۇل، سىني-ەسسەمدى ادەپ بويىنشا «ادەبي پورتالعا» جولداپ ەدىم، جاريالامادى، سودان شىنايى اقپاراتتى كوبىرەك جاريالاپ جۇرگەن «Abai.kz» پورتالىنا جولداپ وتىرمىن.

اباي ماۋقاراۇلى

رەداكتسيادان:

Abai.kz ەركىن اقپارات الاڭى. مۇنداي وي جارىستىرىپ، پىكىر تالاستىرۋعا قازاقستاننىڭ ءاربىر ازاماتى قۇقىلى. اۆتوردىڭ پىكىرى رەداكتسيا ۇستانىمىن بىلدىرمەيدى.

ءبىز «تالاسبەك سىيلىعىنىڭ» جۇلدەگەرى اتانعان شىعارماعا قاتىستى جازۋشى اباي ماۋقاراۇلىنىڭ رەداكتسيامىزعا جولداعان سىني-ەسسەسىن جاريالادىق. قوسىمشا، اقىن توقتارالى تاڭجارىقتىڭ «سەن وسى قالادا جۇرگەن سەكىلدىسىڭ» اتتى ولەڭىن دە وقىرمان نازارىنا ۇسىنعاندى ءجون سانادىق...

Abai.kz